Το μέλλον του παρελθόντος μαςΌπως πλέον διαφαίνεται, το μηχανιστικό και υλιστικό κοσμοείδωλο, που θεμελιώθηκε κατά τον 17ο αιώνα, έχει σχεδόν κλείσει τον ιστορικό του κύκλο αφήνοντας πίσω του τα συντρίμμια ενός καταρρέοντος δυτικού πολιτισμού σε κοινωνικό, οικονομικό και θεολογικό επίπεδο.
Η ανάγκη δημιουργίας ενός νέου δυτικού πολιτισμικού ρεύματος είναι επιτακτική όσο ποτέ άλλοτε, το πρόβλημα όμως είναι η αναζήτηση των αξιακών και ηθικών βάσεων της ανάπτυξης του νέου αυτού ανθρωπιστικού πολιτισμικού ρεύματος.
Τόσο η Λέσχη της Ρώμη όσο και η Ομάδα φουτουριστών στο Stanford Research Institute μελετώντας τα πολύ επικίνδυνα μελλοντικά προβλήματα της ανθρωπότητας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η τρέχουσα κοσμοθεωρία και οι τεχνολογίες που αυτή υποστηρίζει, έχουν μεν δημιουργήσει τεράστια οφέλη σε ένα επίπεδο, αλλά συγχρόνως είναι απαρχαιωμένες και υπεύθυνες για τη δημιουργία του παγκόσμιου μεγάλου προβλήματος.
Οι συγγραφείς αυτών των μελετών διατύπωσαν μια πρότασή εξόδου από την κρίση που δεν είχε να κάνει με την οικονομία, την τεχνολογία ή την πολιτική. Περισσότερο εξαρτιόταν από την επανάκτηση αυτού που ο Άλντους Χάξλεϊ όρισε ως προαιώνια φιλοσοφία: Μια κατανόηση της σχέσης μεταξύ του εαυτού μας και του κόσμου που βρίσκεται στη ρίζα κάθε μεγάλου κοινωνικού, θρησκευτικού ή φιλοσοφικού κινήματος.
Όπως επισημαίνουν οι ιστορικοί Hugh Kearney, Βuckminster Fullet, John Strohmeier και Peter Westbrook, οι βάσεις μιας νέας πολιτισμικής συγκρότησης απορρέει μόνο μέσα από ένα σύστημα σκέψης, το οποίο πήγασε από την αρχαία ελληνική διανόηση.
Οι απαρχές της Γνώσης
Η ιστορία της επιστήμης στην αρχαία Ελλάδα ξεκινά με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Η φιλοσοφία αγκάλιαζε και δικαιολογούσε την επιστημονική έρευνα. Η φυσική φιλοσοφία των προσωκρατικών έγινε η απαρχή μιας επαναστατικής αλλαγής στον τρόπο σκέψης που ακολούθησε τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αλλαγές της εποχής της.
Οι τρεις Μιλήσιοι φιλόσοφοι, Θαλής, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης αρνήθηκαν κάθε μυθολογική εξήγηση της δημιουργίας του κόσμου διαχωρίζοντας τον μύθο από τον λόγο. Ταυτόχρονα, αναζήτησαν μια πρωταρχική ουσία, που να παραμένει αναλλοίωτη μετά από κάθε είδους μεταβολή των πραγμάτων και να μην υφίσταται ποτέ καμιά μεταβολή. Αυτή η ουσία έπρεπε να είναι αγέννητη, άφθαρτη και αιώνια. Τη σταθερή, πρωταρχική και αναλλοίωτη αυτή ουσία την ονόμασαν Πρώτη Αρχή και την εντόπισαν σε πρωταρχικά στοιχεία υλικής φύσεως. Θαλής την αναζήτησε στο «ύδωρ», ο Αναξίμανδρος στο «άπειρο» και ο Αναξιμένης στον «αέρα» προσδίδοντάς του όμως τις ιδιότητες της απροσδιοριστίας και της αιωνιότητας.
Σχεδόν ταυτόχρονα με τους Μιλήσιους σοφούς, στη Μεγάλη Ελλάδα, ο Πυθαγόρας από τη Σάμο καθόρισε τους αριθμούς ως το βασικό συστατικό του κόσμου και τη «μονάδα» ως την πρώτη αρχή. Τα μαθηματικά αποκτούν θεογνωστικό ρόλο και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό.
Για τον Ηράκλειτο τον Εφέσιο, η φύση είναι υπαρκτή, αιώνια, αδημιούργητη και σε διαρκή μεταβολή, όπως η φωτιά, την οποία και θεωρεί ως το πρωταρχικό στοιχείο.
Για τον Παρμενίδη πάλι, η φύση δεν υπάρχει. Το σύμπαν είναι αναλλοίωτο και παραμένει σε απόλυτη ηρεμία. Η αλλαγή, η κίνηση, η ποικιλομορφία, όλα ήταν γι’ αυτόν μια εξαπάτηση των αισθήσεων. Το βασικό, σταθερό, αμετάβλητο στοιχείο του το ονόμασε «Ον» και κάλεσε τους ανθρώπους να μην πιστεύουν σε όσα οι αισθήσεις τους τούς λένε, αλλά μόνο σε όσα ο νους τούς υπαγορεύει.
Ο Εμπεδοκλής συμφώνησε κι αυτός στην πλάνη των αισθήσεων. Δίδασκε όμως την κριτική αξιοποίηση των όσων οι αισθήσεις μάς δείχνουν. Θεώρησε πως το σύμπαν συντίθεται και αποσυντίθεται από τέσσερα καθαυτά αμετάβλητα στοιχεία, τα «ριζώματα των πάντων», που ήταν το νερό, η γη, ο αέρας και η φωτιά. Αυτά, όπως ισχυριζόταν, προήλθαν από τη διάσπαση του «ενός», του «σφαίροντος». Από αυτό διαχωρίστηκαν τα «ριζώματα», από τα οποία, με στροβιλοειδείς κινήσεις, τις «δίνες», σχηματίστηκαν τα διάφορα σώματα.
Ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος, χωρίζει την έννοια της δυναμικής από την έννοια της ύλης. Ο Αναξαγόρας ανατρέχοντας στον Αναξίμανδρο, που είχε θέσει ως κοσμολογική αρχή του το «Άπειρο», κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ύλη απαρτίζεται από μόρια κάθε είδους μορφής, σχήματος, μεγέθους και αριθμού, τα οποία ονόμασε «σπέρματα» ή «ομοιομέρειες». Έτσι, δέχθηκε ότι κάθε σώμα χαρακτηρίζεται από την επικρατούσα, μέσα σ’ αυτό, ομάδα από ομοειδή μόρια. Σύμφωνα με αυτή τη θέση, αλλά και με μια πάγια προσωκρατική αντίληψη, το ποσόν της ύλης παραμένει για τον Αναξαγόρα σταθερό και ό,τι ονομάζουμε γένεση και φθορά, δεν είναι παρά μια πρόσμιξη των μορίων της ύλης σε διαφορετικούς συνδυασμούς και σε διαφορετικές αναλογίες κάθε φορά. Στη συνέχεια χρειάστηκε να εξηγήσει και τις διεργασίες της γένεσης, κυρίως, όμως, την κινητήρια και γενεσιουργό δύναμη του κόσμου. Η δύναμη αυτή δεν είναι αναμεμειγμένη με κανένα άλλο στοιχείο. Είναι άπειρη, αυθύπαρκτη, κυρίαρχη των πάντων και καθορίζει όλα όσα εξελίσσονται στο Σύμπαν. Τη δύναμη αυτή την ονόμασε «Νου». Ο «Νους» είναι η αρχή, μέσω της οποίας εξασφαλίζεται η τάξη και η αρμονία στον κόσμο. Επομένως, τα συστατικά του κόσμου είναι η ύλη και ο «Νους». Ο Νους έδωσε κίνηση στο μίγμα της ύλης και έκτοτε, μέσω της αναμίξεως και του χωρισμού των σωματιδίων, δημιουργήθηκε ο κόσμος και τα διάφορα όντα.
Σύμφωνα με τους Ατομικούς φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο τα πάντα στο Σύμπαν είναι φτιαγμένα από σωμάτια μικροσκοπικά, αόρατα, αιώνια, αμετάβλητα και άφθαρτα. Αυτά τα μη διασπώμενα περαιτέρω στοιχεία της ύλης, οι δύο φιλόσοφοι τα ονόμασαν «άτομα». Τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους κατά το σχήμα, κατά τη θέση και τη διάταξή τους, καθώς και από το ότι ούτε δημιουργούνται, ούτε καταστρέφονται. Σε αυτές τις τρεις βασικές διαφορές των ατόμων βασίζεται η ποικιλομορφία των διαφόρων πραγμάτων.
Η δράση όμως των προσωκρατικών φιλοσόφων προχώρησε και σε άλλους τομείς της επιστήμης. Για παράδειγμα, όσον αφορά τη δημιουργία της ζωής στη Γη, ο Αναξίμανδρος θεώρησε ότι η ζωή δημιουργήθηκε αυτόματα από τη λάσπη και ότι τα πρώτα όντα ήταν ψάρια με ακανθωτό δέρμα. Τα υπόλοιπα ζώα αποτελούν χερσαίους απογόνους των ψαριών.
Την ίδια άποψη για την προέλευση της ζωής διατύπωσε και ο Αναξιμένης με τη διαφορά ότι θεωρούσε καταλυτική την παρουσία τόσο του αέρα όσο και της θερμότητας του Ήλιου.
Στα έργα του Πλάτωνος, η Γεωμετρία και τα Μαθηματικά έχουν μια ξεχωριστή θέση. Αποτελούν εργαλεία για να γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του και τους κρυμμένους νόμους της φύσης. Να πλησιάσει δηλαδή το Ον. Η φράση «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», που δέσποζε στην είσοδο της Ακαδημίας του, εξέφραζε την πλατωνική θεώρηση που ήθελε τη φύση οργανωμένη με μαθηματικούς νόμους και αναλογίες, αποτυπωμένες σε ένα γεωμετρικό μοντέλο του κόσμου, φτιαγμένο κατευθείαν από τον αμετάβλητο και αιώνιο κόσμο των Ιδεών.
Μετά τον Πλάτωνα, ο μαθητής του ο Αριστοτέλης έδωσε μια νέα ώθηση στην επιστημονική μεθοδολογία. Χωρίς να παραγνωρίζει τη μεταφυσική όψη της, κατεύθυνε την έρευνά του σε πιο πρακτικούς στόχους. Μελέτησε τον άνθρωπο και τη φύση συστηματοποιώντας την έρευνα σε τομείς παρόμοιους με αυτούς της σημερινής επιστήμης. Ουσιαστικά η νοοτροπία του σημερινού πολιτισμού βασίζεται στο αριστοτέλειο ορθολογιστικό μοντέλο σκέψης, που επικράτησε στα χρόνια της Αναγέννησης, έναντι του πλατωνικού μεταφυσικού μοντέλου.
