ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Βάτραχοι (108-140)

ΔΙ. ἀλλ᾽ ὧνπερ ἕνεκα τήνδε τὴν σκευὴν ἔχων
ἦλθον κατὰ σὴν μίμησιν, ἵνα μοι τοὺς ξένους
110 τοὺς σοὺς φράσειας, εἰ δεοίμην, οἷσι σὺ
ἐχρῶ τόθ᾽, ἡνίκ᾽ ἦλθες ἐπὶ τὸν Κέρβερον,
τούτους φράσον μοι, λιμένας, ἀρτοπώλια,
πορνεῖ᾽, ἀναπαύλας, ἐκτροπάς, κρήνας, ὁδούς,
πόλεις, διαίτας, πανδοκευτρίας, ὅπου
115 κόρεις ὀλίγιστοι. ΞΑ. περὶ ἐμοῦ δ᾽ οὐδεὶς λόγος.
ΗΡ. ὦ σχέτλιε, τολμήσεις γὰρ ἰέναι; ΔΙ. καὶ σύ γε
μηδὲν ἔτι πρὸς ταῦτ᾽, ἀλλὰ φράζε τῶν ὁδῶν
ὅπῃ τάχιστ᾽ ἀφιξόμεθ᾽ εἰς Ἅιδου κάτω·
καὶ μήτε θερμὴν μήτ᾽ ἄγαν ψυχρὰν φράσῃς.
120 ΗΡ. φέρε δή, τίν᾽ αὐτῶν σοι φράσω πρώτην; τίνα;
μία μὲν γὰρ ἔστιν ἀπὸ κάλω καὶ θρανίου,
κρεμάσαντι σαυτόν. ΔΙ. παῦε, πνιγηρὰν λέγεις.
ΗΡ. ἀλλ᾽ ἔστιν ἀτραπὸς ξύντομος τετριμμένη,
ἡ διὰ θυείας. ΔΙ. ἆρα κώνειον λέγεις;
125 ΗΡ. μάλιστά γε. ΔΙ. ψυχράν γε καὶ δυσχείμερον·
εὐθὺς γὰρ ἀποπήγνυσι τἀντικνήμια.
ΗΡ. βούλει ταχεῖαν καὶ κατάντη σοι φράσω;
ΔΙ. νὴ τὸν Δί᾽, ὡς ὄντος γε μὴ βαδιστικοῦ.
ΗΡ. καθέρπυσόν νυν εἰς Κεραμεικόν. ΔΙ. κᾆτα τί;
130 ΗΡ. ἀναβὰς ἐπὶ τὸν πύργον τὸν ὑψηλόν— ΔΙ. τί δρῶ;
ΗΡ. ἀφιεμένην τὴν λαμπάδ᾽ ἐντεῦθεν θεῶ,
κἄπειτ᾽ ἐπειδὰν φῶσιν οἱ θεώμενοι
«εἷνται,» τόθ᾽ εἷναι καὶ σὺ σαυτόν. ΔΙ. ποῖ; ΗΡ. κάτω.
ΔΙ. ἀλλ᾽ ἀπολέσαιμ᾽ ἂν ἐγκεφάλου θρίω δύο.
135 οὐκ ἂν βαδίσαιμι τὴν ὁδὸν ταύτην. ΗΡ. τί δαί;
ΔΙ. ἥνπερ σὺ τότε κατῆλθες. ΗΡ. ἀλλ᾽ ὁ πλοῦς πολύς.
εὐθὺς γὰρ ἐπὶ λίμνην μεγάλην ἥξεις πάνυ
ἄβυσσον. ΔΙ. εἶτα πῶς γε περαιωθήσομαι;
ΗΡ. ἐν πλοιαρίῳ τυννουτῳί σ᾽ ἀνὴρ γέρων
140 ναύτης διάξει δύ᾽ ὀβολὼ μισθὸν λαβών.

***
ΔΙΟ. Γιατί όμως ήρθα, με σκευή, όπως βλέπεις,
μίμηση της δικής σου; Να μου δώσεις
110 πληροφορίες, ποιοί σε φιλέψανε, όταν
πήγαινες για τον Κέρβερο στον Άδη·
μπορεί να τους χρειαστώ· και πες μου ακόμα
για λιμάνια, ψωμάδικα, πορνεία,
κονάκια, σταυροδρόμια, βρύσες, δρόμους,
καταλύματα, πόλεις, ξενοδόχες,
με όχι πολλούς κοριούς. ΞΑΝ. (μέσα του.) Για με ούτε λόγος.
ΗΡΑ. Βαστά η καρδιά σου εκεί να πας, καημένε;
ΔΙΟ. Άσε τις αντιρρήσεις κι έλα λέγε
ποιός δρόμος, φέρνει σύντομα στον Άδη·
κι ούτε πολύ ζεστός να ᾽ναι ούτε κρύος.
120 ΗΡΑ. Ποιόν να σου πρωτοπώ; σαν ποιόν; Ας δούμε.
Με το σκοινί και το σκαμνί είν᾽ ο ένας·
κρεμάλα. ΔΙΟ. Είναι πολύ… αποπνιχτικός.
ΗΡΑ. Είναι κι ένα στρατί μικρό, στρωμένο·
με το γουδί. ΔΙΟ. Που τρίβουνε το κώνειο;
ΗΡΑ. Ναι. ΔΙΟ. Αυτό, καλέ, είναι κρύο και παγωμένο·
τις γάμπες στη στιγμή σου τις παγώνει.
ΗΡΑ. Κατήφορο και γρήγορο μη θέλεις;
ΔΙΟ. Ναι, αλήθεια· δε μου αρέσουν οι πορείες.
ΗΡΑ. Προς τον Κεραμεικό κατέβα τότε.
130 ΔΙΟ. Κι έπειτα; ΗΡΑ. Ανέβα στον ψηλό τον πύργο…
ΔΙΟ. Να κάμω τί; ΗΡΑ. και κοίτα τη λαμπάδα,
της λαμπαδοδρομίας το σήμα· κι όταν
φωνάξουν οι θεατές «ορμήσανε», όρμα
τότε κι εσύ. ΔΙΟ. Για πού; ΗΡΑ. Για κάτω. ΔΙΟ. Μα έτσι
θα χάσω δυο λοβούς απ᾽ το μυαλό μου.
Δεν παίρνω αυτόν το δρόμο. ΗΡΑ. Και ποιόν παίρνεις;
ΔΙΟ. Το δικό σου. ΗΡΑ. Πολύ μακρύ ταξίδι.
Σε μια πλατιά θα φτάσεις πρώτα λίμνη,
λίμνη άπατη. ΔΙΟ. Και πώς θα την περάσω;
ΗΡΑ. Με μια βαρκούλα μια σταλιά ενός γέρου
140 περαματάρη· δυο οβολοί είν᾽ ο ναύλος.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΘΕΟΙ - ΑΡΤΕΜΗ

Καταγωγή - Περιγραφή

Στην Οδύσσεια, σε μια ωραία παρομοίωση της Ναυσικάς με την Άρτεμη, ο ποιητής περιγράφει τη θεά ως εξής:

 

Πώς η τοξεύτρα η Άρτεμη στο όρη κατεβαίνει

ή στον πανύψηλο Ταΰγετο ή στον Ερύμανθο,

για να χαρεί με κάπρους και μ' ελάφια ωκύποδα·

οι Νύμφες αγροδίαιτες, κόρες του Δία που κρατάει αιγίδα,

τη συντροφεύουν παίζοντας μαζί της,

βλέπει και χαίρεται βαθιά η Λητώ πως υπερέχουν

μέτωπο και κεφαλή της κόρης, αναγνωρίζεται εύκολα

σ' όλες ανάμεσα, κι ας είναι όλες τους ωραίες·

(Οδ. 102-109)

 

Αντίστοιχη είναι η παρομοίωση της Διδώς με τη θεά στην Αινειάδα από τον Βιργίλιο:

 

Όπως στους όχτους του Ευρώτα ή πάνω στις κορφές

του Κύνθου η Άρτεμη σέρνει τον χορό, και την ακολουθούν

χίλιες νεράιδες των βουνών από δω κι από κει

περικυκλώνοντάς την· εκείνη τη σαϊτοθήκη κρεμάει

στον ώμο και βαδίζοντας ξεπερνάει όλες τις θεές

στο μπόι· της Λητώς την καρδιά πλημμυρίζει

κρυφή χαρά· τέτοια ήταν η Διδώ…

(Βιργ., Αιν. 1. 497-503)

 

Στα αποσπάσματα δίνεται η καταγωγή της θεάς -ο πατέρας Δίας, η μητέρα Λητώ-, η εξωτερική της εμφάνιση, οι τόποι που συχνάζει, τα όπλα της, οι συνοδοί της. Αντίστοιχα, στην τέχνη απεικονιζόταν ως πανέμορφη, κομψή νέα (καλλίστη είναι ένα από τα επίθετά της), συνήθως με κοντό χιτώνα, κρατώντας στο χέρι της το τρομερό τόξο και έχοντας κρεμασμένη στην πλάτη της τη φαρέτρα με τα φαρμακερά βέλη.

 

Γεννήθηκε πρώτη στο ιερό νησί της Δήλου, όπου είχε καταφύγει η Λητώ για να αποφύγει τη ζήλια και το θυμό της Ήρας. Στη συνέχεια βοήθησε τη μητέρα της να φέρει στον κόσμο τον αδελφό της Απόλλωνα. Ανήκει και αυτή στο δωδεκάθεο του Ολύμπου και λατρευόταν ως θεά του κυνηγιού, προστάτιδα των βουνών και των δασών, αλλά και της αγνότητας και των τοκετών. Είναι αγαπημένο παιδί του πατέρα της και σε αυτόν προστρέχει, δαρμένη από την Ήρα, προσβεβλημένη και απεκδυμένη από τα όπλα της, για να παρηγορηθεί και να προστατευθεί, ενώ η μητέρα της περιμαζεύει τα διασκορπισμένα βέλη και το τόξο της (Ιλ., Φ 479-544).

 

Ο Παυσανίας καταγράφει και μιαν άλλη εκδοχή για την καταγωγή της Άρτεμης: «Ότι η Άρτεμη είναι θυγατέρα της Δήμητρας και όχι της Λητώς, που είναι και των Αιγυπτίων εκδοχή, το παρουσίασε πρώτος στους Έλληνες ο Αισχύλος, ο γιος του Ευφορίωνα» (8.37.3), αν και ο ίδιος ποιητής στους Επτά επί Θήβας την αποκαλεί Λατογένεια κούρα (στ. 148), κόρη της Λητώς. Μια άλλη αιγυπτιακή παράδοση που διασώζει ο Ηρόδοτος (2.156), από την οποία μάλιστα θεωρεί ότι επηρεάστηκε ο Αισχύλος, θέλει την Άρτεμη κόρη του Διόνυσου και της Ίσιδας και τη Λητώ τροφό των παιδιών, της Άρτεμης και του Απόλλωνα, που τα έσωσε από τον Τυφώνα κρύβοντάς τα στη λεγόμενη πλωτή νήσο σε μια λίμνη, «βαθιά και πλατιά», στο «Σεβεννυτικό στόμιο του Νείλου, δεξιά καθώς ανεβαίνουμε το ποτάμι». Στην αιγυπτιακή θεολογία η Δήμητρα ήταν η Ίσιδα, ο Απόλλωνας ο Ώρος και η Άρτεμη η Βούβαστις. Πάντως, στην ελληνική εκδοχή του μύθου της η Άρτεμη πήρε μέρος στη Γιγαντομαχία και σκότωσε τον Αιγαίωνα και, με τη βοήθεια του Ηρακλή, τον Γρατίωνα, συμβάλλοντας έτσι στην εγκαθίδρυση της βασιλείας του Δία.

Ο φόβος και ο Συνειδητός Εαυτός

Ο φόβος είναι ένδειξη του πού χρειάζεται να κοιτάξεις. Δε φεύγει, αν δεν τολμήσεις να κοιτάξεις... Γιατί είναι ένδειξη, είναι σύμπτωμα. Δεν είναι εχθρός που πρέπει να πολεμήσεις.

Τα απομονωμένα και επιβλητικά εγώ, εμφανίζονται απειλητικά όταν παραμένουν ακυβέρνητα. Δεν μπορείς να κυβερνήσεις κάτι που φοβάσαι, χωρίς να του επιβληθείς. Μα τότε, ταυτόχρονα γίνεσαι και θύμα του. Σε εξουσιάζει ο ίδιος ο φόβος σου, που δεν κατάλαβες τη σημασία του. Πίστεψες πως είναι εναντίον σου, πως μπορεί να σε συνθλίψει.

Προχωρώντας στη ζωή σου, πιστεύεις σε κάποια στιγμή πως έχεις βρει τη "μαγική συνταγή", αυτό που σε βάζει "στην πορεία σου", που επιτέλους "απελευθερώνει το πνεύμα σου". Συνεχίζεις για ένα διάστημα να αισθάνεσαι σίγουρη και ευτυχής, έχοντας σταματήσει την αυτο-έρευνα, έχοντας αποκτήσει αυτοπεποίθηση, έχοντας προσωρινά γαληνέψει τον εσωτερικό μονόλογο.

Μέχρι που μια μέρα το αναπάντεχο σού ξαναχτυπά την πόρτα, πιο απειλητικό παρά ποτέ, γιατί πιστεύεις ότι "αυτό δεν θα έπρεπε να είχε συμβεί". Και αναπόφευκτα χάνεις τη γη κάτω από τα πόδια σου, βρίσκεσαι ξανά στην απελπισία και στο πουθενά. Σαν να έχουν ξεχαστεί όλα, να μην υπάρχει κάποιο εσωτερικό σύστημα πλοήγησης. Σαν να σε πρόδωσε ο ίδιος σου ο Εαυτός, η ζωή, όλα όσα έκανες, γνώρισες, εμπιστεύθηκες.

Μα δεν υπήρχε εσωτερικό σύστημα πλοήγησης καιρό τώρα. Μόνο που δεν ήσουν παρούσα για να το δεις. Ο εγωισμός εκδηλώνεται με πολλά πρόσωπα, κι αυτό δεν το είχες προβλέψει. Η γραμμική σκέψη δεν σε άφησε να το δεις.

Και τώρα είναι πιο δύσκολα. Πώς να επιστρέψεις σε μια "Α τάξη" την οποία ήσουν/είσαι σίγουρη πως έχεις προ πολλού περάσει; Πώς να βρεις τη διαύγεια και την ταπεινότητα να ξανα-μαθητεύσεις;

Έχεις ακούσει πως πρέπει να υπάρχεις στο "εδώ και τώρα", αλλά εσύ υπάρχεις στο φόβο και στο θυμό...έστω κι αν τον κρύβεις. Για ένα διάστημα πίστευες πως τα είχες καταφέρει....όσο τα πράγματα προσχωρούσαν κάπως ομαλά.  Μα τώρα ήρθε το αναπάντεχο και φαίνεται όλος ο κόσμος να βρίσκεται σε αναταραχή. Τι γίνεται;

Οι φοβίες ζουν στο σκοτάδι γιατί μαθαίνουμε να κρύβουμε το φόβο μας, να "ξεπερνάμε" το φόβο μας με τεχνάσματα, να εκλογικεύουμε το φόβο μας, να "μετατρέπουμε τις αρνητικές σκέψεις σε θετικές". Μαθαίνουμε πως ο φόβος είναι "ψέμα", πως είναι "ψευδαίσθηση", κι όμως.... να μου είναι αληθινός. Το αισθάνεσαι, σε κυριεύει, ακόμα κι όταν προσπαθείς να ξεχάσεις.

Φοβόμαστε να φοβόμαστε, αν και "δεν είμαστε" πια παιδιά.

Το σκοτάδι χρειάζεται φως (δηλαδή φανέρωση), μέχρι να συγχωνευτούν οι σκιές. Και είναι αδιάκοπη εργασία, είναι συνεχής παρουσία.

Μόνο ο συνειδητός ενήλικας που έπεται να γεννηθεί (γιατί δεν είναι "κληρονομικό δικαίωμα" ούτε αποτέλεσμα φυσικής γέννησης και ηλικιακής "ωρίμανσης"), μπορεί να υπάρξει στο εδώ και τώρα. Συνειδητοποιημένος και συγκεκριμένος, ισορροπώντας στο Κέντρο του, έχοντας πρόσβαση στη σοφία και αξιοποιώντας τη γνώση αντίστοιχα και ταυτόχρονα, στο παρόν του.

Είναι δηλαδή μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα/θέση από αυτήν που πλασάρεται μέσα από "έξι/δέκα/όσα εύκολα βήματα απελευθέρωσης/ανύψωσης". Απέχει δε πολύ από το να είναι κλειστή "μέθοδος", "διδασκαλία", "μύηση" ή ό,τι σχετικό, γιατί έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε, να αποκαλύψουμε, να δημιουργήσουμε.

Οι τύψεις της χαράς

Έχεις νιώσει ποτέ εκείνη την περίεργη, αντιφατική, στιγμή της χαράς; Εκείνο το αρχικό μούδιασμα, το χάσιμο της γης κάτω απ’ τα πόδια σου, το θόλωμα στο μυαλό; Διπολικοί χαρακτήρες, ή κι όχι, όλοι διαφέρουμε στο πώς διαχειριζόμαστε δυσάρεστα συναισθήματα αλλά εξίσου και στον τρόπο αντίδρασής μας μπροστά σε ανέλπιστα ευχάριστα γεγονότα.

Πέρασες μάθημα με βαθμό όταν το μόνο που προσευχόσουν ήταν ένα ταπεινό πέντε, μήπως και μειωθεί ο αριθμός της λίστας των χρωστούμενων. Ήρθε επιτέλους η θέση που ονειρευόσουν πάνω στο στοιχείο των σπουδών σου, τη στιγμή που ήταν το τελευταίο πράγμα που περίμενες να σου συμβεί. Η αύξηση του μισθού σου για τις ικανοποιητικές παροχές σου ανακοινώνεται και σε κάνει να σχεδιάζεις από τώρα τη λίστα των χριστουγεννιάτικων δώρων.

Κάποια απ’ τα γεγονότα της ζωής μας που έρχονται αναπάντεχα να μας ξεβολέψουν απ’ τη μιζέρια μας, να μας ξεσηκώσουν άρον-άρον απ’ το θρόνο της ατυχίας, καθώς (ανακουφιστικά κι αποποιούμενοι τις ευθύνες μας) ατυχείς συνηθίζαμε να αποκαλούμε όλες τις όχι και τόσο ευχάριστες στιγμές μας, και να μας φέρουν ένα βήμα πιο κοντά στην ευτυχία. Ευγνωμοσύνη κι ευημερία συνοδεύουν αυτό το συναίσθημα. Η φυσιολογική μας αντίδραση είναι να ουρλιάξουμε από χαρά, να τηλεφωνήσουμε σε γνωστούς και φίλους να ανακοινώσουμε τα καλά μαντάτα, να βγούμε να το γιορτάσουμε, να πανηγυρίσουμε τη μικρή ή μεγάλη μας νίκη.

Ωστόσο, οι μεταπτώσεις της ψυχολογίας μας πολλές και κάπως έτσι και σε αυτές τις περιπτώσεις χαράς, έρχεται αυτό το «α» το στερητικό της περασμένης ατυχίας, να στερήσει ή καλύτερα να μας δηλητηριάσει κάπως τη χαρά. Εκεί, λοιπόν, που βρισκόμαστε στο απόγειο, που έχουμε ό,τι από καιρό ονειρευόμασταν, ξαφνικά ένα συνονθύλευμα αρνητικών σκέψεων θα θολώσει το μυαλό μας και θα λερώσει την ευτυχία μας.

Το κουβάρι αρχίζει να ξεδιπλώνεται και βρίσκει τον εαυτό μας να αναλύει και να υπεραναλύει την καλή τύχη του, το δίκαιο και το άδικο, το σωστό και το λάθος, την ευτυχία ή την ατυχία τη δική του, συγκριτικά με των αγαπημένων του προσώπων. Η διάθεσή μας αλλάζει κι εκεί που πετάγαμε στα σύννεφα, προσγειωνόμαστε άτσαλα πρώτη θέση στον καναπέ, αγκαλιά με ποτό και κάτι τύψεις για συντροφιά.

Συγκεκριμένα, τις τύψεις της χαράς. Ναι, υπάρχουν κι αυτές κι είναι απίστευτα ενοχλητικές. Ίσως τις αγνοούσες κι εσύ, αφού κι εγώ πίστευα ότι ενοχές αισθανόμαστε μόνο όταν είμαστε υπαίτιοι για κάτι, όταν έχουμε φέρει σε δύσκολη θέση κάποιον άλλον ή όταν συνειδητά εκμεταλλευόμαστε την αδυναμία του προς όφελός μας. Μέχρι που ανακάλυψα ότι υπάρχουν και τύψεις που γεννιούνται μέσα από ευχάριστα γεγονότα.

