ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ποιητική (1451a-1452a)

[IX] Φανερὸν δὲ ἐκ τῶν εἰρημένων καὶ ὅτι οὐ τὸ τὰ γενόμενα λέγειν, τοῦτο ποιητοῦ ἔργον ἐστίν, ἀλλ᾽ οἷα ἂν γένοιτο καὶ τὰ δυνατὰ κατὰ τὸ εἰκὸς ἢ τὸ ἀναγκαῖον. ὁ γὰρ

[1451b] ἱστορικὸς καὶ ὁ ποιητὴς οὐ τῷ ἢ ἔμμετρα λέγειν ἢ ἄμετρα διαφέρουσιν (εἴη γὰρ ἂν τὰ Ἡροδότου εἰς μέτρα τεθῆναι καὶ οὐδὲν ἧττον ἂν εἴη ἱστορία τις μετὰ μέτρου ἢ ἄνευ μέτρων)· ἀλλὰ τούτῳ διαφέρει, τῷ τὸν μὲν τὰ γενόμενα λέγειν, τὸν δὲ οἷα ἂν γένοιτο. διὸ καὶ φιλοσοφώτερον καὶ σπουδαιότερον ποίησις ἱστορίας ἐστίν· ἡ μὲν γὰρ ποίησις μᾶλλον τὰ καθόλου, ἡ δ᾽ ἱστορία τὰ καθ᾽ ἕκαστον λέγει. ἔστιν δὲ καθόλου μέν, τῷ ποίῳ τὰ ποῖα ἄττα συμβαίνει λέγειν ἢ πράττειν κατὰ τὸ εἰκὸς ἢ τὸ ἀναγκαῖον, οὗ στοχάζεται ἡ ποίησις ὀνόματα ἐπιτιθεμένη· τὸ δὲ καθ᾽ ἕκαστον, τί Ἀλκιβιάδης ἔπραξεν ἢ τί ἔπαθεν. ἐπὶ μὲν οὖν τῆς κωμῳδίας ἤδη τοῦτο δῆλον γέγονεν· συστήσαντες γὰρ τὸν μῦθον διὰ τῶν εἰκότων οὕτω τὰ τυχόντα ὀνόματα ὑποτιθέασιν, καὶ οὐχ ὥσπερ οἱ ἰαμβοποιοὶ περὶ τὸν καθ᾽ ἕκαστον ποιοῦσιν. ἐπὶ δὲ τῆς τραγῳδίας τῶν γενομένων ὀνομάτων ἀντέχονται. αἴτιον δ᾽ ὅτι πιθανόν ἐστι τὸ δυνατόν· τὰ μὲν οὖν μὴ γενόμενα οὔπω πιστεύομεν εἶναι δυνατά, τὰ δὲ γενόμενα φανερὸν ὅτι δυνατά· οὐ γὰρ ἂν ἐγένετο, εἰ ἦν ἀδύνατα. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς τραγῳδίαις ἐν ἐνίαις μὲν ἓν ἢ δύο τῶν γνωρίμων ἐστὶν ὀνομάτων, τὰ δὲ ἄλλα πεποιημένα, ἐν ἐνίαις δὲ οὐθέν, οἷον ἐν τῷ Ἀγάθωνος Ἀνθεῖ· ὁμοίως γὰρ ἐν τούτῳ τά τε πράγματα καὶ τὰ ὀνόματα πεποίηται, καὶ οὐδὲν ἧττον εὐφραίνει. ὥστ᾽ οὐ πάντως εἶναι ζητητέον τῶν παραδεδομένων μύθων, περὶ οὓς αἱ τραγῳδίαι εἰσίν, ἀντέχεσθαι. καὶ γὰρ γελοῖον τοῦτο ζητεῖν, ἐπεὶ καὶ τὰ γνώριμα ὀλίγοις γνώριμά ἐστιν, ἀλλ᾽ ὅμως εὐφραίνει πάντας. δῆλον οὖν ἐκ τούτων ὅτι τὸν ποιητὴν μᾶλλον τῶν μύθων εἶναι δεῖ ποιητὴν ἢ τῶν μέτρων, ὅσῳ ποιητὴς κατὰ τὴν μίμησίν ἐστιν, μιμεῖται δὲ τὰς πράξεις. κἂν ἄρα συμβῇ γενόμενα ποιεῖν, οὐθὲν ἧττον ποιητής ἐστι· τῶν γὰρ γενομένων ἔνια οὐδὲν κωλύει τοιαῦτα εἶναι οἷα ἂν εἰκὸς γενέσθαι [καὶ δυνατὰ γενέσθαι], καθ᾽ ὃ ἐκεῖνος αὐτῶν ποιητής ἐστιν.