Στη συνέχεια περνάμε στα Ελληνιστικά χρόνια, όπου αναπτύσσεται έντονη ερευνητική δραστηριότητα σε επιστήμες, όπως τα Μαθηματικά, η Μηχανική και η Αστρονομία. Με τη βοήθεια των Πτολεμαίων η Αλεξάνδρεια έγινε το τότε κέντρο της επιστημονικής γνώσης. Μορφές όπως ο Ευκλείδης, ο Αρχιμήδης, ο Ερατοσθένης, ο Αρίσταρχος, ο Ίππαρχος, ο Πτολεμαίος, ο Γαληνός κ.ά. έκαναν όχι μόνο το πρώτο επιστημονικό βήμα, αλλά βασικά θεμελίωσαν τη μετέπειτα αναπτυχθείσα δυτική επιστήμη.
Ας δούμε όμως εν συντομία τα επιστημονικά επιτεύγματα της αρχαίας Ελληνικής διανόησης και αρχικά στον τομέα της Αστρονομίας.
Ο Θαλής, παίρνοντας από τους Βαβυλώνιους κάποιους αστρολογικούς πίνακες, κατάφερε το 585 π.Χ. να προβλέψει μια έκλειψη του Ήλιου. Επίσης, μελέτησε τις τροχιές και τις διαμέτρους του Ήλιου και της Σελήνης, ενώ ασχολήθηκε και ονομάτισε αστερισμούς, όπως η Μικρή Άρκτος. Μελέτησε και επινόησε τρόπους για τον υπολογισμό της απόστασης των πλοίων από την ξηρά και πώς να εντοπίζεται ο Βορράς.
Αργότερα, ο Αναξίμανδρος κατασκεύασε έναν χάρτη του ουράνιου θόλου, ενώ έστησε και ειδικά ηλιακά ρολόγια για την καταγραφή των ηλιοστασίων και των ισημεριών. Ο Αναξιμένης κατάλαβε πρώτος πως το φεγγάρι αντανακλά το φως του Ήλιου και έδωσε φυσική εξήγηση για τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης. Υπέθεσε, δηλαδή, πως προκαλούνται από σώματα όμοια με τη Γη, που περιπλανώνται στο σύμπαν.
Οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι, μαθητές και οπαδοί του φιλοσόφου Πυθαγόρα, θεωρούσαν ότι όλα τα ουράνια σώματα ήταν τέλειες σφαίρες που κινούνταν σε τέλειες κυκλικές τροχιές γύρω από ένα πύρινο κέντρο, την Εστία του παντός. Οι σφαίρες αυτές, δηλαδή η Γη, ο Ήλιος, η Σελήνη, οι πέντε τότε γνωστοί πλανήτες, αλλά και η σφαίρα με τους απλανείς αστέρες, απείχαν από το πύρινο κέντρο σταθερές αποστάσεις, οι οποίες βασίζονταν στις μαθηματικές αναλογίες της μουσικής κλίμακας. Ταυτόχρονα, με την κίνησή τους παρήγαγαν την αρμονία των σφαιρών, δηλαδή την αρμονία του Σύμπαντος.
Ο Αρχύτας ο Ταραντίνος μαζί με τον Ικέτα και τον Έκφαντο παρουσίασαν αργότερα μια αστρονομική εικόνα του κόσμου όπου γίνονται οι πρώτες προσπάθειες να εξηγηθούν τα ουράνια φαινόμενα όχι από την περιστροφή του ουράνιου θόλου, αλλά από την κίνηση της Γης γύρω από τον άξονά της.
Ένα βήμα πιο πέρα προχωρούσε το αστρονομικό σύστημα, του Φιλόλαου του Κροτωνιάτη. Αυτό παραδεχόταν ένα κεντρικό πυρ, που γύρω του γύριζαν δέκα σφαίρες: ο Ήλιος, η Σελήνη, η Γη, οι πέντε πλανήτες, η σφαίρα των απλανών και η αντι-Γη (η αντίχθων), που τη σοφίστηκαν για να συμπληρώσουν τον ιερό αριθμό δέκα. Αυτή έλεγαν πως παραμένει αόρατη σε εμάς γιατί μας την έκρυβε το υπερμεγέθες κεντρικό πυρ.
Με το παραμέρισμα της Γης από το κέντρο του κόσμου ετοιμάστηκε το έδαφος, για να μπορέσει γύρω στο 280 π.Χ., ο Αρίσταρχος ο Σάμιος να στηρίξει το ηλιοκεντρικό του σύστημα σαν γεωμετρική υπόθεση. Για την ορθότητα του νέου συστήματος, την εξακριβωμένη μαθηματική απόδειξη την έδωσε ο Σέλευκος ο Ερυθραίος γύρω στο 150 π.Χ.
Ο Εύδοξος ο Κνίδιος, επηρεασμένος από τις πλατωνικές ιδέες, παρουσίασε τον κόσμο σαν ένα σύστημα ομόκεντρων σφαιρών. Σε κάθε πλανήτη απέδιδε τέσσερεις ομόκεντρες σφαίρες, ενώ στον Ήλιο και τη Σελήνη τρεις. Ο Αριστοτέλης υιοθετώντας το μοντέλο του Ευδόξου, παρουσιάζει τον κόσμο σαν ένα κρεμμύδι που αποτελείται από 55 ομόκεντρες σφαίρες, στο κέντρο των οποίων βρίσκεται η Γη. Το γεωκεντρικό σύστημα του Αριστοτέλη έμελε να επικρατήσει σε όλο τον δυτικό κόσμο μέχρι τον 16ο αιώνα, αφού αγκαλιάστηκε από τη χριστιανική κοσμοθεωρία που επικράτησε τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες.