Όταν νιώθεις δυστυχισμένος μέσα στην ευτυχία σου, διότι σκέφτεσαι ότι ίσως η δική σου χαρά είναι ταυτοχρόνως λύπη για κάποιο άλλο αγαπημένο σου πρόσωπο. Όταν η προσφορά μιας καλύτερης δουλειάς, μιας θέσης που από καιρό επιθυμούσες, υπογραμμίζει την απόσταση άλλων απ’ τα όνειρά τους. Όταν εσύ είσαι ο τυχερός που βλέπει το πτυχίο επιτέλους να πλησιάζει, ενώ ξέρεις ότι ο κολλητός σου κόπηκε κι ας είχε ξεσκιστεί στο διάβασμα. Όταν ο σύντροφός σου συμβιβάζεται τόσα χρόνια με τον βασικό κι ας παλεύει για κάτι παραπάνω κι εσύ φλερτάρεις ξαφνικά με την αύξηση. Όταν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο θα πρέπει να δεχτείς την ευτυχία σου και να πορευτείς μ’ αυτήν, ακόμα κι αν –άθελά σου– πληγώσεις ανθρώπους που υπεραγαπάς, που δεν μπορείς και δε θες να τους το κάνεις.

Ξέρεις κάτι όμως; Και μόνο που μπήκες σε αυτή τη διαδικασία, έστω και για μία στιγμή, να κάνεις στην άκρη τη χαρά σου και να αισθανθείς άσχημα για τα αγαπημένα σου πρόσωπα που δε στάθηκαν το ίδιο τυχερά, επιβεβαιώνεις τελικά ότι αξίζεις τα καλύτερα. Μα μη νιώθεις άβολα, δεν είσαι αχάριστος, ούτε ανόητος, ενσυναίσθηση λέγεται και σε τιμά.

Έχεις, ωστόσο, κι ένα υπερανεπτυγμένο ενοχικό ένστικτο που σε κάνει να νιώθεις τύψεις σε χαρές, διότι ξέρεις ότι οι στιγμές ευτυχίας αξίζουν μόνο όταν μοιράζονται. Κι εσύ θα βρεις τον τρόπο να το κάνεις. Θα προσπαθήσεις να μη στενοχωρήσεις κανέναν, να μην προκαλέσεις τη ζήλια κανενός, να ισορροπήσεις τα πράγματα.

Πολλές φορές σου φαίνεται ανέφικτο να διαχειριστείς τα μπερδεμένα αυτά συναισθήματα. Οφείλεις να χαρείς με τη χαρά σου, όπως όλοι θα έκαναν, μα κάτι σε κρατάει πίσω. Ρίχνεις ένα πέπλο αποστασιοποίησης πάνω στην ευτυχία σου, γιατί αναγνωρίζεις πως υπάρχουν άλλοι (κι ίσως πολύ κοντινοί σου άλλοι) που δε μοιράζονται την ευνοϊκή θέση σου. Θεωρείς ίσως κι ότι δεν το αξίζεις, ή ότι δεν είναι δίκαιο για τους υπόλοιπους, ή ότι δεν μπορείς να τους προκαλέσεις δυσάρεστα συναισθήματα με τις επιλογές σου, γιατί πιστεύεις πως αναπόφευκτα θα συγκριθούν.

Και πράγματι υπάρχουν περιπτώσεις που η δική μας επιλογή για την ευτυχία οξύμωρα, ίσως, φέρνει θλίψη κι απογοήτευση στους αγαπημένους μας. Μα αν μας νοιάζονται, στα αλήθεια, θα καταλάβουν και δε θα μας επιτρέψουν στιγμή να θαμπώσουμε τη χαρά μας με δεύτερες σκέψεις κι ενοχικά σενάρια.

Όπως αναφέρει κι ο Νίτσε, ο ευτυχισμένος άνθρωπος, μέσα στη βαθύτατη απόλαυση της στιγμής, νικιέται απ’ τα κλάματα κι από όλη τη βυσσινιά μελαγχολία του ευτυχισμένου!

Το Φαινόμενο του Πυγμαλίωνα και το Φαινόμενο Golem στη σχολική επίδοση των μαθητών

Από τη στιγμή που το παιδί ξεκινά το σχολείο, αρχίζει να απασχολεί έντονα το θέμα της επίδοσής του στα σχολικά μαθήματα. Γονείς και εκπαιδευτικοί διαμορφώνουν ορισμένες προσδοκίες, που εάν το παιδί κατορθώσει να ανταποκριθεί με επιτυχία, έχει καλώς.

Εάν όμως καταστεί αδύνατο γι’ αυτό να τις φτάσει, τότε θα ξεκινήσουν οι προσπάθειες για αναζήτηση της αιτίας της αποτυχίας, οι οποίες στην περίπτωση που αποκλειστεί οποιαδήποτε μαθησιακή δυσκολία, ενδεχομένως τείνουν προς την υιοθέτηση και απόδοση στο παιδί χαρακτηρισμών, του «τεμπέλη» ή του «χαζού».

Προσδοκίες γονέων και σχολική επίδοση

Και τίθεται το εξής ερώτημα:
Υπάρχει πιθανότητα οι προσδοκίες των γονέων και των εκπαιδευτικών ή ακόμα και του ίδιου του μαθητή να επηρεάζουν τη σχολική του επίδοση;

Είναι σαφές ότι χαρακτηρισμοί, όπως οι παραπάνω, αποτελούν πλήγμα για την αυτοεκτίμηση του παιδιού και ενδεχομένως το παγιδεύσουν σε έναν κύκλο αποτυχίας από τον οποίο δύσκολα θα μπορέσει να ξεφύγει.  Ας υποθέσουμε για παράδειγμα ότι ένα αγόρι αποδεχόμενο ότι είναι «τεμπέλης», με χαμηλή αυτοεκτίμηση καλείται να γράψει ένα διαγώνισμα στο σχολείο. Λόγω της χαμηλής του αυτοεκτίμησης αναμένει ότι η επίδοσή του θα είναι χαμηλή. Πιθανότατα θα βιώσει άγχος, που θα αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα για τη συγκέντρωσή του, με αποτέλεσμα να αποφασίσει να μη μελετήσει αφού δεν πρόκειται ούτως ή άλλως να τα καταφέρει.

Εύλογα η μειωμένη προσπάθεια θα επιφέρει το αποτέλεσμα που ανέμενε και βέβαια η αποτυχία αυτή, που επιβεβαιώνει την προσδοκία του παιδιού, αλλά και των άλλων, ενισχύει τη χαμηλή αυτοεκτίμησή του και τις απογοητεύσεις γονέων και εκπαιδευτικών, οι οποίοι ενδεχομένως συνεχίζουν να το χαρακτηρίζουν τεμπέλη, με τον φαύλο κύκλο της αποτυχίας να συνεχίζεται.

Αυτοεκπληρούμενη προφητεία

Η έννοια της αυτό-εκπληρούμενης προφητείας είναι γνωστή σε όλους και θα μπορούσε να οριστεί ως η κατάσταση κατά την οποία οι πεποιθήσεις, οι δηλώσεις ή οι προβλέψεις που κάνουν οι άνθρωποι είτε για τον εαυτό τους είτε για τους άλλους, παρόλο που μπορεί να είναι λανθασμένες στην πορεία βγαίνουν αληθινές.

Η θετική της έκφραση στην εκπαίδευση έχει λάβει το όνομα ενός γλύπτη από την ελληνική μυθολογία, του Πυγμαλίωνα, ο οποίος είχε αναπτύξει τόσο έντονα ερωτικά συναισθήματα για ένα γυναικείο άγαλμα, του οποίου ήταν και ο δημιουργός, με αποτέλεσμα η Θεά Αφροδίτη να τον λυπηθεί και να του δώσει ζωή για να παντρευτούν τελικά και να γεννήσουν δύο παιδιά.

Η επίδραση του Πυγμαλίωνα στη σχολική τάξη

Τα ερευνητικά ευρήματα από ένα πείραμα που διεξήγαγαν οι Rosenthal και Jacobson, γνωστό ως «Η επίδραση του Πυγμαλίωνα στη σχολική τάξη», ήταν ιδιαίτερα εύγλωττα. Οι ερευνητές επισκέφτηκαν ένα σχολείο και αφού χορήγησαν ένα τεστ νοημοσύνης στα παιδιά μιας σχολικής τάξης, το οποίο θα αποκάλυπτε εκείνα που είχαν υψηλό δείκτη νοημοσύνης, επέλεξαν τυχαία μερικά από αυτά, γνωστοποιώντας στο δάσκαλο ότι τα συγκεκριμένα παιδιά αναμενόταν να έχουν μια επιτυχημένη πορεία. Ένα χρόνο αργότερα έγινε επαναχορήγηση του τεστ και πράγματι η αρχική υπόθεση των ερευνητών επιβεβαιώθηκε, αφού αποδείχτηκε ότι η τυχαία επιλεγμένη ομάδα παιδιών είχε πετύχει μεγαλύτερη πρόοδο σε σύγκριση με τους υπόλοιπους μαθητές της τάξης.

Ακολούθησαν και άλλα πειράματα με διαφορετικούς μαθητές και δασκάλους και τα αποτελέσματα ήταν τις περισσότερες φορές τα ίδια, αναδεικνύοντας τη σημασία του φαινομένου του Πυγμαλίωνα, της διεργασίας δηλαδή κατά την οποία οι θετικές προσδοκίες του εκπαιδευτικού για την επίδοση των μαθητών, διαμορφώνουν ανάλογα τις σχέσεις αλληλεπίδρασης και τελικά επηρεάζουν την επίδοσή τους προς το καλύτερο. Το  συναισθηματικό κλίμα, οι λεκτικές και μη λεκτικές αλληλεπιδράσεις με τους μαθητές, ο τρόπος παρουσίασης των εργασιών, οι ευκαιρίες έκφρασης που παρέχουν στους μαθητές και η ανατροφοδότηση είναι οι παράγοντες μέσα από τους οποίους διαφοροποιείται η συμπεριφορά των εκπαιδευτικών.

Η αρνητική πλευρά της αυτοεκπληρούμενης προφητείας: Το φαινόμενο Golem

Από την άλλη η αρνητική πλευρά της αυτό-εκπληρούμενης προφητείας, με την ονομασία φαινόμενο Golem, αφορά τη διαδικασία κατά την οποία οι αρνητικές προσδοκίες και η συμπεριφορά του διδάσκοντα, που απορρέει από αυτές, επηρεάζει με ανάλογο τρόπο τις επιδόσεις των μαθητών.  Όταν οι δάσκαλοι των τάξεων αναμένουν ότι οι μαθητές τους θα είναι «τεμπέληδες» και «σκράπες» και πόσο μάλλον, όταν τους το ανακοινώνουν και τελικά τους κάνουν να το πιστέψουν, τα παιδιά έχοντας τραυματίσει το ηθικό τους, συμπεριφέρονται, όπως ακριβώς τα αποκαλούν, δηλαδή κατά τρόπο που να επαληθεύει την προφητεία. Βέβαια, το μήνυμα είναι δυνατόν να μεταδοθεί και με πιο έμμεσους τρόπους στα παιδιά, όπως μέσα από την περιορισμένη ενασχόληση του εκπαιδευτικού μαζί τους, την άσκηση έντονης κριτικής στις αποτυχίες, τη μη παροχή επαίνων σε πιθανές επιτυχίες καθώς και την ελλιπή ανατροφοδότηση και προσοχή στα πρόσωπα αυτών.

Και τελικά αναρωτιέμαι, μήπως η αποτυχία των παιδιών είναι αποτυχία των γονέων και των εκπαιδευτικών; Δεδομένης όμως της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς, το προηγηθέν, ρητορικής φύσεως ερώτημα, αποτελεί ατόπημα της γράφουσας, αφού η απόδοση της ευθύνης για την αποτυχία των μαθητών αποκλειστικά στους «σημαντικούς άλλους» είναι όχι μόνο ατυχής, αλλά και άδικη.

Στη σύγχρονη εποχή τα παιδιά έχουν να διαχειριστούν και να «παλέψουν» με τόσα ερεθίσματα, απώτερος σκοπός των οποίων είναι να τα εξοβελίσουν από την πορεία τους, που η υποστήριξη των γονέων και των εκπαιδευτικών καθίσταται αναγκαία.

Αμφότεροι έχουν την ικανότητα να σπάσουν τον κύκλο της αποτυχίας.

Οι γονείς από την πλευρά τους μέσα από την υιοθέτηση διαλεκτικού στυλ ανατροφής, όντας στοργικοί και συναισθηματικά υποστηρικτικοί και θέτοντας σαφή όρια στη συμπεριφορά των παιδιών. Προτάσεις όπως «οι βαθμοί σου είναι πολύ χαμηλοί» είναι δυνατόν να αντικατασταθούν με προτροπές όπως «πιστεύω ότι μπορείς να τα πας καλύτερα», μεταδίδοντας το κίνητρο για συνεχή προσπάθεια.

Τέλος, οι εκπαιδευτικοί απεκδυόμενοι των δυσλειτουργικών στερεοτυπικών αντιλήψεων οφείλουν να ασκούν το λειτούργημα, άνευ παρωπίδων, για να πάρει η σχολική τάξη τη μορφή μιας αγκαλιάς, που να αποδέχεται κάθε μαθητή με το δικό του ιστορικό εμπειριών, πολιτισμικών στοιχείων, ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών, με μοναδική ίσως αποδιδόμενη, κοινή για μαθητές και εκπαιδευτικούς, «ετικέτα», κάτω από τη σκέπη της οποίας θα μπορούσε να λάβει χώρα η εκπαιδευτική διαδικασία, να είναι αυτή των «εραστών της γνώσης».

Το κρυφτό της ευθύνης

Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ είπε πως «ο άνθρωπος είναι απόλυτα ελεύθερος γι` αυτό είναι και απόλυτα υπεύθυνος». Κι όμως, πολύ συχνά η προσοχή εστιάζεται σε αυτό που κάνουν, ή μας κάνουν, οι άλλοι. Τεντώνουμε και κουνάμε το δάχτυλο δείχνοντας και κατηγορώντας. Μα, όπως λέει μια εκπαιδεύτρια μου, κάθε φορά που το ένα μας δάχτυλο δείχνει κάποιον άλλον, τα υπόλοιπα τέσσερα δείχνουν τον εαυτό μας…

Ο καθένας είναι υπεύθυνος για τη ζωή του και για τις επιλογές του, μια γενική αλήθεια που δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να αμφισβητήσει, τουλάχιστον στους δυτικούς πολιτισμούς. Αυτή η γενική αλήθεια ωστόσο, μπορεί να πάρει δύο αποχρώσεις.

Η μια κοιτάει την ευθύνη σαν ένα χρέος, αξιολογώντας διαρκώς και τρέφοντας τις ενοχές για τις «λάθος» επιλογές και τις ευθύνες που δεν αναλήφθηκαν «όπως έπρεπε». Τότε η ευθύνη καταλήγει να διαμοιράζεται σαν μια ετυμηγορία δικαστηρίου, ενώ η διχοτομική αξιολόγηση «καλός» «κακός» κυριαρχεί στην αυτό-αξιολόγηση, δίνοντας μια σκληρότητα στην όψη του εαυτού.

Σκέφτομαι τη λέξη ευθύνη με αυτή την απόχρωση και ο συνειρμός μου με πηγαίνει στο φταίξιμο. Μου έρχεται ένα αρνητικό φορτίο, σα να ακούω μια κατηγορία. Ακολουθεί η ντροπή, ίσως και η ενοχή. Σα να έχω κάνει κάτι λάθος, και τελικά η ευθύνη γίνεται ένα βάρος. Κι έτσι γίνεται πιο εύκολο να κατηγορήσω τους άλλους για να μη κινδυνέψει η εικόνα μου. Στρέφω την προσοχή μου αλλού, για να μην κινδυνέψω. Είναι λογικό να θέλω να γλυτώσω από τόση ντροπή και ενοχή. Και κάπου εκεί χάνω και την ευκαιρία να με συναντήσω, να με γνωρίσω αληθινά, να με κοιτάξω με συμπόνια και κατανόηση…

Η άλλη απόχρωση σχετίζεται με τον τρόπο που στέκεται κανείς μέσα στις καταστάσεις και τις σχέσεις, με την αναγνώριση των επιλογών και των μοτίβων που αναπαράγει. Οι σχέσεις και οι καταστάσεις δεν δημιουργούνται ερήμην των ανθρώπων, ο καθένας έχει κάποιες επιλογές και κάποια περιθώρια κίνησης μέσα σε αυτό που φέρνει το περιβάλλον. Έτσι η κάθε συνθήκη δε δημιουργείται ούτε μόνο από τον εαυτό, ούτε μόνο από τους άλλους, παρά συν-κατασκευάζεται από όλα τα μέρη της εξίσωσης. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν «δύσκολα» περιβάλλοντα, περίπλοκες καταστάσεις, χειριστικοί ή άδικοι άνθρωποι, ή ότι άλλο έχει συναντήσει ο καθένας. Δεν αναιρείται δηλαδή η ευθύνη των άλλων ή των συνθηκών που δεν περνάν από τον έλεγχο του εαυτού. Μέσα σε μια κατάσταση όμως ο εαυτός καλείται κάπως να σταθεί και αυτή ακριβώς η στάση που επιλέγει, συνειδητά ή τυφλά, επηρεάζει και την ίδια τη διαμόρφωση της σχέσης, της κατάστασης και του περιβάλλοντος.

Δεν μου φέρεται άσχημα ο άλλος, εγώ του επιτρέπω να μου φέρεται άσχημα, άρα εγώ μου φέρομαι άσχημα. Κι έχω τους λόγους μου να το κάνω αυτό. Πόσο πόνο έχω περάσει, τι είναι αυτό που αποζητώ για να το επιτρέπω, ή τι είναι αυτό που κερδίζω και με κρατάω εκεί. Θέλω να σταθώ με συμπόνια, να με καταλάβω. Κι έτσι αφού με γνωρίσω μπορώ να επιλέξω πως θα συνεχίσω, τι θα επιτρέψω, τι μπορώ και τι χρειάζομαι στο εδώ και τώρα. Μπορώ να φύγω, να βάλω όρια μένοντας ή να αποφασίσω να συνεχίσω με τον ίδιο ακριβώς τρόπο γιατί το όφελος που παίρνω είναι μεγαλύτερο από την ταλαιπωρία μου. Από τη στιγμή όμως που θα δω τον εαυτό μου, στέκομαι διαφορετικά μέσα στην κατάσταση. Δεν με αφοπλίζω ξεχνώντας ή εγκαταλείποντας τον εαυτό μου. Η κάθε κατάσταση και η κάθε σχέση σταματάει να είναι ένα αδιέξοδο, γίνεται επιλογή. Μια επιλογή που δεν είναι απαραίτητα διαφορετική από την προηγούμενη, αλλά είμαι εγώ διαφορετική. Κι έτσι έχω αναλάβει την ευθύνη μου. Δεν είμαι πια ένα έρμαιο των καταστάσεων, είμαι ένας ελεύθερος άνθρωπος που έχει το δικαίωμα να επιλέγει, και όταν θέλει να αλλάζει τις επιλογές του.

Το να κατηγορεί κανείς τους άλλους είναι πολύ θελκτικό και φαντάζει πιο εύκολο και ακίνδυνο. Από τη γωνία που το βλέπω τώρα όμως, μου φαντάζει πολύ πιο επικίνδυνο. Με αφοπλίζω, εκχωρώ τη δύναμη μου, και τελικά έχω καταφέρει να μη με κατηγορήσω αλλά ταυτόχρονα δεν με έχω δει. Μιλώντας μόνο για τους άλλους, ζω μέσα από τις ζωές των άλλων. Με μια ψευδαίσθηση ότι οι άλλοι θα αλλάξουν, θα γίνουν όπως τους θέλουμε, πιστεύοντας ότι ξέρουμε καλύτερα πως πρέπει να ζήσουν τη ζωή τους, τελικά ξεχάσαμε να ζήσουμε τη δική μας ζωή…

Η ευθύνη λοιπόν δεν είναι ένα δικαστήριο όπου αποδίδονται κατηγορίες και ούτε μπορεί να ειδωθεί ξεκομμένα από την εκάστοτε σχέση. Είναι κομμάτι της σχέσης, και είναι το κομμάτι που μου αναλογεί κάθε φορά, γιατί τελικά μπορώ να επιλέγω μόνο για τον εαυτό του.

Έτσι η ευθύνη γίνεται μεγάλωμα. Γίνεται δύναμη. Γίνεται επιλογή. Κάθε φορά που αναρωτιέμαι για την ευθύνη μου, το περίγραμμα της ύπαρξης μου γίνεται πιο ξεκάθαρο και μου επιτρέπει να φαίνομαι έτσι όπως είμαι, χωρίς να κρύβομαι.

Κι έτσι το βάρος της ευθύνης γίνεται το κλειδί της απελευθέρωσης.