Τῶν δὲ ἁπλῶν μύθων καὶ πράξεων αἱ ἐπεισοδιώδεις εἰσὶν χείρισται· λέγω δ᾽ ἐπεισοδιώδη μῦθον ἐν ᾧ τὰ ἐπεισόδια μετ᾽ ἄλληλα οὔτ᾽ εἰκὸς οὔτ᾽ ἀνάγκη εἶναι. τοιαῦται δὲ ποιοῦνται ὑπὸ μὲν τῶν φαύλων ποιητῶν δι᾽ αὐτούς, ὑπὸ δὲ τῶν ἀγαθῶν διὰ τοὺς ὑποκριτάς· ἀγωνίσματα γὰρ ποιοῦντες καὶ παρὰ τὴν δύναμιν παρατείνοντες τὸν μῦθον

[1452a] πολλάκις διαστρέφειν ἀναγκάζονται τὸ ἐφεξῆς. ἐπεὶ δὲ οὐ μόνον τελείας ἐστὶ πράξεως ἡ μίμησις ἀλλὰ καὶ φοβερῶν καὶ ἐλεεινῶν, ταῦτα δὲ γίνεται καὶ μάλιστα [καὶ μᾶλλον] ὅταν γένηται παρὰ τὴν δόξαν δι᾽ ἄλληλα· τὸ γὰρ θαυμαστὸν οὕτως ἕξει μᾶλλον ἢ εἰ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου καὶ τῆς τύχης, ἐπεὶ καὶ τῶν ἀπὸ τύχης ταῦτα θαυμασιώτατα δοκεῖ ὅσα ὥσπερ ἐπίτηδες φαίνεται γεγονέναι, οἷον ὡς ὁ ἀνδριὰς ὁ τοῦ Μίτυος ἐν Ἄργει ἀπέκτεινεν τὸν αἴτιον τοῦ θανάτου τῷ Μίτυι, θεωροῦντι ἐμπεσών· ἔοικε γὰρ τὰ τοιαῦτα οὐκ εἰκῇ γίνεσθαι· ὥστε ἀνάγκη τοὺς τοιούτους εἶναι καλλίους μύθους.

***
[9] Από όσα έχουμε πει έγινε επίσης φανερό ότι έργο του ποιητή δεν είναι να μιλάει για όσα συνέβησαν στο παρελθόν, αλλά γι᾽ αυτά που θα ήταν αναμενόμενο να συμβούν, γι᾽ αυτά δηλαδή που θα ήταν δυνατό να συμβούν σύμφωνα με ό,τι είναι λογικά πιθανό και σύμφωνα με ό,τι επιβάλλεται στον άνθρωπο κατανάγκην. Γιατί

[1451b] ο ιστορικός και ο ποιητής δεν διαφέρουν μεταξύ τους κατά το ότι ο ένας μιλάει έμμετρα και ο άλλος δίχως μέτρο (το έργο, πράγματι, του Ηρόδοτου θα μπορούσαμε να το βάλουμε σε έμμετρο λόγο, πάλι όμως θα ήταν ένα είδος ιστορίας, το ίδιο με ή χωρίς μέτρο)· η διαφορά τους βρίσκεται στο ότι ο ένας μιλάει για όσα συνέβησαν στο παρελθόν, ενώ ο άλλος για όσα θα ήταν αναμενόμενο να συμβούν. Αυτός είναι και ο λόγος που η ποίηση έχει μέσα της σε μεγαλύτερο βαθμό φιλοσοφικά χαρακτηριστικά, και είναι πιο σημαντική από την ιστορία· πώς αλλιώς, αφού η ποίηση μιλάει πιο πολύ για τα «καθόλου», ενώ η ιστορία για τα ατομικά και τα επιμέρους; Μιλώντας για «καθόλου» εννοούμε: ο τέτοιας ή τέτοιας λογής άνθρωπος τι λογής πράγματα είναι πιθανό να λέει ή να κάνει ή τι λογής πράγματα δεν μπορεί παρά να λέει ή να κάνει· αυτό επιδιώκει η ποίηση, δίνοντας στη συνέχεια ονόματα στους χαρακτήρες. Λέγοντας «ατομικά και επιμέρους» εννοούμε τι έπραξε ο Αλκιβιάδης ή τι του συνέβη.