Κάποια σκοτεινά σημεία που άφηνε η αριστοτέλεια άποψη για τον κόσμο προσπάθησε να τα διορθώσει ο Ηρακλείδης από την Ηράκλεια του Πόντου, φθάνοντας στην υπόθεση ότι ο Ερμής και η Αφροδίτη κινούνταν γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη. Πάντως και γι’ αυτόν, ο Ήλιος και τα υπόλοιπα ουράνια σώματα κινούνταν γύρω από τη Γη. Για να εξηγήσει τις ημερήσιες κινήσεις των ουράνιων σωμάτων δέχτηκε ότι η Γη περιστρέφεται και η ίδια γύρω από τον άξονά της. Η ιδέα όμως ενός πλήρους ηλιοκεντρικού συστήματος εμφανίστηκε, όπως αναφέραμε ήδη, από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο τον 3ο π.Χ. αιώνα.
Γύρω στο 235 π.Χ., ο Ερατοσθένης υπολόγισε την περίμετρο της Γης και την βρήκε ίση με 40.000 χλμ. Το σφάλμα του μπορεί να θεωρηθεί μηδαμινό. Ο ίδιος μάλιστα θεμελίωσε την επιστημονική Γεωγραφία και σχεδίασε έναν χάρτη του τότε γνωστού κόσμου που περιλάμβανε τμήματα της Ευρώπης, της Ασίας και της Β. Αφρικής.
Μια ακόμα μεγάλη μορφή της Αστρονομίας εμφανίστηκε γύρω στο 150 π.Χ.: ο Ίππαρχος από τη Βιθυνία. Μολονότι, υποστηρικτής κι αυτός του γεωκεντρικού μοντέλου, δεν τοποθέτησε τη Γη στο γεωμετρικό κέντρο μιας κυκλικής τροχιάς, αλλά σε έναν έκκεντρο κύκλο στον οποίο ο πλανήτης μας κατείχε το κέντρο του. Έτσι, διόρθωσε κάποιες ανισότητες και μη κανονικότητες που παρατηρούνταν στις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, ενώ δικαιολόγησε και την ανισότητα των εποχών. Παρατήρησε επίσης το φαινόμενο της μετάπτωσης των ισημεριών και έδωσε μαθηματικές μεθόδους για τον υπολογισμό του γεωγραφικού μήκους. Η μεταπτωτική κίνηση του γήινου άξονα κλείνει έναν κύκλο κάθε 25.800 χρόνια περίπου. Γι’ αυτή την κίνηση είχε μιλήσει ο Ίππαρχος γύρω στο 130 π.Χ. Στην Ευρώπη ξανάγινε γνωστή τον 16ο αιώνα από τον Κοπέρνικο.
Οι ατομικοί φιλόσοφοι, Λεύκιππος και Δημόκριτος, αρχικά, και αργότερα ο Επίκουρος, θεωρούσαν ότι καθετί στο Σύμπαν, έμψυχο ή άψυχο, απαρτίζεται από τα άτομα, αυτά τα μικροσκοπικά αδιαίρετα σωμάτια ύλης. Υποστήριζαν ακόμα ότι οι διάφοροι συνδυασμοί των ατόμων παρήγαγαν όλους στους σχηματισμούς στη φύση. Τί κρυβόταν όμως πίσω απ’ όλα αυτά; Ποιά δύναμη κινούσε τους κόσμους; Ποιά ήταν η φύση και οι ιδιότητες της Πρώτης Αρχής; Τέτοιου είδους ερωτήματα –τα οποία ενίοτε η σημερινή επιστήμη κατατάσσει στον χώρο της μεταφυσικής– έθεταν οι φυσιολόγοι φιλόσοφοι της αρχαίας Ελλάδας.
Μέσα από ένα πλήθος θεωριών ξεχωρίζουν δύο: η άποψη του Ελεάτη φιλοσόφου Παρμενίδη που περιγράφει τη βασική αιτία των πραγμάτων ως σταθερή, αμετάβλητη και άφθαρτη και η αντίθετη άποψη του Ηράκλειτου, ο οποίος διακήρυσσε ότι «τα πάντα ρει» δηλαδή ότι τα πάντα υπόκεινται σε ένα συνεχές γίγνεσθαι. Συγκεκριμένες όμως προόδους έχουμε και από τους Πυθαγόρειους στον τομέα της Ακουστικής. Αυτοί ανακάλυψαν ότι ο ήχος ήταν αποτέλεσμα δονήσεων που μεταδίδονταν μέσω του αέρα. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας είχε διαγνώσει τους αριθμητικούς λόγους των συγχορδιών και είχε εφεύρει τον μουσικό «κανόνα».
Σημαντική στη Φυσική ήταν και η συνεισφορά του Αριστοτέλη. Ο μαθητής του Πλάτωνος, ανάμεσα στα άλλα θέματα, τα οποία πραγματεύεται, έθεσε τις βάσεις μιας Μηχανικής της κίνησης των σωμάτων παρόμοιας με αυτήν που έθεσε ο Νεύτωνας τον 17ο αιώνα. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι η ύπαρξη συνεχούς κίνησης προϋπέθετε την ύπαρξη μιας συνεχούς αιτίας: δηλαδή μιας δύναμης που δρα πάνω στο κινούμενο σώμα.
Ο Αρχιμήδης περίφημος μαθηματικός, φυσικός και μηχανικός του 3ου αι. π.Χ. ασχολήθηκε όχι μόνο με τη θεωρητική μελέτη των φυσικών φαινομένων, αλλά και με την περιγραφή τους μέσω κατάλληλων μαθηματικών μοντέλων. Ήταν ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς όλων των αιώνων, αλλά και χαρισματικός τεχνολόγος-εφευρέτης, αφού προχώρησε σε τεχνολογικές εφαρμογές και σε πρακτικές εφευρέσεις. Μελέτησε τη μηχανική των μοχλών και ασχολήθηκε με μηχανικές κατασκευές, όπως το πολύσπαστο, ο ατέρμων κοχλίας, η ελικοειδής αντλία και πολλές άλλες.