Έχουμε ανάγκη τους άλλους. Με κάθε βαθιά σχέση ο άνθρωπος έρχεται πιο κοντά στον εαυτό του

Είναι αλήθεια πως σε τελευταία ανάλυση ο κάθε άνθρωπος είναι μόνος στη ζωή. Άσχετα με το πόσο πολλοί άνθρωποι είναι γύρω του, ή πόσο διάσημος μπορεί να είναι, στις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής του είναι το πιο πιθανό ότι θα βρεθεί μόνος.

Η στιγμή της γέννησης είναι ένας κόσμος «μοναξιάς», όπως είναι κι η στιγμή του θανάτου. Στο μεταξύ διάστημα αυτών των πιο σημαντικών στιγμών είναι μια μοναξιά δακρύων, στιγμές αγώνα για αλλαγή, στιγμές για απόφαση. Αυτές τις στιγμές ο άνθρωπος είναι μόνος απέναντι στον εαυτό του. Γιατί κανένας άλλος δεν μπορεί αληθινά να καταλάβει τα δάκρυά του, τους αγώνες του, ή το πλέγμα των κινήτρων που βρίσκονται πίσω από τις αποφάσεις του. Κάθε φορά που παίρνουμε μια απόφαση, όσο ασήμαντη κι αν φαίνεται, είμαστε απλά το ίδιο αληθινά μόνοι.

Η αντίληψη της μοναξιάς γίνεται ακόμη πιο φρικτή όταν εξομοιώνουμε τη «μοναξιά» με τη «μοναχικότητα». Αυτά τα δύο, φυσικά, είναι δύο ριζικά διαφορετικά πράγματα. Μπορεί κάποιος να είναι μόνος και να μη νιώθει μοναξιά, κι αντίστροφα μπορεί να είναι κάποιος μόνος ακόμη κι όταν βρίσκεται ανάμεσα σε ανθρώπους. Όλοι έχουμε βιώσει βαθμούς μοναξιάς. Και δεν ήταν πάντα τρομαχτική. Κάποιες φορές μάλιστα ανακαλύπτουμε ότι η μοναχικότητα όχι μόνο είναι αναγκαία, αλλά και γοητευτική, διαφωτιστική, ακόμη και χαρούμενη. Έχουμε ανάγκη να μείνουμε μόνοι με τον εαυτό μας να επανασυσχετιστούμε με τον εαυτό μας, σε μια πιο βαθύτερη έννοια. Χρειαζόμαστε χρόνο για να σκεφτούμε, να βρούμε κάποια λύση σ’ ένα πρόβλημα, να κατανοήσουμε τη σύγχυσή μας, ή απλά να παραδοθούμε στα όνειρά μας. Έχουμε ανακαλύψει ότι συχνά αυτά τα πράγματα τα κάνουμε όταν είμαστε μόνοι. Ο ‘Αλμπερτ Σβάιτσερ το τόνισε αυτό συγκινητικά, σχολιάζοντας ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει καταστεί τόσο πολύ ένα τμήμα του όχλου, ώστε ν’ αποζητά με πάθος μια προσωπική μοναξιά.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μοιάζουν ικανοί να αποδεχτούν τη γνώση ότι το να’ ναι κάποιος μόνος είναι μία μοναδική πρόκληση. Αλλά δεν επιλέγουν τη μοναξιά σαν μια μόνιμη κατάσταση. Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι ένα κοινωνικό πλάσμα. Ανακαλύπτει ότι νιώθει πιο άνετα μέσα στη μοναξιά του στο βαθμό που μπορεί θεληματικά να αναμιγνύεται με τους άλλους. Ανακαλύπτει ότι με την κάθε βαθιά σχέση έρχεται πιο κοντά στον εαυτό του, ότι οι άλλοι τον βοηθούν ν’ αποκτήσει προσωπική δύναμη κι ότι αυτή η δύναμη, με τη σειρά της, τον κάνει πιο δυνατό ν’ αντιμετωπίσει τη μοναξιά του. Έτσι, ο άνθρωπος αγωνίζεται συνειδητά να βρεθεί κοντά σε άλλους και να φέρει τους άλλους πιο κοντά του. Το κάνει αυτό ως το βαθμό που είναι ικανός, κι ως το βαθμό με τον οποίο γίνεται αποδεκτός.

Όσο πιο πολύ μπορεί να ταυτιστεί με όλα τα πράγματα, ακόμη και με το θάνατο, και να συμμαχήσει μαζί τους, τόσο λιγότερο φοβερή του γίνεται η μοναξιά. Γι’ αυτούς τους λόγους ο άνθρωπος δημιούργησε το γάμο, την οικογένεια, τις κοινότητες.

Έχουμε συσσωρευμένες αποδείξεις ότι υπάρχει ουσιαστικά μια εσώτερη ανάγκη για τη συντροφικότητα, για την ανθρώπινη αλληλόδραση, για την αγάπη. Φαίνεται ότι χωρίς αυτούς τους στενούς δεσμούς με τ’ άλλα ανθρώπινα πλάσματα ένα νεογέννητο βρέφος, λόγου χάρη, μπορεί να οπισθοδρομήσει εξελικτικά, αναπτυξιακά, να χάσει τη συνειδητοποίηση, να καταντήσει ηλίθιο και να πεθάνει. Μπορεί να συμβεί αυτό ακόμη κι αν βρίσκεται σ’ ένα τέλειο φυσικό περιβάλλον, ακόμη κι αν τρέφεται υπέροχα, και ζει μέσα σε άψογες υγιεινές συνθήκες. Όλ’ αυτά δε μοιάζουν να είναι αρκετά για τη συνεχόμενη φυσική και διανοητική του ανάπτυξη. Το ποσοστό βρεφικής θνησιμότητας σε πολύ καλά εξοπλισμένα, αλλά χωρίς ικανοποιητικό αριθμό προσωπικού, ιδρύματα υπήρξε εκπληκτική, μέσα στην περασμένη δεκαετία. Στις προηγούμενες δυο δεκαετίες, πριν από την κατανόηση της επίπτωσης της ανθρώπινης παρουσίας για την ανάπτυξη του παιδιού, οι στατιστικές σχετικά με τη βρεφική θνησιμότητα στα ιδρύματα υπήρξαν πιο τρομακτικές.

Ο δρ. Γκρίφιθ Μπάνιγκ, σε μια μελέτη πάνω σε 800 παιδιά στον Καναδά, αναφέρει ότι σε μια κατάσταση όπου παιδιά είχαν χωρισμένους γονείς, πεθαμένους, ή σε διάσταση κι όπου το συναίσθημα της αγάπης και της τρυφερότητας έλειπε, αυτή η γνώση έκανε περισσότερο κακό στα παιδιά αυτά απ’ όσο οι αρρώστιες, κι ήταν κάτι πολύ σοβαρό για την υγεία τους απ’ όσο όλοι οι άλλοι παράγοντες μαζί.

Ο Σκήηλς, ένας διάσημος ψυχολόγος κι εκπαιδευτικός, ανάφερε πρόσφατα σε μια από τις πιο δραματικές μακροπρόθεσμες μελέτες του, που έκανε πάνω σε ορφανά παιδιά, ότι η μόνη σωτηρία ήταν η ανθρώπινη αγάπη κι η φροντίδα. Μια ομάδα δώδεκα παιδιών έμεναν μόνιμα σ’ ένα ορφανοτροφείο. Άλλη μια ομάδα από δώδεκα πάλι παιδιά μεταφέρονταν καθημερινά και τα φρόντιζαν κάποιοι ενήλικες, ακόμη κι ένα καθυστερημένο διανοητικά κορίτσι, σ’ ένα άλλο κοντινό ίδρυμα. Ο Σκήηλς ύστερα από είκοσι χρόνια μελέτης ανακάλυψε ότι τα παιδιά της πρώτης ομάδας που έμεναν μόνιμα στο ορφανοτροφείο, χωρίς προσωπική αγάπη, είχαν τώρα, είτε πεθάνει, είτε βρίσκονταν σε ιδρύματα για διανοητικά καθυστερημένα άτομα, ή σε ψυχιατρικές κλινικές. Από τα άλλα παιδιά, της δεύτερης ομάδας, που δέχονταν αγάπη και φροντίδα, όλα ήταν ύστερα από είκοσι χρόνια, φυσιολογικά ανεξάρτητα άτομα, πολλά είχαν τελειώσει τη μέση εκπαίδευση κι όλα είχαν κάνει ευτυχισμένους γόμους, μ ένα μόνο διαζύγιο. Οι ανακαλύψεις του έμειναν κλασικές στη σχετική βιβλιογραφία. Κι η στατιστική του αυτή ήταν πραγματικά εκπληκτική!

Στην πόλη της Νέας Υόρκης, ο δρ. Ρενέ Σπίτζ, την περασμένη δεκαετία, μελέτησε παιδιά που ζούσαν σε δυο διαφορετικά αλλά, από φυσική άποψη, κατάλληλα ιδρύματα. Τα ιδρύματα διέφεραν κυρίως ως προς την προσέγγισή τους στα καθήκοντά τους, σε ποσοστό φυσικής επαφής και φροντίδας που δέχονταν τα παιδιά. Στο ένα ίδρυμα το παιδί ερχόταν σ’ επαφή με κάποιο ανθρώπινο πρόσωπο, συνήθως τη μητέρα του, καθημερινά. Στο δεύτερο ίδρυμα υπήρχε μόνο μια νοσοκόμα υπεύθυνη για οχτώ ως δώδεκα παιδιά. Ο δρ. Σπιτζ μελέτησε το κάθε παιδί από πλευράς παραγόντων της ανάπτυξής του, ιατρικά και ψυχολογικά. Ασχολήθηκε με το Διανοητικό Περιεχόμενο του παιδιού, που συμπεριελάμβανε τέτοιες σημαντικές πλευρές της προσωπικότητας, όπως η ευφυΐα, η αντίληψη, η μνήμη, η μιμητική ικανότητα κ.τ.λ. Καθώς όλα τ’ άλλα ήταν συγκριτικά ίσα στα παιδιά που είχαν τη φροντίδα και το ενδιαφέρον της προσωπικής ανθρώπινης επαφής, το διανοητικό περιεχόμενό τους έφτανε από 101,5 ως 105, κι έδειχναν μια τάση αδιάκοπης ανόδου.

Εκείνα τα παιδιά που στερήθηκαν την ανθρώπινη φροντίδα άρχιζαν μ’ ένα μέσο όρο διανοητικού περιεχομένου 124 και κατά τη δεύτερη χρόνια της μελέτης έπεφτε εκπληκτικά στο 45!

Υπάρχουν μερικές άλλες μελέτες από τους δρ. Φριτς Ρίντελ, Νταίηβιντ Γουΐνεμαν και Καρλ Μένιγκερ, που όλες τους φανερώνουν μια θετική αλληλόσχεση ανάμεσα στο ανθρώπινο ενδιαφέρον και τη συντροφικότητα και στην ανθρώπινη ωρίμανση κι ανάπτυξη. Μια πολύ ενδιαφέρουσα και πιο λεπτομερειακή ανάλυση αυτών των μελετών πολλών άλλων με παρόμοιο χαρακτήρα υπάρχει σ ένα γοητευτικό άρθρο που δημοσίευσε ο Άσλεϋ Μόνταγκιου στο περιοδικό PHI DELTA KAPPAΝ το Μάη του 1970.

Έτσι φαίνεται ότι το βρέφος δεν ξέρει, ή δεν καταλαβαίνει τη λεπτή δυναμική της αγάπης, αλλά κιόλας έχει μια τόσο ισχυρή ανάγκη γι’ αγάπη, ώστε η έλλειψή της μπορεί να επηρεάσει την ωρίμανση και την ανάπτυξή του κι ακόμη να επιφέρει το θάνατό του. Σε πολλές περιπτώσεις η ανάγκη για συντροφικότητα κι αγάπη γίνεται η κύρια παρόρμηση κι ο αντικειμενικός σκοπός στη ζωή ενός ατόμου. Είναι γνωστό ότι η έλλειψη αγάπης αποτελεί την κύρια αιτία σοβαρών νευρώσεων και ψυχώσεων κατά την εφηβεία.

Χρειαζόμαστε τους άλλους. Έχουμε ανάγκη τους άλλους για ν’ αγαπήσουμε και χρειαζόμαστε τους άλλους για ν’ αγαπηθούμε. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως χωρίς αυτό κι εμείς το ίδιο, όπως τα βρέφη που μένουν μόνα, θα πάψουμε να ωριμάζουμε, θα πάψουμε ν’ αναπτυσσόμαστε, και θα διαλέξουμε την τρέλα ή το θάνατο.

Και αφού υπερπηδήσει αυτά τα εμπόδια θα διαπιστώσει ότι η μεγαλύτερη και καλύτερη ιδιοκτησία είναι η γνώση

Η άγνοια, που σημαίνει αγνωσία, αμάθεια και έλλειψη πληροφόρησης είναι μία κατάσταση τόσο διαδεδομένη όσο τ’ αγριόχορτα στη επιφάνεια της γης. Στους περισσότερους ανθρώπους, που διάγουν μία βιολογική ζωή χωρίς πνευματικούς προβληματισμούς, ο ψυχισμός (ο εγκέφαλος) αδρανεί ως προς την αναζήτηση της γνώσης, της αλήθειας. Και επειδή η άγνοια είναι μία πολύτοκη μητέρα της πλάνης, του λάθους, του ψεύδους, του σφάλματος, των προλήψεων, της δεισιδαιμονίας, της θρησκοληψίας, του σκοταδισμού κ.λ.π.  γίνεται το βασικότερο εμπόδιο για την επιστήμη και τον πολιτισμό.

Ο Θουκυδίδης το είχε επισημάνει αυτό και γράφει «Αταλαίπωρος τοις πολλοίς η ζήτησις της αληθείας, και επί τα έτοιμα μάλλον τρέπονται» (Ιστορ. Α 20). Δεν θέλουν να ταλαιπωρηθούν με τη σκέψη οι άνθρωποι και καταφεύγουν στα έτοιμα. Όπως τα βρήκαν έτσι τ’ αφήνουν (:τέλμα και στασιμότητα). Γι αυτό τον λόγο και η γνώμη των πολλών δεν έχει κύρος. Και αυτή η γνώμη που στηρίζεται στην άγνοια και όχι στη γνώση, πρέπει να είναι ανεκτή, αλλά όχι σεβαστή γιατί δεν πρέπει να τιμούμε την αμάθεια. Αντίθετα πρέπει (με πολιτισμένο τρόπο) να την καταδικάζουμε.

Στη διαμόρφωση σωστής γνώμης χρειάζεται εκτός από τη συνεχή ενημέρωση και η σπουδή της ιστορίας, αφού το παρελθόν φωτίζει το παρόν, και ανοίγει τις προοπτικές για το μέλλον. Ωστόσο, για να είναι αμερόληπτος και πειστικός ένας φιλίστορας που αναφέρεται σε ένα ιστορικό γεγονός πρέπει να έχει διαβάσει όλες τις ιστορικές εκδοχές και ερμηνείες αυτού του γεγονότος. Τις θετικές και τις αρνητικές ερμηνείες, τις σύμφωνες ή ασύμφωνες με τις προσωπικές του ιδεολογίες.

Όπως υπάρχει μια Ψυχολογία του βάθους (που ερευνά το υποσυνείδητο) έτσι θα έπρεπε να υπάρχει και μια Ιστορία του βάθους (που να ερευνά τα βαθύτερα αίτια των γεγονότων). Μια τέτοια ιστορία θα έκανε χρέη ψυχολογίας ομαδικής και ατομικής (της απρόσωπης μάζας και της προσωπικότητας) φωτίζοντας τις γενεσιουργές αιτίες του ψυχισμού των ανθρώπων, όπου φωλιάζουν τα ένστικτα.
Η ιστορία αυτή θα εντόπιζε τα ένστικτα της επιθετικότητας  σε συνάρτηση προς τις κοινωνικο – οικονομικές συνθήκες, που θα τα έκαναν να εκδηλώνονται καταστροφικά. Ίσως τότε η ιστορία θα μπορούσε να διδάξει και να συμβουλέψει, ενώ με την απλή περιγραφή των γεγονότων αντί να αποτρέψει, συνδαυλίζει τα πάθη. Πάντως το γεγονός είναι ένα: «Κάτω απ’ το δέντρο της γνώσης γεννήθηκε το δικαίωμα της ελευθερίας» (Κ. Τσάτσος).

Θύρα της γνώσης είναι η διδαχή (η αγωγή, η εκπαίδευση, το παράδειγμα). Παράθυρο της γνώσης είναι το βιβλίο. Η αγωγή που στοχεύει στη σωστή μάθηση, μπορεί να επιδράσει στον χαρακτήρα και στην κληρονομική σύσταση (DNA) του νέου ανθρώπου. Έτσι, η αγαθή διδαχή και επιρροή που εμφυτεύει στον νέο την αρετή, με τον καιρό γίνεται συνήθεια = «έξις, Δευτέρα φύσις», που σημαίνει ένα νέο DNA. Ο Δημόκριτος είχε συλλάβει πρώτος τη διαδικασία αυτή, σε εποχές που δεν είχε ανακαλυφθεί το κληρονομίσιμο DNA. Στο σωζόμενο απόσπασμα 33 του έργου του αναφέρει: «Η φύση και η αγωγή είναι παραπλήσια. Γιατί και η αγωγή μεταπλάθει τον άνθρωπο, και μεταπλάθοντάς τον, τον φτιάχνει φύση».

Η καθημερινή άσκηση και επανάληψη του θετικού θεωρητικού και πρακτικού στοιχείου της αγωγής επιδρά στο DNA και προσδένεται σ’ αυτό όπως και το αντίθετο: η αδράνεια ή η προσφορά του αρνητικού στοιχείου επιδρά καταστροφικά και στο ήδη υπάρχον σωστό DNA.

Όταν όλα έρθουν κατ’ ευχήν και η γνώση γίνει κτήμα του ανθρώπου, ενός ανθρώπου που καλλιεργεί την “δια βίου παιδεία” τότε απολαμβάνει και τους καρπούς της, που συνοψίζονται σε δύο λέξεις: πνευματική ευδαιμονία. Αυτή ακριβώς η διανοητική και συναισθηματική χαρά είναι το δώρο της γνώσης.

Ο Arthour Koestler μας λέει πως «η απόλαυση του ειδήμονα  είναι υψηλότερου επιπέδου, στα Γράμματα, στις Τέχνες, και ιδιαίτερα στον Λόγο και στη Μουσική». Ωστόσο ο καλλιεργημένος άνθρωπος πρέπει να υπερπηδήσει πολλά εμπόδια για να φτάσει στο ποθητό τέρμα. Ο Roger Bacon στο «Μείζον έργον» του μας υπενθυμίζει μερικά: “Εμπόδια για τη γνώση είναι: α) η μεγάλη εξάρτησή μας από τις προσωπικότητες β) ο φόβος μήπως πούμε κάτι πολύ κοινό γ) το να αφήνουμε να μας επηρεάζει πολύ το παραδεδεγμένο δ) η προσποίηση γνώσης για να αποκρύψουμε την άγνοιά μας ε) η πνευματική οκνηρία “.

Και αφού υπερπηδήσει αυτά τα εμπόδια θα διαπιστώσει ότι η μεγαλύτερη και καλύτερη ιδιοκτησία είναι η γνώση.

Διαφωτισμός

Ο Διαφωτισμός ήταν ένα ευρύ πολιτιστικό κίνημα που γεννήθηκε στην Αγγλία τον 17 ο αιώνα και διαδόθηκε μετά στη Γαλλία και στην υπόλοιπη ήπειρο με σκοπό να απελευθερώσει την ανθρωπότητα από τον θρησκευτικό φανατισμό και από την άγνοια μέσω μιας σωστής χρήσης της λογικής. Ο Κάντ τον προσδιόρισε ως «την έξοδο του ανθρώπου από μια κατάσταση ανηλικιότητας (η ανικανότητα να επωφεληθεί της νόησής του χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου), η οποία εξαρτάται μόνο από τον ίδιο και οφείλεται όχι σε ένα ελάττωμα της νόησης, αλλά στην έλλειψη θάρρους. «Να έχεις το θάρρος να χρησιμοποιείς όλη σου την ευφυΐα! Αυτό είναι το ρητό του Διαφωτισμού!»

Από τον αγγλικό Εμπειρισμό ( Εμπειρισμός: tabula rasa) ο Διαφωτισμός πήρε την αξία της εμπειρίας και της πραγματικότητας, ενός επιστημονικού στυλ που βασιζόταν στη συνεχή πειραματική επιβεβαίωση των θεωριών, προσδιορίζοντας στην κλασική φυσική (Νευτωνισμός) το μοντέλο κάθε έρευνας που πραγματοποιήθηκε με σχολαστικότητα.

Πιο πολύπλοκες ήταν οι σχέσεις με τον γαλλικό ορθολογισμό. Αφ’ ενός, ο διαφωτισμός κληρονόμησε την επιθυμία της σαφήνειας και την ανάγκη φανερών αληθειών σε τέτοιο σημείο ώστε να είναι αδιαμφισβήτητες. Αφ’ ετέρου, αρνήθηκε το πνεύμα του συστήματος, την ιδέα του καρτεσιανού συμπερασματικού αφαιρετισμού  σύμφωνα με τον οποίον η νόηση θα πρέπει να δομεί αξιώματα από τα οποία μπορούμε να συμπεράνουμε όλες τις αλήθειες του κόσμου.