Στην περίπτωση της κωμωδίας το πράγμα αυτό έγινε ήδη φανερό· αφού δηλαδή συνθέσουν τον μύθο σύμφωνα με τα κατά τη λογική πιθανά, τότε πια «υποβάλλουν» τυχαία ονόματα, και δεν συνθέτουν ποιήματα σαν τα ποιήματα των ιαμβογράφων, που αναφέρονται σε συγκεκριμένα άτομα. Αντίθετα, στην τραγωδία κρατούν τα παραδεδομένα ονόματα. Η αιτία είναι ότι πιστευτό γίνεται αυτό που είναι δυνατό. Αυτά λοιπόν που δεν συνέβησαν δεν τα πιστεύουμε ακόμη ως δυνατά, ενώ αυτά που συνέβησαν είναι φανερό ότι μπορούσαν να συμβούν· αλλιώς δεν θα συνέβαιναν. Παρ᾽ όλα αυτά σε μερικές τραγωδίες ένα ή δύο είναι γνωστά ονόματα· τα υπόλοιπα είναι πλαστά· υπάρχουν και μερικές δίχως κανένα γνωστό όνομα, όπως, για παράδειγμα, ο Ανθεύς του Αγάθωνα: εκεί είναι το ίδιο πλαστά και τα γεγονότα και τα ονόματα — και όμως το έργο προκαλεί όχι λιγότερη ευφροσύνη. Δεν χρειάζεται λοιπόν να ζητούμε να μένουμε εξάπαντος προσκολλημένοι στους παραδεδομένους μύθους — είναι, πράγματι, γελοίο να το ζητούμε, γιατί και τα «γνωστά» είναι γνωστά σε λίγους, και όμως ευφραίνουν τους πάντες.

Από όσα είπαμε πιο πάνω συνάγεται ότι ο ποιητής είναι ποιητής επειδή πλάθει μύθους, και όχι τόσο επειδή κατασκευάζει στίχους: είναι ποιητής επειδή στο έργο του υπάρχει το στοιχείο της μίμησης, και με τη μίμησή του αναπαριστάνει συγκεκριμένες πράξεις. Ακόμη λοιπόν και αν τύχει να έχει ως θέμα του κάποια ιστορικά συμβάντα, δεν είναι γι᾽ αυτό λιγότερο ποιητής. Ο λόγος είναι ότι τίποτε δεν εμποδίζει, κάποια από τα πράγματα που έχουν πράγματι συμβεί στο παρελθόν να ανήκουν στην κατηγορία των πραγμάτων που θα ήταν πιθανό [και δυνατό] να συμβούν — και από αυτή την άποψη αυτός είναι ο ποιητής τους.

Από τους απλούς μύθους και τις απλές πράξεις οι χειρότερες είναι οι επεισοδιώδεις. Ονομάζω «επεισοδιώδεις» αυτές στις οποίες η διαδοχή των επεισοδίων δεν γίνεται σύμφωνα με το λογικά πιθανό και σύμφωνα με αυτό που μας επιβάλλεται κατανάγκην. Τέτοιου είδους ποιήματα κάνουν οι κατώτερης αξίας ποιητές λόγω της δικής τους μειωμένης ικανότητας, ενώ οι καλοί ποιητές λόγω των ηθοποιών· συνθέτοντας, πράγματι, κομμάτια ενόψει διαγωνισμού και «τεντώνοντας» τον μύθο πέρα από όσο αντέχει,

[1452a] αναγκάζονται πολλές φορές να διαστρέφουν την αλληλουχία των πραγμάτων.

Επειδή όμως η μίμηση δεν είναι μόνο μίμηση μιας πλήρους και ολοκληρωμένης πράξεως αλλά και πράξεων που προκαλούν τον φόβο και τη συμπόνια, πράξεων του είδους αυτού που γίνονται κατά κύριο λόγο η μια ως συνέπεια της άλλης, και που γίνονται, ιδίως, πέρα από κάθε προσδοκία (γιατί τότε υπάρχει σε μεγαλύτερο βαθμό το θαυμαστό στοιχείο παρά όταν τα γεγονότα γίνονται από μόνα τους και στην τύχη· γιατί και από αυτά που συμβαίνουν στην τύχη θεωρούνται θαυμασιότατα όσα φαίνονται σαν να συνέβησαν για να υπηρετηθεί κάποιος σκοπός, όπως, επιπαραδείγματι, τότε που το άγαλμα του Μίτυ στο Άργος έπεσε και σκότωσε τον φονιά του Μίτυ, τότε δηλαδή που έπεσε πάνω του ενώ εκείνος το κοιτούσε: περιστατικά σαν αυτό δεν φαίνεται να έγιναν στην τύχη), αυτού του είδους οι μύθοι δεν μπορεί παρά να είναι ωραιότεροι.