Ειδικότερα το πολύσπαστο αποτελείται από μια σειρά τροχαλιών και έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση της απαιτούμενης μυϊκής δύναμης για την ανύψωση βάρους. Άλλες χαρακτηριστικές εφευρέσεις του Αρχιμήδη ήταν η επινόηση μιας μηχανής που μπορούσε να χειριστεί μόνο ένας άνθρωπος για να καθελκύσει ένα πλοίο, καθώς και οι περίφημες πολεμικές μηχανές του. Ασχολήθηκε επίσης με την Αστρονομία και κατασκεύασε αστρονομικά όργανα. Με το έργο του «Περί επιπέδων ισορροπιών» καθιερώθηκε ως θεμελιωτής της Στατικής Μηχανικής. Διατύπωσε επίσης και νόμους της Υδροστατικής, όπως για παράδειγμα την άνωση.
Στον τομέα της Μηχανικής πρέπει ακόμα να σημειώσουμε τις γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων για τη δύναμη του ατμού.
Υπάρχουν περιγραφές για μηχανισμούς που χρησιμοποιούσαν τη δύναμη του ατμού, όπως το «αυτόματο μηχάνημα θυσιών» και η «ατμομηχανή», που περιγράφει ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς τον 1ο π.Χ. αιώνα.
Στο «Αυτόματο Μηχάνημα Θυσιών» του Ήρωνα, η φωτιά πάνω στον βωμό θέρμαινε και διέστελλε τον αέρα στο κοίλο του κτίσματος. Ο θερμός αέρας με τη σειρά του πίεζε το λάδι που βρισκόταν σε ένα δοχείο στη βάση του βωμού. Το λάδι ανέβαινε μέσα από δύο σωλήνες κρυμμένους εντός των αγαλμάτων και έσταζε στην αναμμένη φωτιά.
Έντονη δραστηριότητα σημειώνεται και στον τομέα της Οπτικής.
Ο Δημόκριτος υποστήριζε ότι οι ορατές εικόνες προέρχονται από «μικρότατα σωματίδια» που ξεκολλάνε από το αντικείμενο που βλέπουμε και προσπίπτουν στο μάτι μας.
Αργότερα ο Εμπεδοκλής θεωρούσε ότι το φως είναι «κίνηση» και έτσι θα πρέπει να διαδίδεται με κάποια συγκεκριμένη ταχύτητα, γεγονός που επαληθεύτηκε τον 20ό αιώνα.
Στο πεδίο της Ιατρικής στην αρχαία Ελλάδα ο Ασκληπιός θεωρείται ο πατέρας της. Τα ιερά του, ήταν συγχρόνως και θεραπευτικά κέντρα. Οι ασθενείς που κατέφευγαν στα «Ασκληπιεία» υποβάλλονταν στη διαδικασία του ύπνου.
Εξέχουσα μορφή στον χώρο της Ιατρικής αποτελεί ο Ιπποκράτης από την Κω. Ξεχωρίζει τη θρησκεία από την Ιατρική και βάζει τις βάσεις για τη σημερινή επιστημονική Ιατρική. Η θεωρία του για τους χυμούς του ανθρώπινου σώματος το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη και μαύρη χολή, επηρέασε για πολλούς αιώνες την Ιατρική.
Τα υγρά αυτά έπρεπε να βρίσκονται στις σωστές αναλογίες στο ανθρώπινο σώμα για να είναι υγιές και η ανθρώπινη προσωπικότητα ισορροπημένη. Στην ιστορία επίσης έχει μείνει ο ηθικός του κώδικας στον οποίο καθορίζονται η αποστολή και τα καθήκοντα του γιατρού.
Ο Αλκμαίων, μαθητής του Πυθαγόρα, μπορεί να θεωρηθεί ο ιδρυτής της Εμβρυολογίας, αφού μελέτησε την ανάπτυξη του εμβρύου και περιέγραψε τη διαφορά μεταξύ αρτηριών και φλεβών, ενώ ανακάλυψε και τη σύνδεση εγκεφάλου και ματιού μέσω του οπτικού νεύρου.
Αργότερα ιδρύονται οι πρώτες Ιατρικές σχολές, όπως η περίφημη σχολή της Αλεξάνδρειας. Εξέχουσες μορφές της θεωρούνται ο Ηρόφιλος, ο πατέρας της Ανατομίας και ο Ερασίστρατος, ο πατέρας της Φυσιολογίας. Ο Ηρόφιλος απ’ τη Χαλκηδόνα της Βιθυνίας άκμασε στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Στο έργο του «Ανατομία», δίνει για πρώτη φορά ανατομικές περιγραφές ανθρωπίνων οργάνων. Ο Ηρόφιλος αναγνώρισε την αληθινή φύση του νευρικού συστήματος και θεώρησε κέντρο του τον εγκέφαλο. Χώρισε τα νεύρα σε «αισθητικά», σχετικά δηλαδή με τη λειτουργία των αισθήσεων, και «προαιρετικά», τα οποία αργότερα ο Ερασίστρατος τα αποκάλεσε «κινητικά». Ανέπτυξε επίσης τη «θεωρία των σφυγμών» και μετρούσε τους σφυγμούς των ασθενών του για να κάνει διαγνώσεις. Για τη θεραπεία των ασθενειών ο Ηρόφιλος βασιζόταν κυρίως στα φάρμακα τα οποία αποκαλούσε «χέρια των θεών», ενώ έδινε μεγάλη σημασία και στη δίαιτα.