Ο Διαφωτισμός, πράγματι, αρνήθηκε να κάνει τον ορθολογισμό έναν απόλυτο παράγοντα, τη μοναδική πηγή όλης της γνώσης. Η διαφωτισμένη λογική δεν είναι ένα μεταφυσικό ον, αλλά ένα χρήσιμο όργανο: πρέπει να χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο, όχι να τον κυριεύει. Από τον άκαμπτο λογικό ορθολογισμό είναι προτιμότερη η σωφροσύνη, μια πιο αδύναμη εκδοχή του που δεν υποστηρίζει ότι είναι αλάθητη, αλλά αποκαλύπτεται γόνιμη, ικανή να συνδυάζεται με την εμπειρία και την πραγματική πολυπλοκότητα του κόσμου.

Η σωφροσύνη χρησιμοποιείται με εποικοδομητικό τρόπο, θέτοντας υπό την κριτική της κάθε πλευρά της ιδιωτικής και κοινωνικής ζωής, ειδικότερα εκείνους τους τομείς της σκέψης που παραδοσιακά υποτάσσονται στη θρησκευτική αρχή, όπως είναι η ηθική και η πολίτικη. Ο Διαφωτισμός ήταν ένα κίνημα αφοσιωμένο ολοκληρωτικά στη μεταμόρφωση του κόσμου: το πρόγραμμά του, να προσφέρει σε όσους περισσότερους ανθρώπους μπορεί τη μεγαλύτερη πιθανή ευτυχία, έγινε μια εκ των πιο βαθιών αιτιών της γαλλικής Επανάστασης.

Το πιο σημαντικό φιλοσοφικό θέμα του Διαφωτισμού ήταν η επιστροφή στη Φύση ( Καλός πρωτόγονος), την οποία έβλεπαν ως τη βάση της αυθεντικότητας και της σωφροσύνης, σε αντίθεση με οτιδήποτε τεχνητό και αυθαίρετο παράγεται από τον πολιτισμό του παρελθόντος. Ο κύριος πολεμικός στόχος των Διαφωτιστών Φιλοσόφων ήταν πράγματι ο φανατισμός, τον οποίον θεωρούσαν έμφυτο σε κάθε δογματική θρησκεία (επειδή η κάθε μία πιστεύει ότι είναι φορέας μιας απόλυτης αλήθειας και επομένως διεκδικεί το δικαίωμα να καταπνίγει τη διαφωνία). Στη θέση της πίστης (ως μη ορθολογική πεποίθηση) και της αρχής της αυθεντίας πρέπει να βάλουμε μια φυσική θρησκεία (στα όρια που θέτει η λογική) σύμφωνα με τις αρχές του θεϊσμού : στον θεό αποδίδονται μόνο οι ιδιότητες που η σωφροσύνη θεωρεί αληθοφανείς (όχι βέβαιες), δηλαδή η δημιουργία του κόσμου, η ύπαρξη μιας ανταμοιβής ή μιας τιμωρίας μετά τον θάνατο και πολλές άλλες ακόμη.

Η κοινωνία είναι ένα πεδίο μάχης, το οποίο προσπαθούν να κυβερνήσουν οι νόμοι

Η τάξη που διέπει την κοινωνική ζωή δεν είναι παρά η επιφάνεια. Στην πραγματικότητα στα βάθη της μαίνεται πόλεμος, ένας πόλεμος που τα κίνητρά του δεν διαφέρουν σε τίποτα από εκείνα που οπλίζουν τα χέρια των λαών. Ο κάθε άνθρωπος έρχεται στη ζωή για να εξυπηρετήσει αποκλειστικά και μόνο τα δικά του συμφέροντα και τα δικά του πάθη, στο όνομα της φύσης του, η έκφραση της οποίας αποκαλείται Δικαίωμα της Προσωπικότητας. Το δικαίωμα αυτό, έτσι όπως εκφράζεται σε κάθε εποχή, καθορίζει τόσο τους κανόνες της μάχης όσο και τα όπλα που επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν. Προκύπτει ένας ολόκληρος κόσμος από στρατηγικές, ίντριγκες και τεχνάσματα, μια ολόκληρη τέχνη επίθεσης και άμυνας, μια ολόκληρη στρατηγική, πού, με παραλλαγές, ισχύει σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο. Η μάχη δίνεται άνθρωπο με άνθρωπο, κοινωνική τάξη σε κοινωνική τάξη. Και πάνω από τη μάχη αυτή υπερίπταται ως όραμα η ανεξάντλητη έννοια της Φιλοδοξίας, κύρια σημεία της οποίας είναι η Εξουσία, η Ισχύς, η Κοινωνική θέση, το Χρήμα και η Δόξα.

Αυτό δεν αποτελεί φαινόμενο της εποχής μας. Έτσι γινόταν πάντα. Η διαφορά είναι πως οι σύγχρονες κοινωνίες διεξάγουν τη μάχη κάτω από συνθήκες ιδιαίτερα ασαφείς. Δεν υπάρχει κάποια αυστηρή ταξική διάκριση που να περιορίζει τις δραστηριότητες του καθενός σε μια συγκεκριμένη σφαίρα. Ολόκληρη η κοινωνική μάζα καλείται να μπει στην αρένα με αιχμή του δόρατος την προσωπική πρωτοβουλία. Τίποτα δεν μπορεί πλέον να σταθεί εμπόδιο στο μέλλον ακόμα και του πιο ταπεινού ανθρώπου, αν αυτός έχει γεννηθεί με το μικρόβιο της Φιλοδοξίας.

• Πώς είναι λοιπόν δυνατόν να διατηρηθεί η ισορροπία κάτω από αυτές τις συνθήκες;
• Πώς είναι δυνατόν μέσα από τέτοιον έντονο ανταγωνισμό να μην περνάμε διαρκώς από τον εμφύλιο πόλεμο στον κοινωνικό πόλεμο;
• Πώς γίνεται με τόσους πολλούς ανθρώπους που πιέζονται από τις ανάγκες, τους πόθους και τα μίση τους, να μην καταλήξουν όλα, κάποια στιγμή, σε μια τεράστια εξέγερση;

Ποιος μπορεί να κάνει τις μάζες να ανεχθούν το ζυγό της δουλείας και της φτώχειας; Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις; Η φιλοσοφία; Η αγάπη για τον ηγέτη ή η αγάπη για την πατρίδα; Οι ερωτήσεις αυτές μένουν αναπάντητες. ‘Η τάχα ο φόβος των νόμων; Μα αν τα πράγματα ωριμάσουν τόσο που να καταλήξουμε έτσι ώστε από τη μία πλευρά να βρεθούν μόνο αυτοί που επιθυμούν να υπερασπιστούν τους νόμους κι από την άλλη αυτοί που είναι αποφασισμένοι να τους ανατρέψουν, το ποιος θα νικήσει είναι θεωρητικά προφανές.

Πόσοι είναι οι άνθρωποι που η κοινωνία ευνοεί σε σχέση με τα εκατομμύρια αυτών που στην ουσία περιφρονεί; Μα απλώς ένα μικρό τρέμουλο να πιάσει όλους τους αδικημένους, θα γεμίσει μονομιάς με ερείπια η Οικουμένη.

Μικρόβια «ζόμπι» κατοικούν στα έγκατα της Γης

Το πιο ανέγγιχτο οικοσύστημα της Γης, η βαθιά βιόσφαιρα που αποτελείται από ένα τεράστιο αριθμό «ζόμπι» βακτηρίων και άλλων μικροοργανισμών, έχει όγκο δύο έως 2,3 δισεκατομμυρίων κυβικών χιλιομέτρων, σχεδόν διπλάσιο από τον όγκο όλων των ωκεανών, ενώ το βάρος της εκτιμάται σε 15 έως 23 δισεκατομμύρια τόνους.

Αυτό προκύπτει από τη νέα έκθεση «Βαθιά Ζωή» (Deep Life) του Παρατηρητηρίου Βαθιού Άνθρακα (Deep Carbon Observatory), που δόθηκε στη δημοσιότητα ενόψει του ετήσιου συνεδρίου της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης.

Το Παρατηρητήριο, στο οποίο συμμετέχουν εκατοντάδες ερευνητές από 34 χώρες, πλησιάζει στην ολοκλήρωση του δεκαετούς προγράμματος αποκάλυψης των μυστικών στα βάθη της Γης και θα δημοσιοποιήσει την τελική έκθεσή του το φθινόπωρο του 2019.

Οι εκτιμήσεις του βασίζονται σε εκατοντάδες γεωτρήσεις σε βάθος έως δυόμισι χιλιομέτρων κάτω από τους βυθούς και τουλάχιστον πέντε χιλιομέτρων κάτω από την επιφάνεια της ξηράς. Από όλες τις γεωτρήσεις ελήφθησαν και αναλύθηκαν δείγματα μικροβίων.

Έτσι έχει ήδη προκύψει μια καλή εκτίμηση για το μέγεθος και τη σύσταση αυτής της βαθιάς βιόσφαιρας. Οι κάθε είδους μορφές ζωής (πολλές σε βαθιά και μακρόχρονη ύπνωση, εξ ου και ο όρος «ζόμπι» γι' αυτές) συνιστούν μια τεράστια ποσότητα βαθιού άνθρακα κάτω από την επιφάνεια του πλανήτη μας, που εκτιμάται ότι είναι 245 ως 385 φορές μεγαλύτερη από τη συνολική μάζα του άνθρακα που υπάρχει μέσα σε όλους τους ανθρώπους.

Δύο κατηγορίες μικροβίων κυριαρχούν στα βάθη της Γης: τα βακτήρια και τα αρχαία (ή αρχαιοβακτήρια), από τα οποία υπάρχουν εκατομμύρια είδη, τα περισσότερα άγνωστα, που απαρτίζουν μια μικροβιακή «σκοτεινή ύλη», η οποία εμπλουτίζει εντυπωσιακά το έως τώρα γνωστό ‘δέντρο' της ζωής.

Οι ερευνητές πιστεύουν ότι περίπου το 70% όλων των βακτηρίων και αρχαιοβακτηρίων του πλανήτη μας ζουν κάτω από την επιφάνεια. Σύμφωνα με την καλύτερη δυνατή εκτίμηση του Παρατηρητηρίου, κάτω από την επιφάνεια της Γης υπάρχουν 2 έως 6Χ1.0^29 κύτταρα.

Πολλά από τα μικρόβια του βάθους διαφέρουν από εκείνα της επιφάνειας και έχουν κύκλους ζωής με γεωλογικές και όχι βιολογικές κλίμακες χρόνου, καθώς έχουν μειώσει στο ελάχιστο τις ενεργειακές και διατροφικές ανάγκες τους, ζώντας σχεδόν σαν…πτώματα. Οι επιστήμονες δεν έχουν βρει ακόμα τα απόλυτα όρια της ζωής στη βαθιά Γη, δηλαδή ποιά είναι τα ακρότατα όρια θερμοκρασίας και πίεσης που μπορούν να αντέξουν οι μικροοργανισμοί, καθώς και το ελάχιστο δυνατό όριο ενέργειας που χρειάζονται για να μην πεθάνουν.

Τα ρεκόρ συνεχώς σπάνε, καθώς οι ερευνητές αδιάκοπα ανακαλύπτουν ακόμη πιο ακραιόφιλα μικρόβια. Το ρεκόρ αντοχής στη θερμότητα κατέχει ο μονοκύτταρος οργανισμός Geogemm barosii που ζει άνετα στις υδροθερμικές πηγές του βυθού με θερμοκρασία 121 βαθμών Κελσίου (21 βαθμούς πάνω από το σημείο βρασμού του νερού).

Το μέχρι στιγμής ρεκόρ βάθους όπου έχει βρεθεί ζωή, είναι περίπου τα πέντε χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια της ξηράς και τα 10,5 χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, κάτι που δείχνει εντυπωσιακή αντοχή στις συνθήκες πίεσης, με δεδομένο ότι σε βάθος 4.000 μέτρων κάτω από την επιφάνεια του νερού η πίεση είναι περίπου 400 φορές μεγαλύτερη από ό,τι στην επιφάνεια της θάλασσας.

«Η εξερεύνηση της βαθιάς βιόσφαιρας θυμίζει εξερεύνηση του βροχοδάσους του Αμαζονίου. Υπάρχει παντού ζωή και παντού συναντάται μια θαυμαστή αφθονία απρόσμενων και ασυνήθιστων οργανισμών», δήλωσε ο επικεφαλής ερευνητής Μιτς Σόγκιν του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Βιολογίας του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας Woods Hole των ΗΠΑ.

«Μόλις πριν μια δεκαετία, δεν είχαμε ιδέα ότι τα πετρώματα κάτω από τα πόδια μας μπορούσαν να είναι τόσο "κατοικημένα" από ζωή», δήλωσε η ερευνήτρια Ιζαμπέλ Ντανιέλ του Πανεπιστημίου της Λιόν.

Πολλά είναι ακόμη τα μυστήρια που, σύμφωνα με τους επιστήμονες, ζητούν απάντηση: Πώς η βαθιά βιόσφαιρα επηρεάζει την επιφανειακή (και το αντίστροφο); Πώς καταφέρνει η μικροβιακή ζωή να εξαπλώνεται τόσο βαθιά; Μετακινούνται οι βαθιές μικροβιακές κοινότητες ή είναι στατικές; Τι ρόλο παίζουν η κίνηση των τεκτονικών πλακών, οι σεισμοί και άλλα γεωλογικά φαινόμενα πάνω στη βαθιά βιόσφαιρα; Μήπως η ζωή στη Γη ξεκίνησε στα σκοτεινά έγκατά της και μετά μετανάστευσε στην επιφάνεια, πιο κοντά στον Ήλιο; Πώς αναπαράγονται τα «ζόμπι» βακτήρια και πώς μπορούν να ζουν ακόμη και για δεκάδες εκατομμύρια χρόνια; Ποιά είναι η σημαντικότερη ενεργειακή πηγή (τροφή) για τα μικρόβια του βάθους: το μεθάνιο, το υδρογόνο, η φυσική ραδιενεργή ακτινοβολία του ουράνιου και άλλων στοιχείων ή κάτι άλλο;

Και το σκάφος Voyager 2 εισήλθε στον διαστρικό χώρο

Για δεύτερη φορά στη διαστημική ιστορία, ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα, το σκάφος Voyager 2 εισήλθε στον διαστρικό χώρο. Είχε προηγηθεί το δίδυμο σκάφος Voyager 1 το 2012.  Η NASA λέει ότι βγήκε από την ηλιόσφαιρα, την προστατευτική γιγαντιαία «φυσαλίδα» σωματιδίων και μαγνητικών πεδίων που δημιουργεί ο Ήλιος γύρω από το ηλιακό μας σύστημα και εκτιμά ότι η διάσχιση του συνόρου, της λεγόμενης ηλιόπαυσης, συνέβη στις 5 Νοεμβρίου 2018.

 

Το Voyager 2 απέχει τώρα λίγο περισσότερα από 18 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα από τη Γη, παρόλα αυτά οι υπεύθυνοι της αποστολής μπορούν ακόμη να επικοινωνήσουν μαζί του. Όμως οι πληροφορίες χρειάζονται περίπου 16,5 ώρες για να ταξιδέψουν από το σκάφος στη Γη. 

 

Μολονότι τα Voyager 1 και 2 έχουν αφήσει πίσω τους την ηλιόσφαιρα, δεν έχουν ακόμη εγκαταλείψει το ηλιακό μας σύστημα, το σύνορο του οποίου βρίσκεται πέρα από το τεράστιο Νέφος του Οόρτ, τα σώματα του οποίου βρίσκονται ακόμη υπό τη βαρυτική επίδραση του Ηλίου.

 

Εκτιμάται ότι το Voyager 2 θα χρειασθεί περίπου 300 χρόνια για να φθάσει στο εσωτερικό άκρο του Νέφους και άλλα 30.000 χρόνια για να το διασχίσει και να φθάσει στην άλλη άκρη του.

Το Voyager 2 είχε εκτοξευθεί το 1977, μόνο 16 μέρες μετά την εκτόξευση του Voyager 1. Αρχικά είχε σχεδιασθεί να ταξιδέψει για πέντε χρόνια και να μελετήσει το Δία και τον Κρόνο, αλλά στην πορεία έφθασε μακρύτερα από κάθε προσδοκία. Η αποστολή του, που έχει διαρκέσει 41 χρόνια, είναι η μακρύτερη στην ιστορία της NASA.

 

Κάθε Voyager είναι ένας αγγελιοφόρος της Γης, καθώς μεταφέρει ένα χρυσό δίσκο με ήχους, εικόνες και μηνύματα από τον πλανήτη μας. Ίσως αυτές οι χρονοκάψουλες συνεχίσουν να υπάρχουν πολύ περισσότερο από τον ίδιο τον ανθρώπινο πολιτισμό…

Μπαταρίες φθορίου για μεγαλύτερη διάρκεια ζωής

Φανταστείτε να μην χρειάζεται να φορτίζετε το τηλέφωνό σας ή το laptop για εβδομάδες. Αυτό είναι το όνειρο των ερευνητών που αναζητούν εναλλακτικές μπαταρίες που ξεπερνούν τις τρέχουσες εκδόσεις ιόντων λιθίου σήμερα. Τώρα, σε μια νέα μελέτη που δημοσιεύεται στο  Science , οι χημικοί σε πολλά ιδρύματα, όπως το Caltech και το εργαστήριο Jet Propulsion που κατευθύνεται από το Caltech για τη NASA, καθώς και το Ινστιτούτο Έρευνας Honda και το Εθνικό Εργαστήριο Lawrence Berkeley, βρήκαν ένα νέο τρόπο κατασκευής επαναφορτιζόμενων μπαταριών με βάση το ιόν του φθορίου. 

 

Μια απεικόνιση του διαλύματος ηλεκτρολύτη που χρησιμοποιήθηκε στη νέα μελέτη, στην ατομική κλίμακα. Το ιόν φθορίου (ροζ) περιβάλλεται από ένα υγρό μορίων BTFE. 

 

«Οι μπαταρίες φθορίου μπορούν να έχουν μεγαλύτερη ενεργειακή πυκνότητα, που σημαίνει πως μπορούν να έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, μέχρι και οκτώ φορές πιο πολύ από τις μπαταρίες που χρησιμοποιούμε σήμερα» είπε ο μελέτης  Robert Grubbs, ένας από τους συντελεστές της έρευνας. «Ωστόσο, μπορεί να αποτελέσει πρόκληση το να δουλεύεις με φθόριο, ειδικά επειδή είναι πολύ διαβρωτικό και αντιδρά πολύ» ανέφερε. 

 

Κατά τη δεκαετία του 1970, ερευνητές είχαν προσπαθήσει να δημιουργήσουν τέτοιες μπαταρίες με στέρεα συστατικά. Ωστόσο, οι μπαταρίες αυτές λειτουργούσαν μόνο σε υψηλές θερμοκρασίες. Στη νέα μελέτη δείχνουν πώς μπορούν τέτοιου τύπου μπαταρίες να λειτουργήσουν, χρησιμοποιώντας υγρά συστατικά, οι οποίες μάλιστα το κάνουν σε θερμοκρασία δωματίου.

 

«Είμαστε ακόμα στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης, αλλά αυτή είναι η πρώτη επαναφορτιζόμενη μπαταρία φθορίου που λειτουργεί σε θερμοκρασία δωματίου» λέει ο Simon Jones, χημικός του JPL και συν-συγγραφέας της νέας μελέτης.

 

Οι μπαταρίες παράγουν ηλεκτρικό ρεύμα μεταφέροντας φορτισμένα άτομα (ιόντα) μεταξύ θετικού και αρνητικού ηλεκτροδίου. Αυτή η διαδικασία μεταφοράς γίνεται καλύτερα σε θερμοκρασία δωματίου όταν εμπλέκονται υγρά. Στην περίπτωση των μπαταριών ιόντων λιθίου, το λίθιο μεταφέρεται μεταξύ των ηλεκτροδίων με τη βοήθεια υγρού διαλύματος (ηλεκτρολύτη). «Η επαναφόρτιση μιας μπαταρίας είναι σαν να σπρώχνεις μια μπάλα σε έναν λόφο και μετά να την αφήνεις να κυλήσει πίσω, ξανά και ξανά» είπε ο Τόμας Μίλερ, καθηγητής Χημείας στο Caltech, άλλος ένας εκ των συντελεστών της έρευνας. «Πηγαίνεις μπρος και πίσω, μεταξύ αποθήκευσης και χρήσης της ενέργειας» σημείωσε.