Ο δεύτερος μεγάλος ιατρός της αλεξανδρινής εποχής, μετά τον Ηρόφιλο, ήταν ο Ερασίστρατος από την Κέα. Η συμβολή του εντοπίζεται στους τομείς της Φυσιολογίας και της Παθολογίας. Η μελέτη του για την κυκλοφορία του αίματος τον οδήγησε σε χρήσιμα συμπεράσματα, τα οποία χρησιμοποιούσε για τη θεραπεία διαφόρων ασθενειών. Θεωρούσε ότι η σωστή κυκλοφορία του αίματος συντελούσε στην υγεία, ενώ η παρεμπόδιση της κυκλοφορίας του, εξαιτίας της πλήρωσης των αγγείων με αίμα και του πλεονάσματος τροφής, οδηγούσε σε συγκεκριμένες αρρώστιες.
Ο Ασκληπιάδης, γεννημένος το 124 π.Χ. στη Βιθυνία, επηρεασμένος από την άποψη του Δημόκριτου για το άτομο υποστήριζε ότι οι ασθένειες προέρχονται από σύσφιγξη ή τη χαλάρωση των δομικών στοιχείων του οργανισμού, δηλαδή των ατόμων. Ο ίδιος έδινε ιδιαίτερη σημασία στις ψυχικές παθήσεις και προσπαθούσε να εφαρμόσει θεραπείες που περιελάμβαναν τη δημιουργική απασχόληση του ασθενή, το άκουσμα ηρεμιστικής μουσικής, καθώς και σωματικές ασκήσεις.
Οι Θετικοί επιστήμονες και Τεχνολόγοι στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο)*
---------------------------
*Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η επιστήμη ήταν απαγορευμένη και η φιλοσοφία λογοκριμένη, οι όποιες προσπάθειες έγιναν ήταν υπό το καθεστώς της συνεχούς δίωξης και οι περισσότερες γινόντουσαν ιδιωτικά! Για περισσότερα δες: Ορθοδοξία και η άλλη άποψη έως την Άλωση - Ποια είναι ιστορικά η σχέση της Ανατολικής Εκκλησίας με την άλλη άποψη, ιδιαίτερα την φιλοσοφική, θεολογική και επιστημονική μέχρι το 1453
Ένα γεγονός το οποίο παραμένει άγνωστο είναι το ότι, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, η Βυζαντινή Επιστήμη και Τεχνολογία αποτέλεσε την βάση της μετέπειτα μεγάλης επιστημονικής Επανάστασης της δύσης, του προάγγελου της Δυτικής Αναγέννησης.
Ας κάνουμε όμως μια μικρή περιήγηση σε κάποιες επιστημονικές μορφές του Βυζαντίου και στην επιστημονική και τεχνολογική γνώση που μεταλαμπάδευσαν στη Δύση.
Ο Θέων ο Αλεξανδρεύς (320-395) Υπήρξε σπουδαίος μαθηματικός έγραψε πολλά έργα όπως τα: «Περί της Ανατολής του Σείριου» και «Περί πλημμυρών του Νείλου».
Διακρίθηκε ως σχολιαστής αφού υπομνημάτισε τα «Οπτικά» του Ευκλείδη και τη «Μεγάλη μαθηματική Σύνταξη» του Κλαύδιου Πτολεμαίου.
Ως αστρονόμος κατέγραψε την ηλιακή έκλειψη της 16ης Ιουνίου του 364 στην Αλεξάνδρεια και τη σεληνιακή έκλειψη της 25ης Νοεμβρίου του ίδιου έτους. Κατήρτισε αστρονομικούς πίνακες με τίτλο ‘’Κανόνες πρόχειροι’’ ώστε να διευκολύνεται στις αστρονομικές του παρατηρήσεις.
Η Υπατία (370-415) Ήταν μια από τις μεγαλύτερες γυναίκες μαθηματικούς σε μια ανδροκρατούμενη κι έντονα θεοκρατική κοινωνία.
Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη Γεωμετρία και είχε ευρύ μαθητικό κοινό.
Δυστυχώς τα έργα της: Σχόλια και Υπομνήματα : α. στην Αριθμητική του Διοφάντου του Αλεξανδρέως, β. στα κωνικά του Απολλώνιου του Περγαίου και γ. στον αστρονομικό κανόνα του Κλαύδιου Πτολεμαίου καταστράφηκαν στη μεγάλη πυρκαγιά της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης.
Ο Πάππος ο Αλεξανδρεύς (τέλος 3ου ή 4ου αιώνα). είναι γνωστός για το θεώρημά του
Υπήρξε η τελευταία μεγάλη μορφή από τη σχολή της Αλεξάνδρειας στον τομέα των μαθηματικών και της γεωμετρίας ήταν ο Πάππος ο Αλεξανδρεύς
Στο οκτάτομο έργο του που ονομάζεται «Συναγωγή» συγκεντρώνονται όλες οι μαθηματικές γνώσεις από τα αρχαία χρόνια μέχρι την εποχή του.
Ο Ευτόκιος ο Ασκαλωνίτης (5ος – 6ος αιώνας) σχολίασε επισταμένως το έργο του Αρχιμήδη. Σήμερα γνωρίζουμε τις δώδεκα λύσεις του δήλιου προβλήματος από τα υπομνήματα που διεσώθησαν. Μάλιστα ανέσυρε ένα απόσπασμα δωρικής διαλέκτου από το έργο του Αρχιμήδη «Περί σφαίρας και κυλίνδρου», το οποίο πραγματευόταν τη γεωμετρική επίλυση τριτοβάθμιων εξισώσεων. Ο Ευτόκιος έλυσε με τη μεθοδολογία του Αρχιμήδη το εξής πρόβλημα: «Να σχεδιαστεί με κανόνα και διαβήτη ευθύγραμμο τμήμα x αν ισχύει (α2/x2)=(α – x)/α. Τα α και α2 είναι δοθέντα ευθύγραμμα τμήματα».
Στην αριθμητική πραγματεία του συγκέντρωσε τους κανόνες πολλαπλασιασμού, διαίρεσης και εξαγωγής τετραγωνικής ρίζας.
Ο Πρόκλος ο Λύκιος. 410-485μ.Χ) υπήρξε πολυγραφότατος με σημαντικότερες εργασίες όπως οι:
«Υποτύπωσις των αστρονομικών υποθέσεων»,
«Σχόλια στο α’ βιβλίο των Στοιχείων του Ευκλείδη»,
«Στοιχείωσις Φυσική» ή «Περί κινήσεως» και τέλος το «Περί σφαίρας ήτοι περί ουρανίων κύκλων».
Ο Πρόκλος, με την μεθοδική του σκέψη επηρέασε μετέπειτα το κίνημα της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη.
Ο Ιάμβλιχος ο Χαλκιδεύς (250 – 326) ανακάλυψε μερικά από τα πρώτα ζεύγη «φίλων αριθμών». Δύο αριθμοί ονομάζονται φίλοι όταν ανήκουν στους φυσικούς αριθμούς και ο καθένας προκύπτει από το άθροισμα των διαιρετών του άλλου Επί πλέον στο δεύτερο κατά σειρά έργο που προαναφέραμε, επιλύει κάποιες μορφές γραμμικών συστημάτων με ν εξισώσεις και ν αγνώστους.
Μια ιδιαίτερη επιστημονική μορφή του Βυζαντίου υπήρξε ο Ιωάννης ο Φιλόπονος (490-570)
Εναντιώθηκε με τη θεωρία του Αριστοτέλη επαναπροσδιορίζοντας τον όρο ενέργεια όχι ως κατάσταση αλλά ως άυλη δραστηριότητα. Επιπλέον ανέπτυξε τη θεωρία της ώθησης εισάγοντας την έννοια της αδράνειας. Ειδικότερα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κατά την εκσφενδόνιση μιας πέτρας της μεταδίδεται ωθητική δύναμη και δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να αποτρέψει την κίνησή της στο κενό.
Εξέφρασε την άποψη ότι είναι απαραίτητη η διενέργεια πειράματος για να μετρηθεί ο χρόνος πτώσης αντικειμένων με διαφορετικό βάρος. Με άλλα λόγια παρόλο που δεν γνωρίζουμε αν πραγματοποίησε ο ίδιος το πείραμα, ισχυρίστηκε πως η κίνηση δεν μεταδίδεται στα αντικείμενα μέσω του αέρα με το φαινόμενο της αντιπερίστασης. Με αυτόν τον τρόπο εξάλειψε τις ασυνέπειες της θεωρίας του Αριστοτέλη. Η σκέψη του μάλιστα επεκτείνεται ακόμα παραπέρα καθώς διατύπωσε ότι «η φυσική κατάσταση των σωμάτων δεν είναι η ακινησία αλλά η κατάσταση στην οποία διατηρείται η ορμητική κίνησή τους». Δηλαδή στην ουσία ανακάλυψε τον πρώτο νόμο του Νεύτωνα πριν το Νεύτωνα. Εξάλλου ίσως και ο Γαλιλαίος ήταν επηρεασμένος από τις ιδέες του Φιλόπονου στην υλοποίηση του πειράματός του από τον κεκλιμένο πύργο της Πίζας.
Ένας σπουδαίος βυζαντινός ιατρός υπήρξε ο Αέτιος Αμιδηνός (5ος – 6ος)
Έγραψε μια εγκυκλοπαίδεια τεσσάρων τόμων, η οποία ονομάστηκε «Τετράβιβλος». Έτσι αποτύπωσε λεπτομερώς εγκεφαλικές και νευρικές παθήσεις,. Επιπλέον οι στοματικές και οφθαλμολογικές αρρώστιες αποσαφηνίζονται άριστα, Ο Αέτιος ασχολήθηκε με τον σακχαρώδη διαβήτη, την ισχιαλγία και τις αρθροπάθειες. Ακόμη υπολόγισε τις γόνιμες μέρες της έμμηνης ρήσης των γυναικών για να προτείνει ενδοκολπική χορήγηση αντισυλληπτικών φαρμάκων.
Ένας ακόμα διάσημος βυζαντινός ιατρός υπήρξε ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός (525-605).
Άσκησε την ιατρική στην Ιταλία ακολουθώντας τον στρατό του Βελισάριου. Συνέγραψε το έργο του «Θεραπευτικά ή Δωδεκάβιβλον» στα οποία αναλύει διεξοδικά όλα τα τότε γνωστά νοσήματα και τις θεραπείες τους ενώ δίνει λεπτομερειακές πληροφορίες για 120 εγχειρήσεις Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ήταν ο πρώτος γιατρός που χορήγησε σίδηρο σε φάρμακο κατάποσης
Εμβληματική μορφή της Αρχιτεκτονικής και της Μηχανικής, υπήρξε ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός
Ήταν αδερφός του γιατρού Αλέξανδρου. Πέρα από την εκπόνηση του σχεδίου ανέγερσης της Αγίας Σοφίας μαζί με τον Ισίδωρο το Μιλήσιο ανέπτυξε πολυάριθμες δραστηριότητες. Σχολίασε την «Αριθμητική εισαγωγή» του Νικόμαχου ενώ κατασκεύασε ελλειψοειδή και παραβολοειδή. Γνωρίζοντας όλες τις ιδιότητες των παραβολών εξηγεί πως είναι δυνατόν να κατασκευαστούν ελλείψεις και παραβολές από τις εφαπτόμενες τους.