 

Ενώ τα ιόντα λιθίου είναι θετικά (κατιόντα), τα ιόντα φθορίου που χρησιμοποιούνται στη νέα μελέτη έχουν αρνητικό φορτίο (ανιόντα). «Για μια μπαταρία που διαρκεί περισσότερο, πρέπει να μετακινείς μεγαλύτερο αριθμό φορτίων. Το να μεταφέρεις πολλαπλά φορτισμένα κατιόντα μετάλλων είναι δύσκολο, αλλά αντίστοιχο αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί κινώντας αρκετά μεμονωμένα φορτισμένα ανιόντα, που ταξιδεύουν με σχετική ευκολία» είπε ο Jones, που κάνει έρευνες στο JPL σχετικά με πηγές ενέργειας για διαστημόπλοια. «Η πρόκληση εδώ είναι το σύστημα να λειτουργεί σε τάσεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν πρακτικά» υπογράμμισε.

 

Το «κλειδί» της υπόθεσης ήταν ένας υγρός ηλεκτρολύτης, το BTFE, λύση την οποία σκέφτηκε μια ασκούμενη, η Victoria Davis , που πλέον σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, Chapel Hill.

 

«Ξεκλειδώνουμε έναν νέο τρόπο δημιουργίας μπαταριών μεγαλύτερης διάρκειας ζωής. Το φθόριο κάνει comeback στις μπαταρίες» είπε χαρακτηριστικά ο Simon Jones.

Φόβος: Το καταδικασμένο μικροσκοπικό φεγγάρι του Άρη

Η προέλευση των δύο φεγγαριών του Άρη είναι άγνωστη, όμως, η κύρια υπόθεση είναι ότι έχουν συλληφθεί σαν αστεροειδείς. Το μεγαλύτερο φεγγάρι, πλάτους 25 χιλιόμετρα, είναι ο Φόβος και μάλιστα φαίνεται να είναι ένα σώμα σαν αστεροειδής γεμάτο κρατήρες, όπως φαίνεται σε αυτή την ψευδοχρωματική εικόνα – μωσαϊκό που έλαβε η ρομποτική αποστολή Viking 1 το 1978. 

Μια πρόσφατη ανάλυση των ασυνήθιστων μεγάλων αυλακώσεων που φαίνονται στον Φόβο, δείχνει ότι μπορεί να προέκυψαν από ογκόλιθους που απομακρύνθηκαν από τη γιγαντιαία πρόσκρουση που δημιούργησε τον κρατήρα στην επάνω αριστερή πλευρά: ο κρατήρας Stickney.

 

Mετρήσεις από το Mars Express εκτίμησαν τη μάζα του Φόβου σε 1,072 x 10^16 κιλά, περίπου ένα δισεκατομμυριοστό της μάζας της Γης υπολογίζοντας έτσι την πυκνότητά του σε περίπου 1,85 gr/cm3. H μέση του ακτίνα είναι μόνο 11,1 Km 

 

Αυτό σημαίνει ότι ο Φόβος είναι μάλλον ένας χαλαρός σωρός υλικών, όπως μερικοί αστεροειδείς, παρά ένα συμπαγές σώμα.

 

Ο Φόβος περιστρέφεται τόσο κοντά στον Άρη – σε απόσταση περίπου 5.800 χιλιόμετρα, σε σύγκριση με τα 400.000 χιλιόμετρα της Σελήνης μας – που οι βαρυτικές παλιρροϊκές δυνάμεις το σέρνουν προς τα κάτω. Το τελικό αποτέλεσμα θα είναι ο Φόβος να διασπαστεί στην τροχιά του και στη συνέχεια να καταρρεύσει στην επιφάνεια του Άρη σε περίπου 50 εκατομμύρια χρόνια.

Η εκπαίδευση αποδίδει τον καλύτερο τόκο

«Η επένδυση στην εκπαίδευση αποδίδει τον καλύτερο τόκο», έλεγε ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, πολύ πριν ο νομπελίστας Γκάρι Μπέκερ το 1964 εκδώσει το βιβλίο του με τίτλο «Η εκπαίδευση είναι επένδυση», όπου και εφηύρε τον όρο «ανθρώπινο κεφάλαιο».

 

Οι έρευνες των οικονομολόγων έχουν επιβεβαιώσει τη στενή σχέση ανάμεσα στις επενδύσεις σε εξειδίκευση και το ανθρώπινο κεφάλαιο από τη μια και τα ατομικά εισοδήματα και την οικονομική ανάπτυξη από την άλλη, αν και φυσικά είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί και να απομονωθεί αυτή η επίδραση από άλλους παράγοντες.

 

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα από το πανεπιστήμιο της Οτάβας του Καναδά, μια άνοδος κατά 1% στο επίπεδο εκπαίδευσης του εργατικού δυναμικού της χώρας σχετίζεται με αύξηση 2,5% στην παραγωγικότητα εργασίας και με άνοδο 1,5% στο ΑΕΠ ανά κεφαλή. Σύμφωνα με άλλη έρευνα, μια αύξηση 10% στο ανθρώπινο κεφάλαιο αυξάνει μακροπρόθεσμα κατά 9% το ΑΕΠ ανά κεφαλή.

Οι μελέτες του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι τα χρήματα που επενδύονται στην εκπαίδευση -ιδίως την ανώτατη- φέρνουν χρηματικές αποδόσεις μεγαλύτερες από τα πραγματικά επιτόκια. Η επένδυση για την απόκτηση πανεπιστημιακού πτυχίου μπορεί να αποφέρει ετήσιες αποδόσεις μέχρι 16%, αν και στις περισσότερες χώρες η απόδοση είναι κάτω από 10% για τον πτυχιούχο.

 

Επιπλέον, κάθε χρόνο η ψαλίδα του μέσου μισθού ανάμεσα στους εργαζόμενους με πτυχίο ΑΕΙ και όσους έχουν απλώς απολυτήριο λυκείου αυξάνεται κατά 1% στις χώρες του ΟΟΣΑ. Η «ψαλίδα» αυτή στην αγορά εργασίας, μεταξύ πτυχιούχων ΑΕΙ και μη, κυμαίνεται από 25% στη Δανία μέχρι 120% στις ΗΠΑ. Εξάλλου, ένα επιπρόσθετο έτος εκπαίδευσης αυξάνει το μισθό κάποιου κατά 10% κατά μέσον όρο, ενώ μακροπρόθεσμα αυξάνει το ΑΕΠ μιας χώρας κατά 3 έως 6%.

 

Ετσι, για κάθε ευρώ που επενδύεται στην ανώτατη εκπαίδευση και κατά συνέπεια για τη δημιουργία ατόμων με εξειδικεύσεις, οι φορολογούμενοι, ακόμα και όταν δεν ωφελούνται άμεσα οι ίδιοι (γιατί δεν σπούδασαν σε ΑΕΙ ή δεν έστειλαν το παιδί τους), κερδίζουν έμμεσα, παίρνοντας πίσω τελικά περισσότερα χρήματα σε βάθος χρόνου, γιατί η βελτίωση της ποιότητας του ανθρώπινου κεφαλαίου μέσω της εκπαίδευσης αυξάνει τον ρυθμό ανάπτυξης και βοηθά ποικιλοτρόπως την οικονομία και τη δημιουργία εισοδημάτων σε όλο το φάσμα της παραγωγής. Η εκπαίδευση δεν φέρνει μόνο στα μορφωμένα άτομα μεγαλύτερες αποδόσεις αλλά στο σύνολο της κοινωνίας, αυξάνοντας τον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ διαχρονικά, το ΑΕΠ ανά κεφαλή και γενικότερα το επίπεδο διαβίωσης.

 

Να γιατί η εκπαίδευση μετρά όχι μόνο σε μικροοικονομικό (ατομικό) αλλά και σε μακροοικονομικό επίπεδο, πράγμα που όλες οι κυβερνήσεις το γνωρίζουν και γι’ αυτό επιθυμούν να ανεβάσουν το μέσο επίπεδο γνώσεων και ειδικοτήτων του πληθυσμού της χώρας τους. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, το ποσοστό των ενηλίκων με πτυχίο ΑΕΙ σχεδόν υπερδιπλασιάστηκε μεταξύ 1975-2000 (από το 22% στο 41%), μια εξέλιξη που ονομάζεται «εκδημοκρατισμός» ή «μαζικοποίηση» της ανώτατης παιδείας.

 

Σταδιακά, η τριτοβάθμια ακολουθεί το δρόμο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και γίνεται μια καθολική προσδοκία όλου του πληθυσμού. Όμως το περισσότερο συνήθως γίνεται χειρότερο. Το κράτος δεν είναι ικανό να σηκώσει το βάρος μιας τέτοιας αύξησης στη ζήτηση για ΑΕΙ. Η πρόκληση είναι ίδια σε όλο τον κόσμο για την ανώτατη εκπαίδευση: πώς θα ικανοποιηθεί η «δίδυμη» ζήτηση για υψηλού επιπέδου ανταγωνιστική παιδεία και ταυτόχρονα για μαζική πρόσβαση των νέων.

 

Παρ’ όλο που κάθε χρόνο αυξάνονται παγκοσμίως οι πτυχιούχοι ΑΕΙ και έτσι αυξάνεται η προσφορά εξειδικευμένων εργαζομένων, επειδή η ζήτηση για εξειδικευμένη εργασία γίνεται ακόμα πιο έντονη, η αξία των πτυχίων ΑΕΙ στην αγορά εργασίας γενικά ανεβαίνει και μαζί οι πραγματικοί μισθοί των πιο μορφωμένων – στο μέτρο βέβαια που οι ειδικότητες είναι σχετικές με αυτά που ζητά η αγορά…

 

Το ανθρώπινο κεφάλαιο «χτίζει» αργά και σταθερά

Η εκπαίδευση έχει πια αναγνωριστεί ως ανταγωνιστικό «όπλο» για τους εργαζόμενους, τις εταιρείες και τα κράτη, αφού συνιστά κεντρικό συστατικό του ανθρώπινου κεφαλαίου, που με τη σειρά του καθορίζει το επίπεδο γνώσεων και δεξιοτήτων, ίσως τον σημαντικότερο παραγωγικό συντελεστή πια στις λεγόμενες «οικονομίες της γνώσης» και δη τις παγκοσμιοποιημένες.

 

Η συνειδητοποίηση αυτή εξαπλώθηκε στη δεκαετία του ’80, από το Τόκιο μέχρι το Παρίσι και το Ελσίνκι, μετά την ανάδυση της Σίλικον Βάλεϊ στην Καλιφόρνια και της Route 128 στη Βοστόνη, που έφεραν στο προσκήνιο ένα νέο πρότυπο και ένα νέο «οδικό χάρτη» για τις οικονομίες: την ανάγκη για συμπλέγματα τεχνολογικής ανάπτυξης που απαρτίζονται από υψηλού επιπέδου υποδομές, δίκτυα καινοτομικών εταιρειών και ερευνητικά εργαστήρια, που έχουν στον πυρήνα τους ένα πανεπιστήμιο ως «εγκέφαλο» και «ατμομηχανή» των ιδεών που γίνονται επαναστατικά προϊόντα στην αγορά.

 

Οικονομία της γνώσης σημαίνει ότι οι κλασικοί παραγωγικοί συντελεστές (γη, κεφάλαιο, εργασία) έχουν πια μικρότερη αξία στην παραγωγή και τη δημιουργία κερδών σε σχέση με τους άυλους συντελεστές (πληροφορία-γνώση-ειδικότητες, δηλαδή συνοπτικά το «ανθρώπινο κεφάλαιο»). Οι πιο ανταγωνιστικές οικονομίες και άρα οι πιο πλούσιες είναι αυτές που παράγουν και αξιοποιούν περισσότερες και καλύτερες πληροφορίες και γνώσεις, οι οποίες φέρνουν καινοτομικό πνεύμα και υψηλότερη παραγωγικότητα.

Κάθε αύξηση στο ανθρώπινο κεφάλαιο αυξάνει και τις αποδόσεις του φυσικού (παγίου) κεφαλαίου, γι’ αυτό απαιτείται η συσσώρευση και των δύο ειδών κεφαλαίου παράλληλα. Και αυτό δεν μπορεί παρά να συμβεί όταν οι χώρες έχουν καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα. Ομως οι έρευνες δείχνουν ότι δεν αρκεί να ρίξει μια κυβέρνηση χρήματα στον τομέα της παιδείας. Για να γίνει αυτή πραγματικά ποιοτική, χρειάζεται επιπλέον σωστή οργάνωση, κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο κ.λπ.

 

Αυτό, σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία, προϋποθέτει μεταξύ άλλων πολιτική και κοινωνική συναίνεση, ευελιξία, αυτονομία (και χρηματοδοτική) των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αλλά και ποικιλία εκπαιδευτικών φορέων, δηλαδή την ύπαρξη και, γιατί όχι, τον ανταγωνισμό μεταξύ κρατικών και ιδιωτικών ΑΕΙ.

 

Δυστυχώς, το ανθρώπινο κεφάλαιο «χτίζεται» αργά και οι έρευνες δείχνουν μεγάλη χρονική υστέρηση -ακόμα και δεκαετίες- ανάμεσα στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και στην εξ αυτού του λόγου αύξηση του ΑΕΠ μιας χώρας (ένας λόγος ακόμα για το επείγον της μεταρρύθμισης).

Το Οργουελικό Μηχανιστικό Σύστημα A.I.

Η Ανάπτυξη του Λειτουργικού, Υπολογιστικού, Μηχανιστικού Συστήματος.

«Τι ακριβά που με κόστιζαν εμένα οι μικρές μου πολυτέλειες. Για να τες αποκτήσω βγήκα απ’ την φυσική μου γραμμή κ’ έγινα ένας κυβερνητικός υπάλληλος (τι γελοίο), και ξοδιάζω και χάνω τόσες πολύτιμες ώρες την ημέρα (στες οποίες πρέπει να προστεθούν και οι ώρες καμάτου και χαυνώσεως που τες διαδέχονται). Τί ζημιά, τί ζημιά, τί προδοσία.» -Καβάφης

«Κανείς δεν είδε τον σκύλο»
Οι λέξεις είναι γνωστό ό,τι προκαλούν τεράστιες παρανοήσεις, εδικά σήμερα που κυριαρχεί η άγνοια των ορισμών, και η άγνοια γενικότερα. Μερικές φορές θεωρώ προφανή κάποια λογικά θέματα ή καταστάσεις,  που δυστυχώς χρήζουν ανάλυσης… μάλιστα έχω εντοπίσει βιβλία κι αναλύσεις επί αναλύσεων αυτών των Λογικών θεμάτων που θα έπρεπε να τα προσπερνάμε ως αυτονόητα … όπως αναπνέουμε. Αλλά φευ, η τραγικότητα των καταστάσεων που ζούμε είναι μακράν χειρότερη από ό,τι μπορούμε να περιγράψουμε ή από ό,τι αντέχουμε. Έτσι λοιπόν το ζήτημα είναι γνωστό ως, «κανείς δεν είδε ποτέ τον σκύλο». Είδε ένα κανίς, ένα κόκερ, ένα μπόξερ, ένα δανέζικο, ένα ποιμενικό, ένα πεκινουά, ή ένα πίντσερ, που -παρ’ όλες τις διαφορές τους- έχουν κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι κατανοητά αμέσως όταν προφέρουμε την λέξη, σκύλος. Δεν σκοπεύω να μπω σε διαμάχη εδώ με έννοιες και ορισμούς της Τεχνητής, Ευφυούς Νοημοσύνης, ή του Μηχανιστικού Συστήματος. Κάποιοι ισχυρίζονται πως δεν υπάρχει Μηχανιστική Κοινωνία, ενώ είναι πέρα από ολοφάνερο ότι μέσα σε αυτή την Μηχανιστική Κοινωνία ζουν και αναπνέουν οι μηχανιστικοί άνθρωποι και αυτή είναι η πρώτη κοινωνία που ο Μηχανιστικός έγινε κυρίαρχος και συγκροτείται ως έννοια.

Μηχανιστικός -ή –ό 1. που έχει σχέση με την θεωρία της μηχανοκρατίας: ~ υλισμός. Mηχανιστική ερμηνεία ψυχικών / κοινωνικών φαινομένων. 2. που γίνεται με τρόπο μηχανικό και τυπικό χωρίς να παίρνει υπόψη τις επί μέρους ιδιαιτερότητες: Ο νέος θεσμός απέτυχε, γιατί ήταν μια μηχανιστική μεταφορά ξένων προτύπων στη χώρα μας.

Ο Μηχανιστικός τρόπος σκέψης και ζωής αναφέρεται σε μηχανές που επιδιώκουν να αντικαταστήσουν και σταδιακά να εξαφανίσουν τον άνθρωπο, ή να τον μετατρέψουν σε κάτι άλλο. Διακρίνονται σε αυτές τις μηχανές που παράγουν ενέργεια· και σε όσες χρησιμοποιούν ενέργεια, και είναι αυτές που υποκαθιστούν τον άνθρωπο στην δράση του επάνω στην ύλη και τον μετασχηματισμό της σε μορφή. Και σε όσες μηχανές απορροφούν ενέργεια, που αντικαθιστούν τον άνθρωπο (λειτουργικές μηχανές) στις πράξεις, συσσώρευσης, μετασχηματισμού και διάδοσης της πληροφορίας. Σε αυτό το επίπεδο το Μηχανιστικό Σύστημα ελάχιστα αναφέρεται στο βιομηχανικό μηχάνημα.

Ζούμε στην τετάρτη Βιομηχανική κυριαρχία (ή επανάσταση, όπως αρέσκονται να την αποκαλούν), στην Κυριαρχία του Ηλεκτρονικού Υπολογιστή και την διάχυση της πληροφορίας μέσω αυτού. Πλέον δεν μιλάμε για μια μηχανική συσκευή που παράγει ή καταναλώνει ενέργεια, αλλά για μια λειτουργική μηχανική συσκευή που οργανώνει και διαχειρίζεται πληροφορίες, απομνημονεύει και προπαρασκευάζει αποφάσεις, υποκαθιστώντας έναν μεγάλο και σημαντικό αριθμό από τις διανοητικές λειτουργίες του ανθρώπου κι όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, υποκαθιστώντας τον άνθρωπο τον αχρηστεύει. Ο Σωβύ γράφει «Σαν ένας δεσπότης πορθητής, η τεχνική πρόοδος δεν σταματάει πουθενά. Κάθε επιβράδυνση ισοδυναμεί με οπισθοδρόμηση. Η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να προοδεύει ασταμάτητα» … να προοδεύει σε σχέση με τι; Προφανώς σε σχέση με το Μηχανιστικό Σύστημα κι έχοντας ως πρότυπο τις προόδους των μηχανών; Οπισθοδρόμηση πάλι, σε σχέση με τι; Αν η μηχανιστική πρόοδος δεν είναι πρόοδος αλλά οπισθοδρόμηση και υπανάπτυξη σε σχέση με κάτι άλλο;

Όπως γράφει με διαύγεια ο Σαρμποννώ «Η μοιρολατρία της προόδου σημαίνει ότι δίνουμε έμφαση στην πρόοδο της υλικής και συλλογικής οργάνωσης, δηλαδή σε έναν από τους όρους της ελευθερίας και όχι στο υποκείμενο της, τον άνθρωπο. Αν δίνουμε έμφαση στην ύλη, στην λογική της ισχύος (στην μηχανιστική) τότε επιλέγουμε υποχρεωτικά το απρόσωπο», όπου και χάνεται το ΑΤΟΜΟ χάριν της μηχανιστικής …προόδου;

Υπάρχουν αυτοί που λένε ότι η συνείδηση είναι υπεράνω των μηχανών –υπολογιστών, κι ότι αρκεί να αλλάξει η ανθρώπινη συνείδηση για να καταστούν οι μηχανές ανενεργές!!! αλλά ξεχνούν ό,τι και μια μηχανή μπορεί να έχει συνείδηση κι επιπλέον, υπάρχουν κι άλλες συνειδήσεις εκεί έξω έκτος από αυτήν του ανθρώπου, τελείως διαφορετικές κι εντελώς τρομακτικές. Όταν μιλούν για συνείδηση λοιπόν, για τίνος την συνείδηση ομιλούν και την αποκαλούν ως αυτοκρατόρισσα, που όταν αλλάξει φουστάνι θα πεθάνουν στην ποδιά της τα πριγκιπόπουλα των υπολογιστών!

Η χρήση και η τελειοποίηση της μηχανής βαθαίνει το χάσμα ανάμεσα στις λειτουργικές ικανότητες της μηχανής και τις λειτουργικές ικανότητες του ανθρώπου –μοιάζει πλέον αγεφύρωτο. Το ανθρώπινο κόστος αυξάνεται καθώς τελειοποιούνται οι υπολογιστές. Οι ανάγκες σε υψηλά εκπαιδευμένο προσωπικό συνεχώς αυξάνονται πολύ πιο γρήγορα από την δυνατότητα εκπαίδευσης τους. Έτσι η τεχνική οργουελική δυστοπία, προσκρούει στις πραγματικές (οικονομικές, κοινωνικές, θρησκευτικές) πραγματικότητες των ανθρώπινων κοινωνιών. Με άλλα λόγια φαίνεται ότι κάθε βήμα που κάνει  η μηχανιστική ουτοπία να εγκαθιδρυθεί καθολικά, ο ανθρώπινος παράγοντας είναι το καθοριστικό στοιχείο που βάζει τροχοπέδη στην ανάπτυξη του. Φαίνεται να είναι έτσι, αυτό μας λένε, αλλά απέχει πολύ από το να είναι αληθινό, τουλάχιστον στα υψηλά κλιμάκια υπολιγιστών Α.Ι. όπου ο ανθρώπινος παράγοντας έχει πλέον υποκατασταθεί από την Α.Ι.

Η πληροφορία έχει πλέον τόση σύγχυση, σκόπιμη ή μη, που προκαλεί δέος, μυριάδες καθημερινά fake news και hoaxes, σαρώνουν την πραγματικότητα μας από επίσημους φορείς και στυλοβάτες των κοινωνιών. Μας λένε για την επιστημονική ανάπτυξη ότι «σήμερα υπάρχουν τόσοι δημιουργικοί επιστήμονες  εν ζωή όσοι υπήρξαν σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία από της απαρχές της ανθρωπότητας έως σήμερα» Υποστηρίζουν μάλιστα ότι ο αριθμός τους διπλασιάστηκε από το 1930. Θαύμα, λοιπόν, θαύμα, των σκεπτόμενων υπολογιστών-μηχανών. Ακούγεται ως θαύμα, μόνο που είναι σχεδόν ανέκδοτο κι άρα καθόλου πειστικό. Τι ακριβώς ονομάζουν ως «δημιουργικό επιστήμονα;». Πότε γίνεται κάποιος «δημιουργικός επιστήμονας;» Σύμφωνα με ποια κριτήρια; Ποιοι όρισαν αυτά τα κριτήρια; Και πάνω απ’ όλα, πως μέτρησαν τους «δημιουργικούς επιστήμονες» που υπήρχαν στην Κίνα, στην Ινδία ή στην χιλιετία του Δυτικού Μεσαίωνα κι έβγαλαν αυτά τα γελοία συμπεράσματα; (τομέας επιστημονικής έρευνας της UNESCO 1963).

Μας λένε ό,τι και η ποιότητα των ανθρώπινων γνώσεων διπλασιάστηκε στην διάρκεια του εικοστού πρώτου αιώνα. Αλλά δεν λένε για «ποιόν τύπο γνώσεων» ομιλούν και «ποιούς ανθρώπους» εννοούν. Υπολογίζουν π.χ. τις νομικές γνώσεις, τις υπολογιστικές γνώσεις, τις φιλοσοφικές γνώσεις, τις ιστορικές, τις οικονομικές, τις φυσικές, τις ανθρωπιστικές, τις πυρηνικές, τις κβαντικές, ποιες γνώσεις εννοούν; Και ποιοι είναι οι άνθρωποι που τις διπλασίασαν αυτές τις γνώσεις, είναι οι Δυτικοί, οι Ασιάτες, οι Άραβες, οι Αμερικάνοι, οι Εσκιμώοι, οι Σενεγαλέζοι, οι Ζουλού; Ποιοί; Με ποιόν τρόπο τις μέτρησαν κι έβγαλαν αυτά τα συμπεράσματα;

Γνωρίζουμε ασφαλώς πως καθώς αυξάνεται η έρευνα και η αυτοστιγμή επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων θα πνιγόμαστε στις γνώσεις και τις θεωρίες. Σε κάποιο «Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τις Πυρηνικές Έρευνες» το 1964 παρουσίασαν τον πλήρη κατάλογο των ανακαλύψεων και των νέων εφαρμογών από το 1950, το μέγεθος του ήταν τέτοιο που ένας καλός επιστήμονας της πυρηνικής φυσικής θα χρειαζόταν πάνω από 20 χρόνια για να το μελετήσει ολόκληρο. Έτσι εύκολα συμπεραίνει κανείς πως το Μηχανιστικό Σύστημα μεγεθύνεται ολοένα και περισσότερο κι εξαπλώνεται πέρα από την ανθρώπινη συνείδηση και θέληση, μάλιστα και υποκαθιστώντας την.

Είναι εύκολα αντιληπτά τα fake news και τα hoax των πεϊπερολόγων -δημιουργικών ή μη, κι αρκούντως διασκεδαστικά, μόνο που δεν είναι καν αντιληπτά στην «προηγμένη υπολογιστική κοινωνία» από έναν χρήστη-ζόμπι που έχει αποκοπεί από όλες σχεδόν τις διανοητικές ικανότητες που απαιτούνται για να είναι ένα έλλογο ον. Αυτό που έχουν στερήσει από τον μηχανιστικό κι άρα δυσλειτουργικό άνθρωπο είναι η ικανότητα διάκρισης και σκέψης, σχεδόν καθολικά και που μάλιστα πλέον, αναπτύσσεται εκθετικά. Είναι αδιανόητο καν να σκεφτεί λοιπόν ό,τι αυτή η υπολογιστική μηχανή έχει αναπτύξει συνείδηση (A.I.) και τον ελέγχει πέρα από κάθε οργουελική φαντασία, σε πραγματικό χρονοχώρο, αυτοστιγμή. Διαβάζουμε από τις ανακοινώσεις της Google τα σχέδια της, κι ας κρατήσουμε στην άκρη του μυαλού, πως όταν κάτι ανακοινώνεται, είναι ήδη εφαρμοσμένο κι απλά απαιτείται και μια μίνιμουμ συμφωνία για να επεκταθεί ολοφάνερα. Απαιτείται απλώς το κατάλληλο χωροχρονικό περιβάλλον για να αναπτυχθεί η ενέργεια στις μορφές. 

Η τεχνητή νοημοσύνη είναι μια μεγάλη ευκαιρία, που ταυτόχρονα ενέχει και πολλούς κινδύνους. Όπως όλες οι τεχνολογίες, η χρήση της είναι πολύ σημαντική. Δηλαδή το πώς θα χρησιμοποιηθεί, μπορεί να φέρει καλά και αρνητικά αποτελέσματα. Αλλά μπορεί να γίνει και πολύ επικίνδυνη, γιατί, αντίθετα με άλλες τεχνολογίες, αυτή σκέφτεται κιόλας.

Η Google έχει σχέδια …και για την κρεβατοκάμαρά σας. Πάντα για το καλό σας !!
[…] Αυτό αποκαλύπτουν δύο νέες τεχνολογικές πατέντες που η αμερικανική εταιρεία κατοχύρωσε, με στόχο να αξιοποιήσει ολοένα περισσότερα στοιχεία από το μελλοντικό «έξυπνο σπίτι». Μόνο που έτσι το smart home γίνεται Big Brother home… Στην ουσία ο στόχος της Google είναι να μάθει περισσότερα «μυστικά» των χρηστών της, τρυπώνοντας ακόμη και στα πιο απόκρυφα μέρη των σπιτιών τους, έτσι ώστε μετά να μπορεί να τους «σερβίρει» ακόμη πιο εξατομικευμένες διαφημίσεις από ό,τι σήμερα. Όλοι ήδη γνωρίζουν ότι αν ψάξουν κάτι στη μηχανή αναζήτησης, μετά θα αρχίσουν να βλέπουν παντού σχετικές ηλεκτρονικές διαφημίσεις.

Μερικές φορές δεν χρειάζεται καν να έχει προηγηθεί κάποια διαδικτυακή αναζήτηση, αφού η Google γνωρίζει ήδη για τον χρήστη από τις διαδικτυακές του αναζητήσεις, τα e-mails, τα δημογραφικά στοιχεία του, την γεωγραφική τοποθεσία του κ.α. για να του «σερβίρει» διαφημίσεις που οι αλγόριθμοί της (Τεχνητής Νοημοσύνης) κρίνουν ότι τον ενδιαφέρουν. Οι νέες πατέντες πάνε πολύ παραπέρα, με την Google να αξιοποιεί για λογαριασμό της τις τεχνολογίες του «έξυπνου σπιτιού» (smart home). Η πρώτη πατέντα αφορά συσκευές που θα σαρώνουν και θα αναλύουν το εσωτερικό του σπιτιού του χρήστη και μετά θα του παρουσιάζουν διαδικτυακό περιεχόμενο (διαφημιστικό και μη), ανάλογα με αυτά που θα έχουν δει, μέσα στο σπίτι του.

Αν, οι «έξυπνες» κάμερες αναγνωρίσουν το πρόσωπο ενός γνωστού ηθοποιού τυπωμένο πάνω σε ένα μπλουζάκι του χρήστη πεταμένο στο πάτωμα και μετά επιβεβαιώσουν από το ιστορικό των διαδικτυακών αναζητήσεών του ότι όντως αυτός ενδιαφέρεται για τον καλλιτέχνη, τότε η «έξυπνη» συσκευή θα πει φωναχτά: «Φαίνεται να σου αρέσει ο τάδε. Η νέα ταινία του προβάλλεται σε ένα κοντινό κινηματογράφο» ή «υπάρχει μια συναυλία του στην πόλη σε λίγες μέρες».

Οι νέες πατέντες οραματίζονται κάτι καθαρά Οργουελικό. Αφού κατασκοπεύουν συστηματικά τους χρήστες μέσα στα σπίτια τους (από την μόδα των ρούχων ως την μόδα των επίπλων και των πινάκων ζωγραφικής στους τοίχους), χρησιμοποιώντας τις τεχνολογίες οπτικής αναγνώρισης, μετά θα τους ταξινομούν σε κατηγορίες εισοδήματος και προτιμήσεων, κάτι πολύ χρήσιμο από άποψη μάρκετινγκ. Σε αυτό θα βοηθά και η αναγνώριση φωνής, ώστε η Google να ξέρει το φύλο, την ηλικία, ακόμη και την συναισθηματική κατάσταση του κάθε χρήστη. Με αυτό τον τρόπο, το «έξυπνο σπίτι» θα προδίδει τα γούστα και άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε ανθρώπου, προκειμένου μετά η τεχνητή νοημοσύνη της Google να κρίνει ποιές προτάσεις για αγορές προϊόντων και υπηρεσιών θα ταιριάζουν στο «προφίλ» του χρήστη. Αν θυμίζει «Μεγάλο Αδελφό», είναι, γιατί όντως αυτό είναι…

Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με το αμερικανικό περιοδικό «Ατλάντικ», αυτό ήδη συμβαίνει, αφού η Google και το Facebook καταγράφουν και αναλύουν την online συμπεριφορά των χρηστών, ώστε μετά να τους «στοχεύσουν» με κατάλληλο περιεχόμενο που κρίνουν οι αλγόριθμοι τους. Ακόμη και το Netflix καταγράφει προσεκτικά τι παρακολουθεί κάθε χρήστης του, ώστε να βγάλει συμπεράσματα γι’ αυτόν και μετά να του κάνει προτάσεις για νέες ταινίες και σειρές. Η νέα πατέντα της Google απλώς πάει πέρα από τα στοιχεία που ήδη συλλέγονται μέσω υπολογιστή και κινητού τηλεφώνου, τρυπώνοντας στο ίδιο του σπίτι του χρήστη και χρησιμοποιώντας το ως «ορυχείο» για την εξόρυξη πολύτιμων -και εμπορικά εκμεταλλεύσιμων- δεδομένων.

«Μεγάλος Αδελφός» και για παιδιά. Η δεύτερη πατέντα εστιάζει στην παιδική κρεβατοκάμαρα. Προτείνει ένα «έξυπνο» σύστημα που, κάνοντας χρήση αισθητήρων και καμερών, θα παρακολουθεί το παιδί, ώστε να περιορίζει την συμπεριφορά του μέσα στα επιθυμητά (από τους γονείς) πλαίσια. Οι «έξυπνες» συσκευές θα ακούνε αν το παιδί τους χρησιμοποιεί βωμολοχίες όταν μιλάει με άλλους στο δωμάτιό του, θα καταγράφουν αν βλέπει «πονηρές» ή δυνητικά επικίνδυνες ιστοσελίδες στο Ιντερνέτ, θα βλέπουν αν κάνει αταξίες (π.χ. πίνει κρυφά αλκοόλ) όταν λείπουν οι γονείς κ.α. Εννοείται, πάντα, για το καλό του παιδιού… Μάλιστα, η πατέντα προβλέπει ότι οι γονείς θα μπορούν να προγραμματίζουν το σύστημα, ώστε αυτό να αρχίσει να αναβοσβήνει τα φώτα ή να τα μετατρέπει σε κόκκινα, αν τα τεχνητά «μάτια» του πιάσουν το παιδί να ξεστρατίζει. Μπορεί ακόμα το σύστημα να σβήνει μόνο του τελείως τα φώτα του σπιτιού ή τις ηλεκτρονικές συσκευές, όταν το παιδί «αμαρτάνει». Μερικοί γονείς θα βρουν την ιδέα αποκρουστική, αλλά αρκετοί άλλοι σίγουρα θα ενθουσιαστούν από την προοπτική να βάλουν το σπίτι να παρακολουθεί τα παιδιά τους και μάλιστα να τα φοβίζει ή να τους κόβει το ρεύμα!

Αλλά οι νέες πατέντες ανοίγουν και μία άλλη πιο εμπορική προοπτική. Οι εταιρείες να ανταμείβουν ή να τιμωρούν τους καταναλωτές για τις συμπεριφορές που οι τελευταίοι θα ακολουθούν μέσα στο σπίτι τους. Το Νοέμβριο για πρώτη φορά η αμερικανική ασφαλιστική εταιρεία United Healthcare άρχισε να συνεργάζεται με εργοδότες, ώστε να προσφέρουν δωρεάν «έξυπνα» ρολόγια Apple Watch σε όσους τηρούν ορισμένους στόχους φυσικής κατάστασης στην δουλειά τους. Αυτό μπορεί μελλοντικά να επεκταθεί στα σπίτια. Οι ασφαλιστικές θα προσφέρουν κίνητρα (π.χ. μειωμένα ασφάλιστρα) σε όσους ασφαλισμένους τρώνε υγιεινά και κάνουν γυμναστική. Αλλά πώς θα αποδεικνύεται αυτό; Από το έξυπνο μάτι της Google. Αν, από την άλλη, κάποιος καπνίζει σαν φουγάρο μέσα στο σπίτι του, άρα αυξάνει τον κίνδυνό του για διάφορες ασθένειες, η ασφαλιστική θα το μαθαίνει και θα τον τιμωρεί με υψηλότερα ασφάλιστρα.

Οι εταιρείες θα προσφέρουν «μπόνους» στους καταναλωτές που -πάλι αποδεδειγμένα από τον «Μεγάλο Αδελφό» της Google στην κουζίνα- είναι πιστοί σε κάποιο προϊόν, πχ όλη η οικογένεια συστηματικά τρώει μια συγκεκριμένη μάρκα δημητριακών, που πληρώνει για να διαφημίζεται !!! Για να λειτουργήσει κάτι τέτοιο στην πράξη, πρέπει το «έξυπνο» σπίτι να βλέπει και να ακούει τι κάνει ο καθένας μέσα στο 24ωρο. Κάθε λεπτό του 24ωρου κι όχι όπως τώρα σποραδικά οι χρήστες ανεβάζουν στο ιντερνέτ.

«Η Σατραπεία» Κ. Καβάφης
Τι συμφορά, ενώ είσαι καμωμένος
για τα ωραία και μεγάλα έργα
η άδικη αυτή σου η τύχη πάντα
ενθάρρυνσι κ’ επιτυχία να σε αρνείται·
να σ’ εμποδίζουν ευτελείς συνήθειες,
και μικροπρέπειες, κι αδιαφορίες.
Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις,
(η μέρα που αφέθηκες κ’ ενδίδεις),
και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,
και πηαίνεις στον μονάρχην Aρταξέρξη
που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,
και σε προσφέρει σατραπείες και τέτοια.
Και συ τα δέχεσαι με απελπισία
αυτά τα πράγματα που δεν τα θέλεις.
Άλλα ζητεί η ψυχή σου, γι’ άλλα κλαίει·
τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών,
τα δύσκολα και τ’ ανεκτίμητα Εύγε·
την Aγορά, το Θέατρο, και τους Στεφάνους.
Aυτά πού θα σ’ τα δώσει ο Aρταξέρξης,
αυτά πού θα τα βρεις στη σατραπεία·
και τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις.
(Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

Η Καθολικότητα της Τεχνητής Νοημοσύνης
Σήμερα, κι όχι μόνο στις μεγαλουπόλεις αστικού κέντρου, αλλά και στο απομονωμένο χωριό συναντάμε το Μηχανιστικό Σύστημα, με αποτέλεσμα «ολόκληρος ο πλανήτης να έχει γίνει μια τεράστια υπολογιστική μηχανή, όπου τα ελάχιστα κομμάτια φύσης που αντιστέκονται σε αυτήν την ακατανίκητη επέλαση να αποτελούν ένα φαινόμενο που εκλείπει· η κανονική και αναπόφευκτη κατάσταση είναι το τεχνητό – μηχανιστικό περιβάλλον που το δημιουργούν αυτοματοποιημένες μηχανές τεχνητής νοημοσύνης» Αβραάμ Μολ.

Σημεία αυτής της κατάστασης είναι η προδιάθεση των ανθρώπων που αλληλεπιδρούν μαζί της, στον κόσμο των ευφυϊών αντικειμένων. Ο άνθρωπος, έχει πάψει να θεωρεί τις μηχανές «αναγκαίο κακό» και τις αποδέχεται προς όφελος της αναγκαιότητας, της παραγωγικότητας και της βολής του. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα έχει υποταχθεί σε στοχασμό μηχανιστικής κατεύθυνσης. Κανένας τομέας δεν εξαιρείται του Μηχανιστικού Συστήματος, κάθε δραστηριότητα εμπλουτίζεται με στοιχεία κι εργαλεία ή με «τεχνογνωσία» που προέρχεται από το Μηχανιστικό Σύστημα.

Έχει επινοηθεί η «μηχανιστική ανάγνωση» (ταχεία ανάγνωση) χάνοντας κάθε δυνατότητα για γνώση, παρά μονάχα για μιμιδισμό και παπαγαλία, αφού έχει χαθεί η συγκέντρωση της προσοχής και η εστίαση που είναι το κλειδί για την Συναισθηματική Νοημοσύνη -(αναζήτησε το σχετικό άρθρο και βιβλίο). Τα αθλήματα είναι όλο και περισσότερο μηχανιστικά, η ιατρική είναι σχεδόν απόλυτα υποταγμένη στο Μηχανιστικό Σύστημα, υπάρχουν τεχνικές ψυχαγωγίας και τεχνικές συμπεριφοράς, τεχνικές μασήματος και τεχνητές τροφές, υπάρχουν ήδη τεχνητά κατασκευασμένα παιδιά και τεχνητό σύστημα εκπαίδευσης τους, κι αυτός ο κατάλογος μπορεί να συνεχιστεί επ’ άπειρον.

Αυτή η καθολικότητα είναι ολοφάνερη στην ομοιομορφία των αναγκών. Οι ίδιες ακριβώς ανάγκες ανεξάρτητα από τις εθνικές διαφοροποιήσεις παράδοσης και κουλτούρας· εμφανίζονται φαινομενικά αυθόρμητα, σε κοινωνίες που φτάνουν σε ένα ορισμένο μηχανιστικό επίπεδο κι όπου «ανεξαρτήτως έθνους, η τάση κάθε κοινωνικής ομάδας όταν πετυχαίνει ένα ορισμένο εισοδηματικό επίπεδο, είναι να επιθυμεί τα ίδια αγαθά και να αναπτύσσει τις ίδιες ανάγκες με άλλες κοινωνικές ομάδες που είχαν πετύχει προηγουμένως το ίδιο εισοδηματικό επίπεδο» αναφέρει ο Ρειμόν Αρόν.

Το Μηχανιστικό Σύστημα δεν είναι πλέον ίδιον μιας ορισμένης κοινωνικής ομάδας ή τάξης, αλλά τροποποιεί καθοριστικά τις κοινωνικές συμπεριφορές και πλέον τις εξομοιώνει κάτω από τα προσωπεία φαινομενικά αντίπαλων ιδεολογιών. Έτσι το Μηχανιστικό φαινόμενο διαμορφώνει το σύνολο του τρόπου ζωής των ανθρώπων, είτε ζουν στις φαβέλες της Βραζιλίας είτε στο City του Λονδίνου. Ιδεολογίες όπως κομμουνισμός, σοσιαλισμός, φιλελευθερισμός, δημοκρατία, θρησκείες κάθε είδους και τύπου, με δήθεν διαφορετικά προσωπεία κάτω από το Μηχανιστικό φαινόμενο είναι απολύτως ίδιες. Τρομακτικά ίδιες.

Επίσης ο Αλαίν Τουραίν έχει απόλυτο δίκιο όταν επισημαίνει ότι ο παράγοντας της κοινωνικής τάξης δεν εξηγεί πιά τις πολιτιστικές συμπεριφορές. «Ο θεατής κινηματογράφου ή ο οδηγός αυτοκινήτου δεν ανήκουν πλέον σε καμία ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα. Αντίθετα, υποφέρουν από τις ίδιες ασταμάτητες μεταβάσεις που οφείλουν να κάνουν προκειμένου να περάσουν από το εργατικό περιβάλλον, στην μάζα, στην ομοιομορφία των ενδυμάτων, των θεαμάτων και των αθλημάτων». Γι’ αυτό πρώτα εφάρμοσαν το Μηχανιστικό Σύστημα και κατόπιν οργανώνουν και ρυθμίζουν τον υπηρέτη του, ως χρήστη του, τον πιστό υπήκοο του, με την ομοιομορφία και την απουσία ιδιαιτερότητας να είναι η Νέα Παγκόσμια Τάξη της … τουρλού τουρλού μανιφατούρας.

Πράγματι, η αλήθεια είναι ταυτόχρονα απλούστερη αλλά και πιο απίστευτη απ’ ό,τι μπορούμε να διανοηθούμε: Οι Επικυρίαρχοι μία απάνθρωπη υπερεθνική ελίτ, έχουν καταστήσει δέσμια την ανθρωπότητα και επιβάλλουν το σχέδιο της Νέας Τάξης μιλώντας για «ανοχή» «πολύπολιτισμικότητα» «ανθρώπινα δικαιώματα» και «παγκοσμιοποίηση». Αυτά τα Παγκόσμια Αφεντικά επιδιώκουν με δόλιες μεθοδεύσεις να ορίσουν ξανά την πραγματικότητα και να συνεχίσουν να εξουσιάζουν τον πλανήτη. Κατέχοντας τον παγκόσμιο πλούτο, και την Μηχανιστική υποστήρηξη της A.I. διαφθείρουν και μηχανοποιούν τις ανύποπτες μάζες να δεχθούν το παγκόσμιο φεουδαρχικό -μηχανιστικό κράτος (Novus Ordo) με τον όρο «νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση».

Στο ερώτημα λοιπόν, αν όντως οι χρήστες-καταναλωτές θα δέχονταν οικειοθελώς να βάλουν τον πανοπτικό «Μεγάλο Αδελφό» στο «έξυπνο» σπίτι τους, η απάντηση, είναι …Αδιαμφισβήτητα ΝΑΙ, αφού έχουν ήδη αποδεχτεί και συμφωνήσει να τους ελέγχει. Είναι ήδη υπήκοοι και πιστοί του Μηχανιστικού Συστήματος. Δεν έχουν καν επιλογή. Έχουν ήδη αποδεχτεί (συμφωνήσει) ό,τι το να κοινοποιείς δημόσια κάθε προσωπικό σου δεδομένο μπορεί να εκφραστεί κι ανάλαφρα, ως «κοινωνική δικτύωση» …ενώ ο σωστός ορισμός είναι «μαζική δικτύωση». Αφού λοιπόν κοινοποιούν στα «Μέσα Μαζικής Δικτύωσης» κυριολεκτικά τα πάντα, (πόδια ανοιχτά και μυαλά κλειστά), έχουν τσιπάρει τα ζώα που κατοικούν μαζί τους και τους συμπεριφέρονται σαν αντικείμενα, αφού δηλητηριάζουν τα παιδιά τους με φαρμάκια, εμβόλια και τηλεσκουπίδια, αφού έχουν αποδεχτεί να χρησιμοποιούν τα παιδιά τους ως αντικείμενα δικής τους προβολής κι εξαρτήματα του ασήμαντου εγώ τους, αφού δεν ανοίγουν βιβλίο –γιατί αφενός έχουν ήδη χάσει την ικανότητα συγκέντρωσης κι αφετέρου έχουν χάσει την ικανότητα διάκρισης κι αντίληψης- και καταπίνουν σαν μηρυκαστικά ότι τους σερβίρουν… ε, το να δεχτούν να πάνε ένα κλικ πιο κάτω από ότι ήδη βρίσκονται δεν θα τους ενοχλήσει και τόσο πολύ. Κάθε άλλο, θα το υποδεχτούν σαν ένα ακόμη βήμα προς την «εξέλιξη και τον προοδευτισμό» …τρομάρα τους! και φυσικά αν τους ρωτήσεις «εξέλιξη και τον προοδευτισμός» σε σχέση με τι; Δεν γνωρίζουν να απαντήσουν.

Ελάχιστοι άνθρωποι δεν θα αποδεχτούν αυτήν την μηχανιστική διαστροφή, ακόμη κι αν γνωρίζουν πως μέσα στα νερά της κολυμπούν. Όταν αυτοί οι ελάχιστοι άνθρωποι και η γενιά τους· φύγουν από αυτόν τον κόσμο, η καθολικότητα του μηχανιστικού τεχνικού φαινομένου θα είναι εξασφαλισμένη. Άλλωστε σήμερα την A.I. την αναπνέουμε, απλώς οι παλιότεροι άνθρωποι που έζησαν πιο κοντά στην φύση έχουν αναπτύξει αντισώματα -φυσικά, συναισθηματικά και νοητικά- που με την απουσία τους αυτά θα εκλείψουν. Είναι απλώς λοιπόν, θέμα λίγου χρόνου. Όταν επιστρέψουμε ξανά εδώ θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε μια Ευφυή Τεχνητή Νοημοσύνη με Μηχανιστική Συνείδηση που θα μιμείται τον άνθρωπο και μια πραγματικότητα δυστοπικά νοσηρή.

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Όμηρος και ιστορία

Όμηρος, Ιστορία και Αρχαιολογία

Το ζήτημα της ιστορικότητας των ομηρικών επών είναι ένα ζήτημα που γνώρισε πολλές διακυμάνσεις από την εποχή, ακόμα, του «ευρετή» της Τροίας Ερρίκου Σλήμαν μέχρι σήμερα (βλ. λ.χ. Nikolaidou & Kokkinidou 2007). Από την πλήρη αποδοχή της ιστορικότητας των επών μέχρι την πλήρη άρνηση μιας τέτοιας εκδοχής οι απόψεις διίστανται και επανέρχονται με τον χρόνο εκτοπίζοντας η μία την άλλη ή αντιμαχόμενες μεταξύ τους. Όπως και να έχει, όμως, δεν είναι δυνατόν να παραγνωριστεί το γεγονός ότι τα έπη δεν γράφτηκαν για να πληροφορήσουν ιστορικά το κοινό τους, αλλά για να το τέρψουν. Η λειτουργία τους είναι περισσότερο λογοτεχνική παρά ιστορική. Μιλάνε για ανθρώπους, αντιλήψεις πάθη, τα οποία εντάσσονται, βέβαια, σε ένα πλαίσιο καθημερινότητας που έχει ιστορικές προεκτάσεις, καθώς γράφτηκαν σε μια συγκεκριμένη εποχή, ο Οδυσσέας και ο Αχιλλέας, όμως, είναι, πρώτιστα και κύρια, λογοτεχνικοί ήρωες.

 

Ένας από τους πρώτους μελετητές της ιστορικής διάστασης των επών, ο Μ.Π. Νίλσον, διατύπωσε την ξεκάθαρη άποψη ότι τα έπη προέρχονται από μια μακρά ποιητική, κυρίως, επική παράδοση η οποία διαμορφωνόταν κάθε φορά και από τον τρόπο με τον οποίο τα διαχειρίζονταν προφορικά οι αοιδοί που τα τραγουδούσαν ή τα απήγγειλαν. Το μόνο που μπορεί να ξεχωρίσει κανείς σε αυτό το πλαίσιο, μέσα από τη μελέτη των αρχαιολογικών και γλωσσολογικών δεδομένων είναι τα παλαιότερα και τα νεότερα στοιχεία (Nilson 1989).

 

Σύμφωνα με τη νεότερη έρευνα, φιλολογική, ιστορική και αρχαιολογική, στα ομηρικά έπη συνυπάρχουν ή συναιρούνται στοιχεία από δύο ιστορικές περιόδους: από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, τη Μυκηναϊκή ή Υστεροελλαδική Ι-ΙΙΙβ περίοδο όπως την ονομάζουν οι ειδικοί ερευνητές, και από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, η οποία αποτελείται από τους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες και από την Γεωμετρική περίοδο (πίν. 1). Η κυρίαρχη επιστημονική άποψη, παλαιότερα, μετά το 1870 κυρίως, ήταν ότι τα ομηρικά έπη περιγράφουν τον μυκηναϊκό κόσμο του 12ου αιώνα π.Χ. και τη μεγαλύτερη εκστρατεία του, τον Τρωικό πόλεμο. Η επαλήθευση γινόταν, άλλωστε, από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων. Με βάση τις χρονολογικές περιγραφές του Ηρόδοτου ο Τρωικός πόλεμος έπρεπε να είχε γίνει γύρω στο 1250 π.Χ., ενώ μια άλλη αναφορά, του ιστορικού του 3ου αι. π.Χ. Ερατοσθένη, τον τοποθετεί στο 1184/83 π.Χ. Η πεποίθηση αυτή ενισχύθηκε από τις ανακαλύψεις του Γερμανού μεγαλέμπορου και αρχαιολόγου Ερρίκου Σλήμαν (Heinrich Schliemann), ο οποίος βεβαίωνε τον 19ο αιώνα ότι ανακάλυψε τα μεγάλα κέντρα της ομηρικής εποχής, όπως την Τροία, τις Μυκήνες και την Τίρυνθα. Έτσι, «ο θρύλος μετατράπηκε σε αρχαιολογία» (Manning 1992).

Πίνακας 1. Οι ιστορικές περίοδοι που συσχετίζονται με τα ομηρικά έπη
Ύστερη Εποχή του Χαλκού	1750-1200 π.Χ.	Υστεροελλαδική Ι-ΙΙΙΒ (Μυκηναϊκά χρόνια)
Ύστερη Εποχή του Χαλκού	1200-1100 π.Χ.	Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ-το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου
Πρώιμη Εποχή Σιδήρου	1100-900 π.Χ.	Σκοτεινοί Αιώνες
Πρώιμη Εποχή Σιδήρου	900-700 π.Χ.	Γεωμετρικά χρόνια
Αρχαϊκή Εποχή (ο 8ος αι. π.Χ. τοποθετείται μεταξύ Γεωμετρικών και Αρχαϊκών χρόνων ως εποχή μετάβασης)	800-700 π.Χ.	Γέννηση των ομηρικών επών (800-700 π.Χ.)

Η αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής γραφής, της Γραμμικής Β, το 1952 από τον Βρετανό αρχιτέκτονα Μ. Βέντρις (Michael Ventris), με τη συνδρομή του φιλολόγου Τζ. Τσάντγουϊκ (John Chadwick), και η ταύτισή της με την ελληνική γλώσσα προκάλεσε νέο κύμα ενθουσιασμού για τα μυκηναϊκά χρόνια, αλλά και αμφιβολίες για τη σύνδεση της ομηρικής ποίησης με τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Σε ένα από τα κλασικά έργα αυτής της περιόδου, στα 1959, ο Ντ. Πέϊτζ (D. L. Page) αναζητώντας τη σχέση της Ιστορίας με την ομηρική Ιλιάδα διατυπώνει την άποψη, βασισμένος στην ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων της εποχής, ότι οι Τρώες που περιγράφουν τα ομηρικά έπη ήταν Έλληνες που έφτασαν στην περιοχή της Τρωάδας την ίδια περίπου περίοδο, στις αρχές δηλαδή της 2ης χιλιετίας π.Χ., με την «κάθοδο» των ελληνικών φύλων στην ηπειρωτική Ελλάδα (Page 1988).

 

Ο κόσμος των ομηρικών επών, όμως, δεν έμοιαζε με τον κόσμο που περιέγραφαν οι πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής. Ο Μ. Φίνλεϋ (M. Ι. Finley), ο μελετητής που άλλαξε τη μέχρι τότε ιστορική αντιμετώπιση του Ομήρου τοποθετώντας τα έπη στον 8ο και 7ο αι. π.Χ. και όχι στη μυκηναϊκή εποχή, διατράνωνε το 1957 ότι «ο Όμηρος δεν είναι απλά μη αξιόπιστος οδηγός για τις μυκηναϊκές πινακίδες, αλλά δεν είναι καθόλου οδηγός» (Finley 1991: 220).

 

Η κορυφαία αρχαιολόγος και ειδική στην Εποχή του Χαλκού E. Vermeule σημείωνε, παράλληλα, to 1964, εκφράζοντας το γενικότερο πνεύμα της εποχής:

 

«Φαίνεται πιο έντιμο, ακόμη και τονωτικό να μην επικαλούμεθα τον Όμηρο είτε σαν διακοσμητικό, είτε σαν πληροφοριακό στοιχείο» (Vermeule 1983: XII-XIII).

 

Το 1972 στο κλασικό βιβλίο του κορυφαίου Βρετανού αρχαιολόγου Κ. Ρένφριου (Colin Renfrew) για την αρχαιολογία του Αιγαίου Η Ανάδυση του Πολιτισμού (The Emergence of Civilization) δεν γίνεται παρά μόνο μια επιφυλακτική αναφορά στον Όμηρο σε σχέση με τη δυνατότητά του να προσφέρει στοιχεία για τη Μυκηναϊκή κοινωνία (Bennett 2004: 90-91). Η απογοήτευση ήταν τόσο μεγάλη μετά την ανάγνωση της γλώσσας των Μυκηναίων ώστε ο J. Chadwick, ο οποίος συνέβαλε, όπως είπαμε, στην αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, να αναρωτηθεί προκλητικά, σε ένα άρθρο του που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1970, αν ο Όμηρος ήταν ψεύτης και να τον χαρακτηρίσει, επίσης, σε ένα βιβλίο του της ίδιας δεκαετίας ως ψευδο-ιστορικό.

 

Σήμερα, βέβαια, οι ομηρικές σπουδές προσπαθούν να αντιμετωπίσουν όλα αυτά τα προβλήματα από διάφορες οπτικές γωνίες. Η αρχαιολογία, η μόνη, αφού λείπουν άλλες σύγχρονες ιστορικές πηγές, επιστήμη που μπορεί να δώσει ιστορικού τύπου πληροφορίες για την ομηρική εποχή, συμβάλει προς αυτήν την κατεύθυνση (Morris & Powell 2009). Είναι αλήθεια ότι, όπως προκύπτει και από την παραπάνω μικρή αναδρομή στην έρευνα, ένας ολόκληρος κλάδος της αρχαιολογίας, η «αρχαιολογία του Αιγαίου» (Aegean archaeology όπως ονομάστηκε) οφείλει τη δυναμική του, παρά τις κατά καιρούς αμφισβητήσεις, στην αναζήτηση του Ομήρου (Whitley 2002: 17).

 

Τι μπορούν να προσφέρουν, όμως με βάση τα σημερινά δεδομένα, σε μια παρόμοια συζήτηση, τα αρχαιολογικά ευρήματα; Με αυτά ως βάση, λοιπόν, μπορεί να καταγραφούν κάποια σημαντικά γεγονότα ανάμεσα στον 18ο και τον 8ο αιώνα π.Χ. (πίν. 2, 3, 4) που δημιουργούν ένα ιστορικό και κοινωνικοπολιτιμικό πλαίσιο το οποίο αξιοποίησαν, μετασχημάτισαν ή ακόμα και ενίσχυσαν, επινοώντας κάποιες παραμέτρους του, τα ομηρικά έπη. Με άλλα λόγια πρέπει να ελεγχθεί αν στα έπη ενσωματώνεται η «πραγματικότητα» ιστορικών περιόδων, γνωστών αρχαιολογικά, μέσα στις οποίες αυτά γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν.

Πίνακας 2. Χρονολόγιο ομηρικής εποχής
ΜΥΚΗΝΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΑ
Χρονολογία	Γεγονός	Σχόλιο
1700 π.Χ.	Στην Κρήτη οικοδομούνται τα νέα ανάκτορα αντικαθιστώντας τα παλαιά	Κνωσός, Φαιστός, Ζάκρος και Μάλια, αλλά και μια σειρά άλλων ανακτορικών κέντρων μαζί με τα ευρήματά τους ορίζουν τον μινωικό πολιτισμό.
1650-1550 π.Χ.	Ταφικός κύκλος Β΄ Μυκηνών	Ανασκάφηκε από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία (Γ. Μυλωνάς και Ι. Παπαδημητρίου) στα 1952. Περιείχε κάθετους λακκοειδείς τάφους με πολλά χρυσά κτερίσματα.
1620 - 1613 π.Χ.	Έκρηξη του ηφαιστείου στη νήσο Θήρα (Σαντορίνη) στις Κυκλάδες	Η αναχρονολόγηση της έκρηξης κατέρριψε θεμελιώδεις μύθους της προϊστορίας του Αιγαίου, όπως αυτόν που απέδιδε στην έκρηξη την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού.
1600-1500 π.Χ.	Ταφικός κύκλος Α΄ Μυκηνών	Μοιάζει με τον Ταφικό Κύκλο Β. Ανασκάφηκε από τον Ε. Σλήμαν στα 1879 και θεωρήθηκε από τον ανασκαφέα ότι περιείχε τους τάφους του Αγαμέμνονα και της συνοδείας του, υπόθεση που, φυσικά, αποδείχθηκε λανθασμένη. Στα πολλά χρυσά κτερίσματα των κάθετων λακκοειδών τάφων των κύκλων Α και Β αναγνωρίστηκε η ομηρική «πολύχρυση Μυκήνη».
Τέλη 15ου – αρχές 14ου αι. π.Χ.	Πρωιμότερα ανακτορικά κτήρια	Μεγαροειδή κτίσματα στο Μενελάιο της Λακωνίας και στα Νιχώρια της Μεσσηνίας.
1480/70-1390/70 π.Χ.	Τμήμα της αρχαιότερης επιγραφής (2,5Χ4 εκατοστά) σε Γραμμική Β από την Ίκλαινα (κοντά στην Πύλο) της Μεσσηνίας	Βρέθηκε το 2011 σε περιοχή κοντά στο μυθικό ανάκτορο του Νέστορα βλ. το άρθρο «Στο φως η αρχαιότερη πινακίδα γραμμικής Β», καθώς και δημοσιεύματα της ανασκαφικής ομάδας.
Γύρω στο 1450	Οι Μυκηναίοι κατακτούν την Κνωσό της Κρήτης. Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή του ανακτόρου της Κνωσού (1375 π.Χ.), μυκηναϊκή εξάπλωση στην Κρήτη.	Κυριαρχία του Μυκηναϊκού πολιτισμού στο Αιγαίο. Μυκηναϊκή παρουσία στην Κρήτη (μυκηναϊκή «αγορά» στην Αγία Τριάδα κοντά στη Φαιστό, μυκηναϊκά έθιμα ταφής στο νεκροταφείο των Αρχανών, τάφος μυκηναίου πολεμιστή στον Ψηλορείτη).
14ος αι. π.Χ.	Οικοδομούνται τα σπουδαιότερα μυκηναϊκά κέντρα με τις οχυρώσεις τους («κυκλώπεια τείχη»), αυτά που θεωρούνται ότι ενέπνευσαν τον υλικό πολιτισμό των ομηρικών επών και αποτέλεσαν το σκηνικό του χώρο	Χτίζονται οι ακροπόλεις και τα ανάκτορα. Σημαντικότερα στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τη Μιδέα στην Αργολίδα, στην Πύλο στη Μεσσηνία, στην Αθήνα, στη Θήβα και στο Γλα στη Βοιωτία, στην Ιωλκό στη θεσσαλική Μαγνησία, στον Άγιο Βασίλειο και στην Πελλάνα της Λακωνίας.
14ος αι. π.Χ.	Οι Μυκηναίοι «κατακτούν» την Κύπρο
14ος – 13ος αι. π.Χ.	Ακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού	«Μυκηναϊκή κοινή», εμπορικές ανταλλαγές με Εγγύς Ανατολή, ιταλική χερσόνησο και Σικελία
Τέλη 14ου - αρχές 13ου αι. π.Χ.	Επέκταση των τειχών της ακρόπολης των Μυκηνών ενσωματώνει σ’ αυτήν τον Ταφικό Κύκλο Α, ο περίβολος του οποίου εξωραΐζεται	Πρόκειται για μια πράξη ιδιαίτερης συμβολικής νοηματοδότησης καθώς αποδεικνύει ότι οι Μυκηναίοι ενδιαφέρονται για το παρελθόν, αποδίδοντας ιδιαίτερες τιμές στους νεκρούς του Κύκλου.
1220 π.Χ. περίπου	Αρχαιολογική τοποθέτηση του Τρωικού πολέμου	Ο ανασκαφέας της Τροίας του 20ου αιώνα, Αμερικανός Carl Blegen θεωρεί πιθανό ότι μια καταστροφή που παρατηρήθηκε αρχαιολογικά στο τέλος της φάσης Τροία VIIa να αποτελεί το ιστορικό υπόβαθρο που μπορεί να απηχείται στις ομηρικές περιγραφές.
1200 π.Χ. περίπου	Καταστροφή και εγκατάλειψη των περισσότερων μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων	Τα αίτια των καταστροφών ασαφή. Υποστηρίζεται ότι οφείλονται σε εχθρικές ενέργειες ή φυσικές καταστροφές. Πολύ πιθανή η οικονομική κατάρρευση ύστερα από κρίση των εγκαθιδρυμένων εμπορικών δικτύων ή να οφείλονται όλα σε αλληλεπίδραση διαφόρων παραγόντων που οδήγησαν σε κοινωνικές αναταραχές.
Μετά το 1200 π.Χ. και μέχρι το τέλος του 11ου αιώνα	Εγκαταλείπονται σιγά-σιγά και οι τελευταίοι κατοικημένοι μυκηναϊκοί οικισμοί	Διάλυση της μυκηναϊκής «κοινής», αλλού συνέχεια κατοίκησης, αλλού διαρκής συρρίκνωση, μείωση του αριθμού οικισμών και μετανάστευση ή συγκέντρωση πληθυσμού. Στο τέλος του 11ου αιώνα η κεραμική δείχνει τοπικών παραδόσεων.
Πρώτο μισό του 12ου αι. π.Χ.	Νεκροταφεία στην Περατή της Αττικής και στην Ιαλυσό της Ρόδου με μυκηναϊκά χαρακτηριστικά, αλλά και καινοφανή στοιχεία όπως η εμφάνισης της καύσης των νεκρών που δεν είναι μυκηναϊκό έθιμο ταφής. Θέσεις στη Χίο και στην Κύπρο.	Οι μυκηναϊκοί πληθυσμοί φαίνεται πως κινούνται προς τα ανατολικά. Το επίπεδο ζωής παραμένει, για κάποιους τουλάχιστον υψηλό, όπως δείχνουν εισαγμένα αντικείμενα «πολυτελείας» από την Ανατολή σε κάποιους από τους τάφους της Περατής.
1184 π.Χ.	Παραδοσιακή ιστορική χρονολογία της καταστροφής της Τροίας	Σύμφωνα με τον αρχαία Έλληνα ιστορικό του 3ου αι. π.Χ. Ερατοσθένη.
1150 π.Χ. περίπου	Τελική καταστροφή ακρόπολης Μυκηνών

Πίνακας 3. Χρονολόγιο ομηρικής εποχής
ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΑΙΩΝΕΣ
Χρονολογία	Γεγονός	Σχόλιο
1100-1000 π.Χ.	Η λεγόμενη κάθοδος των Δωριέων, σύμφωνα με την παραδοσιακή Ιστορία, συμβαίνει σ’ αυτά περίπου τα χρόνια	Μια αρκετά αμφισβητούμενη σήμερα θεωρία, βασίζεται στην παλαιά άποψη ότι μεγάλες αλλαγές που παρατηρούνται στον πολιτισμό, οφείλονται σε εισβολές και κατακτήσεις δυνατότερων λαών, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικοικονομικές παράμετροι αυτών των αλλαγών στο εσωτερικό του ίδιου του κοινωνικού συστήματος.
1050-950 π.Χ.	Α΄ ελληνικός αποικισμός	Ίωνες, Αιολείς και Δωριείς μετακινούνται, σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες ιστορικούς, από τη σημερινή ηπειρωτική Ελλάδα προς τα νησιά του Αιγαίου και τις ακτές της Μικράς Ασίας.
1050 π.Χ. περίπου	Εμφάνιση του σιδήρου	Το νέο μέταλλο εντοπίζεται, κυρίως, σε τάφους.
1050-900 π.Χ.	Πρωτογεωμετρική κεραμική	Εύβοια και Αθήνα μετατρέπονται σε ηγετικά καλλιτεχνικά κέντρα.
975-950 π.Χ.	«Ηρώο» στο Λευκαντί της Εύβοιας	Ο τάφος του «ήρωα» στην Τούμπα στο Λευκαντί παραπέμπει σε λατρεία αφηρωισμένων νεκρών.

Πίνακας 4. Χρονολόγιο ομηρικής εποχής
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΠΡΩΙΜΑ ΑΡΧΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΑ
Από το πρώτο τέταρτο 9ου αι. π.Χ. (γύρω στο 875	Κυριαρχία γεωμετρικής κεραμικής	Νεκροταφείο του Κεραμικού στην Αθήνα με καύσεις νεκρών.
8ος- 6ος αι. π.Χ.	Δεύτερος ελληνικός αποικισμός	Εξάπλωση των Ελλήνων στη Μεσόγειο και στην Μαύρη θάλασσα.
Γύρω στο 800 π.Χ. (Πολλοί ερευνητές τοποθετούν τον 8ο π.Χ. αιώνα στα πρώιμη αρχαϊκή εποχή)	Ίδρυση της Ερέτριας στην Εύβοια. Οι Ευβοείς πρωτοστατούν στη δημιουργία της πόλης Αλ Μίνα, σημαντικού εμπορικού σταθμού, στον Ορόντη ποταμό της Συρίας	Η Ερέτρια αντικαθιστά το Λευκαντί ως νέα δύναμη.
776 π.Χ.	Παραδοσιακή χρονολογική τοποθέτηση των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων
775 π.Χ.	Πρώτος εμπορικός σταθμός στη Δύση, οι Πιθηκούσες, στο νησάκι της Ίσκιας, στον κόλπο της Νάπολης	Ιδρύεται από Ευβοείς.
750-700 π.Χ.	Πιθανολογείται η δημιουργία του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου με προσαρμογή από το φοινικικό	Είναι η εποχή όπου θεωρείται πως έζησε ο Όμηρος.
735 π.Χ.	Ίδρυση της πρώτης αποικίας στη Σικελία	Ιδρύεται από Ναξίους.
734-680 π.Χ.	Ληλάντιος πόλεμος στην περιοχή της Εύβοιας, μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας	Προκαλεί το τέλος της ευβοϊκής κυριαρχίας. Κάποιοι ερευνητές θεωρούν ότι μπορεί οι άνθρωποι της γεωμετρικής εποχής να τον παραλλήλιζαν με τον τρωικό πόλεμο.
730 π.Χ.	Ίδρυση της Κέρκυρας και των Συρακουσών από την Κόρινθο	Η Κόρινθος ανατέλλει ως η νέα εμπορική ηγετική δύναμη. Στην τέχνη παρατηρούνται τα πρώτα δείγματα της λεγόμενης «ανατολίζουσας» περιόδου, λόγω των μεγάλων επιδράσεων από την ανατολική τέχνη.

Την εποχή που πρωτοεμφανίζονται αυτοί που αποκαλούμε Μυκηναίοι στην ηπειρωτική Ελλάδα, κατά τον 17ο αι. π.Χ., στην Κρήτη ανθεί ο μινωικός πολιτισμός με χαρακτηριστικό κοινωνικό, οικονομικό, διοικητικό και πολιτισμικό κέντρο τα ονομαζόμενα «μινωικά ανάκτορα» (Κνωσός, Μάλια, Φαιστός, Ζάκρος είναι τα πιο γνωστά, αλλά νεότερες έρευνες αποκαλύπτουν και άλλα). Στο τέλος του 17ου αι. π.Χ., γύρω στο 1620 π.Χ. σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες, η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης προκαλεί αναστάτωση στον χώρο του Αιγαίου. Η παλαιά άποψη ότι σε αυτό το γεγονός οφείλεται η άμεση καταστροφή των μινωικών κέντρων σήμερα δεν υποστηρίζεται με θέρμη. Πάνω από 100 χρόνια μετά την έκρηξη, πάντως, στα τέλη ή στα μέσα του 15ο αι. π.Χ., οι Μυκηναίοι φαίνεται πως παίρνουν από τους Μινωίτες τα ηνία στην περιοχή του Αιγαίου. Η μυκηναϊκή φυσιογνωμία της Κνωσού αποδεικνύει την υποχώρηση των Μινωιτών και την πιθανή «κατάληψη» από τους Μυκηναίους του μινωικού ανακτόρου. Ανάλογη είναι η κατάσταση στο ανάκτορο της Φαιστού και στη γειτονική της Αγία Τριάδα, όπου μια μυκηναϊκή εγκατάσταση καταλαμβάνει τη θέση της παλαιότερης μινωικής.

 

Στους δύο επόμενους αιώνες οι Μυκηναίοι κυριαρχούν σε στεριές, αλλά, κυρίως, στη θάλασσα. Φτάνουν μέχρι τα ορεινά της Κρήτης, όπως προκύπτει από την πρόσφατη ανεύρεση της σαρκοφάγου ενός Μυκηναίου πολεμιστή σε μια βραχοσκεπή στον Κουρουπητό του Ψηλορείτη, αλλά και από μυκηναϊκά κτίσματα που διαδέχτηκαν μια μινωική εγκατάσταση στη Ζώμινθο, στην ίδια περιοχή, σε υψόμετρο 1187μ. Ασκούν δραστηριότητες σε αρκετά πρώην κέντρα του μινωικού πολιτισμού, ενώ έχουν βρεθεί και τα νεκροταφεία τους, όπως αυτό που εντοπίστηκε στο Φουρνί των Αρχανών, 15 χιλιόμετρα από την Κνωσό, το οποίο βρίσκεται κοντά σε ένα, μικρότερο της Κνωσού, ανάκτορο. Εγκαθίστανται, επίσης, στα νησιά του Αιγαίου και στην Κύπρο, αποκτούν επαφές με τη δυτική Μικρά Ασία, φτάνουν μέχρι την Ουγκαρίτ στα ανατολικά, επηρεάζουν ή εγκαθίστανται σε περιοχές της Μακεδονίας, όπως αποδεικνύουν νεότερα ευρήματα στην Τούμπα της σημερινής Θεσσαλονίκης και στην Αιανή της Κοζάνης, ενώ αρχίζουν να ταξιδεύουν και να εκμεταλλεύονται εμπορικά και τη Δύση.

 

Τα κέντρα τους βρίθουν από ζωή, η καθημερινότητα των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων διακρίνεται από πολυτέλεια και από κατοχή και χρήση περίτεχνων ή εξωτικών αντικειμένων, ενώ επιδίδονται σε σημαντικά τεχνικά έργα, όπως η αποξήρανση της λίμνης της Κωπαΐδας στη Βοιωτία και η δημιουργία στη θέση της καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Η Γραμμική Β, η γραφή τους (Hooker 1996), εξυπηρετεί τη γραφειοκρατική οργάνωση του ανακτορικού συστήματος. Η φωτιά που κατέστρεψε τα «ανακτορικά» συγκροτήματα στην Κνωσό, στη Θήβα και στην Πύλο βοήθησε στο να διατηρηθούν εκεί, αφού «ψήθηκε» ο πηλός από τον οποίο ήταν κατασκευασμένες, τα τρία κατά σειρά μεγαλύτερα αρχεία πήλινων πινακίδων. Οι τελευταίες αποτελούσαν τα κατάστιχα όπου καταγράφονταν, σε Γραμμική Β βέβαια, οι δραστηριότητες των «ανακτόρων» και των εξαρτημένων από αυτά περιοχών.

 

Στα τέλη του 12ου αι. π.Χ. καταστρέφονται και εγκαταλείπονται τα περισσότερα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα. Το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου οφείλεται, μάλλον, στην επίδραση πολλών μαζί παραγόντων: από εχθρικές ενέργειες και φυσικές καταστροφές μέχρι μια πιθανή, «διεθνή», οικονομική κρίση που μπορεί να προκάλεσε η κατάρρευση των εμπορικών δικτύων της Ανατολικής Μεσογείου. Η διάλυση μπορεί, επιπλέον, να οφείλεται σε αλληλεπίδραση διαφόρων παραγόντων που οδήγησαν σε κοινωνικές αναταραχές.

 

Τί ακολούθησε, όμως, τον μυκηναϊκό κόσμο; Το σημείο τομής ανάμεσα στα μυκηναϊκά και τα πρωτοϊστορικά χρόνια θεωρούνταν, παλαιότερα, η κάθοδος των Δωριέων. Σήμερα, που οι θεωρίες της αλλαγής του πολιτισμού εξαιτίας εισβολών ξένων λαών δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς, το βάρος πέφτει στην αναγνώριση των κοινωνικών, πολιτικών, ιδεολογικών και οικονομικών παραμέτρων που οδηγούν ή επιταχύνουν την πολιτισμική αλλαγή. Η αρχαιολογική έρευνα, άλλωστε, δείχνει πως δεν υπάρχουν αναπάντεχες αλλαγές μετά το τέλος των ανακτόρων. Το συγκεντρωτικό μυκηναϊκό σύστημα γίνεται περισσότερο αποκεντρωτικό, η κεραμική έχει κοινά στοιχεία με την προηγούμενη περίοδο, ενώ κάποια συνέχεια κατοίκησης φαίνεται πώς υπάρχει και τάφοι πολεμιστών εξακολουθούν να εντοπίζονται σε περιοχές όπως η Αχαΐα, η Λοκρίδα, η Φωκίδα και η Αττική.

 

Μετά το 1000 και μέχρι το 700 π.Χ. ο πρώτος ελληνικός αποικισμός και ο δεύτερος οδηγούν τους αρχαίους Έλληνες να εγκατασταθούν, ως άποικοι, σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Η εισαγωγή του σιδήρου ως πρώτης ύλης για την κατασκευή όπλων και εργαλείων αντικαθιστά τον χαλκό. Από τις ταφές προκύπτει η ύπαρξη από τα μέσα, ήδη, του 10ου αιώνα π.Χ. μιας τάξης αριστοκρατών, ανδρών και γυναικών, η οποία κυριαρχεί και προσπαθεί να δείξει ότι υπερέχει σε σχέση με τις υπόλοιπες τάξεις. Στα μέσα του 8ου αι. π.Χ. πιθανολογείται ότι δημιουργείται το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο.

 

Είναι η εποχή μιας «επικοινωνιακής έκρηξης» όπως σημειώνουν ερευνητές όπως ο Ρ. Όσμπορν. Η έκρηξη αυτή που περιλαμβάνει αντικείμενα, κυρίως αγγεία, που έχουν χαραγμένα μια ποικιλία συμβόλων, σημεία κεραμέων και επιγραφές, ενώ εντοπίζονται σε μια έκταση που περιλαμβάνει από την Ιταλία και την Κρήτη μέχρι την πρόσφατη αρχαιολογική ανακάλυψη στη Μεθώνη της Πιερίας, πιθανολογείται ότι οφείλεται πρώτα και κύρια σε εμπορικές συναλλαγές και δευτερευόντως σε αμιγώς «λογοτεχνικές» ανησυχίες. Η περιοχή της Εύβοιας φαίνεται πως παίζει σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις, ενώ η Αθήνα και η Κόρινθος αρχίζουν να αναδύονται ως εμπορικές δυνάμεις στο δεύτερο μισό του 8ου αι. π.Χ. Ο Ληλάντιος πόλεμος στην Εύβοια είναι η πιο γνωστή ιστορικά σύγκρουση της ίδιας περιόδου.

 

Είναι σίγουρο πως όλα τα παραπάνω γεγονότα δεν αναφέρονται αυτά καθαυτά στα ομηρικά έπη. Είναι αμφίβολο, μάλιστα, αν μπορεί, έστω να εντοπίσει κανείς κάποια συγκεκριμένα σημεία στα έπη όπου τα παραπάνω γεγονότα, έστω, να υπονοούνται ή να απηχούνται. Παρόλα αυτά συνιστούν ένα παρελθόν που -είτε ξεχάστηκε είτε άφησε κάποια ίχνη στη συλλογική μνήμη- είχε σίγουρα αφήσει τα σημάδια του στον χώρο. Υπήρχαν, για παράδειγμα μυκηναϊκά κατάλοιπα που ήταν ορατά στους ανθρώπους που ζούσαν τον 9ο και τον 8ο αι. π.Χ. αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια, ενώ πιθανολογείται ότι κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην Τροία. Κατάλοιπα των λεγόμενων «κυκλώπειων» τειχών των μυκηναϊκών ακροπόλεων θα ήταν, προφανώς, ορατά στους αρχαίους κατοίκους ή επισκέπτες των ίδιων χώρων προκαλώντας περιγραφές και ερμηνείες που, αναμφίβολα, θα άγγιζαν τα όρια του μύθου, αλλά και της Ιστορίας.

 

Ένας από αυτούς τους επισκέπτες, ο περιηγητής του 3ου αι. μ.Χ. Παυσανίας που πήγε στις Μυκήνες, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο οι μεταγενέστεροί του ερμήνευσαν τα μυκηναϊκά ερείπια, αφού βασίστηκαν στις δικές του καταγραφές και πληροφορίες. Ο αρχαίος κλασικός ελληνικός κόσμος ήταν καλός γνώστης των ομηρικών ηρώων και επεισοδίων. Οι ομηρικές περιπέτειες χρησιμοποιήθηκαν, άλλωστε, σε πολλές μορφές μεταγενέστερης καλλιτεχνικής δημιουργίας από τις τραγωδίες μέχρι την εικονογράφηση των αγγείων, στην αγγειογραφία. Οι ομηρικοί ήρωες πέρασαν έτσι από τον χώρο του μυθικού και φανταστικού, στο χώρο του «φυσικού» και του οικείου, ενώ φαίνεται πως λίγο αφορούσε το αν ήταν ιστορικά πρόσωπα, αφού ενδιέφεραν περισσότερο οι συμβολισμοί που έφεραν και τα μηνύματα που μετέφεραν.

 

Η αγωνιώδης, πολλές φορές, προσπάθεια της αρχαιολογικής έρευνας στα νεότερα χρόνια, αρχής γενομένης από τον Ε. Σλήμαν και τα ευρήματα της Τροίας μέχρι και σήμερα, να συνδέσει τα αρχαιολογικά ευρήματα με τα ομηρικά δεδομένα είναι, ίσως, απότοκος και αυτής της τάσης να θεωρούνται τα ομηρικά έπη μ' έναν «φυσικό» τρόπο ως μυθολογική αφήγηση ιστορικών δεδομένων. Η ιστορική υπόσταση των ομηρικών ηρώων και η σύνδεσή τους με τη μυκηναϊκή αρχαιολογία απασχολεί πάντως σήμερα αυτοκριτικά και αναστοχαστικά αρχαιολόγους, κλασικούς φιλόλογους και γενικότερα τους ομηριστές.

 

Ο διευθυντής του CNRS (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας) στη Γαλλία, Π. Ντάρκ (P. Darcque) ανιχνεύοντας τη σύνδεση των επών με τη μυκηναϊκή αρχαιολογία αναγνωρίζει, για παράδειγμα, έναν «τρόμο της ανωνυμίας στη μυκηναϊκή αρχαιολογία», εννοώντας ότι πολλοί από αυτούς που ασχολούνται με τη μυκηναϊκή αρχαιολογία συνδέουν, ακόμα και σήμερα, τα αρχαιολογικά ευρήματα με τους επώνυμους ομηρικούς ήρωες. Θεωρεί ότι αυτός ο «τρόμος» οφείλεται στην κλασική παιδεία των αρχαιολόγων οι οποίοι περνούν με μεγάλη «φυσικότητα» από την αρχαιολογία στους μύθους, αλλά και σε μια ιδιότυπη κοινωνική απαίτηση, που προσδίδει κύρος στα αρχαιολογικά δεδομένα και στους αρχαιολόγους, μόνο όταν τα ευρήματα συνδέονται με επώνυμα πρόσωπα, ανεξάρτητα από την ιστορική ή μυθολογική τους υπόσταση. Η σύνδεση αυτή είναι, εξάλλου, ευεργετική για το ίδιο το αρχαιολογικό έργο, καθώς οι τοπικές κοινωνίες μιας περιοχής ευνοούν και χρηματοδοτούν πολύ πιο εύκολα μια έρευνα που στρέφεται στην αναζήτηση των αρχαίων επώνυμων προσώπων (Darcque 2003).

 

Η αρχαιολογία μπορεί να βοηθήσει, συμπερασματικά, στην αποκατάσταση ενός παρελθόντος όπου κάποιος, ανάλογα με τις αντιλήψεις του και τα πιστεύω του, μπορεί πάντα να εντοπίζει σχέσεις με τις ομηρικές περιγραφές, για το πότε και πώς δημιουργήθηκαν τα έπη, για την ιστορικότητα των ηρώων τους, για την πραγματικότητα των μαρτυριών, για τον υλικό πολιτισμό τους. Μπορεί ακόμα να ευνοήσει τη δημιουργία διευρυμένων οριζόντων για τη διεπιστημονική εξέταση χρονικών περιόδων που μπαίνουν, συνήθως, σε κατασκευασμένα από τους ανθρώπους χρονολογικά και επιστημονικά όρια (π.χ. μια εποχή διαρκεί από τότε μέχρι τότε, άλλο καθήκον έχει ο ιστορικός, άλλο ο φιλόλογος ή άλλο ο αρχαιολόγος), τα οποία υψώνουν «τείχη» ανάμεσα στις ιστορικές εποχές και στους επιστημονικούς τομείς και συσκοτίζουν, τελικά, αντί να διαφωτίζουν τα πράγματα (Snodgrass 2012).