Ο Ανθέμιος δημιούργησε παραβολικά κάτοπτρα μελετώντας ουσιαστικά οπτική. Αυτά χρησίμευαν πολύ στην ανάφλεξη πρώτων υλών. Ήξερε τη δύναμη του ατμού και τον τρόπο να προκαλεί τεχνητές βροντές και σεισμούς από τον ήχο του. Επιπλέον έδωσε τις αρχιτεκτονικές του συμβουλές για την ανοικοδόμηση δύο μεγάλων υπόγειων δεξαμενών (της Βασιλικής του Ιλλού και του Φιλοξένου) οι οποίες αποτέλεσαν τα δύο μεγάλα υδραγωγεία της Πόλης
Από τους χημιούς του βυζαντίου ξεχωρίζουμε τον Ζώσιμο Πανοπολίτη (4ος αιώνας μ.Χ) Εκτός από τη χημική εγκυκλοπαίδειά του, ο Ζώσιμος εξέφρασε την άποψη ότι με μια ουσία μπορούμε να επιφέρουμε στιγμιαία ή μόνιμα μια μεταβολή. Αυτή την ουσία την ονόμασε βαφή. Έτσι συμπεραίνουμε ότι όσα είπαν οι Δυτικοί αλχημιστές για τη μετατροπή των ευτελών μετάλλων σε αργυρό ή χρυσό, τα είχε πει ο Ζώσιμος δέκα αιώνες πριν. Εξάλλου το έργο του το μετέφρασαν οι Άραβες και το μετέδωσαν σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη ενημερώνοντας όλους τους ευρωπαίους αλχημιστές.
Ο Στέφανος ο Αλεξανδρεύς ή Αθηναίος (7ος αιώνας), σχολίασε τα έργα του Αριστοτέλη, του Ιπποκράτη, του Πλάτωνα και του Γαληνού
Επιπλέον το αλχημικό έργο του είναι σπουδαίο αφού στην πραγματεία του πρότεινε τρόπους χρωματισμού των ευτελών μετάλλων για την παραγωγή χρυσού και αργυρού.
Ένας άλλος σπουδαίος βυζαντινός υπήρξε ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός (790-869μ.Χ.),
Απέκτησε γνώσεις: φιλοσοφίας, αριθμητικής, ρητορικής, γεωμετρίας, αστρονομίας και μουσικής Ένας μαθητής του πιάστηκε αιχμάλωτος του άραβα χαλίφη Αλ Μαμούν. Αυτός μόλις διαπίστωσε τι είχε διδαχθεί ο αιχμάλωτός αποφάσισε να δωροδοκήσει το βυζαντινό αυτοκράτορα Θεόφιλο για να κερδίσει το Λέοντα στην αυλή του στη Βαγδάτη. Ο Θεόφιλος συνειδητοποιώντας την τεράστια, πνευματική εμβέλεια του Λέοντος τον διόρισε και ως δάσκαλο στη Σχολή του ναού των Σαράντα Μαρτύρων.
Ο Λέων ο σοφός κατασκεύασε τον περίφημο οπτικό τηλέγραφο ή αλλιώς ωρονόμιο. Ένα οπτικό μηχανικό σύστημα, που χρησίμευε για τη μετάδοση στρατιωτικών κυρίως μηνυμάτων. Τα φωτεινά σήματα για τυχόν αραβικές επιδρομές έφταναν από τα ανατολικά σύνορα στη Βασιλεύουσα σε μία περίπου ώρα. Οι ωρολογιακοί μηχανισμοί του μπορούσαν να μεταδώσουν δώδεκα διαφορετικές υποθετικές ενέργειες. Την ημέρα που δεν ήταν ορατές οι φωτιές υπό το φως του Ήλιου η μετάδοση πραγματοποιούταν με καπνό ορισμένων χρωμάτων. Μια ακόμη εφεύρεση του Λέοντα ήταν τα αυτόματα, δηλαδή μηχανικές συσκευές που σε κίνηση της έθετε ο συμπιεσμένος αέρας.
Ο Παύλος ο Αιγινήτης (625-690).διακρίθηκε στον τομέα της ιατρικής και της φαρμακολογίας. Στο έργο του «Επιτομή της Ιατρικής Βιβλία Επτά» συγκεντρώνει σχεδόν όλη την ιατρική και χειρουργική γνώση της εποχής του.
Εξέφρασε όλες τις γνώσεις του γύρω από τη μαιευτική. Το έργο του μεταφράστηκε στα αραβικά και κατόπιν στα λατινικά από τους Δυτικοευρωπαίους. Μάλιστα οι ιατρικές σχολές του Σαλέρνο και του Μονπελιέ δίδαξαν τα θέματα βουβωνοκήλης, λιθοτριψίας εντός της ουροδόχου κύστης και ανευρύσματος όπως ακριβώς τα περιγράφει ο Παύλος ο Αιγινήτης. Επιπλέον οι Δυτικοευρωπαίοι σε αυτόν χρωστάν τις γνώσεις τους για θέματα: ανάτρησης του κρανίου, αμυγδαλεκτομής, μαστεκτομής και διαφόρων παρακεντήσεων. Για πρώτη φορά διακρίθηκαν 62 τύποι σφυγμών σε συνδυασμό με ποικίλες νόσους.
Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τον Καλλίνικο (7ος αιώνας) και την ανακάλυψη του Υγρού Πυρός
Ο Καλλίνικος εργάστηκε ως αρχιτέκτονας, μηχανικός και αλχημιστής. Ως μηχανικός βελτίωσε το μηχανισμό εκτόξευσης υγρού πυρός κατασκευάζοντας καινούργιες βαλλίστρες και νέους μεταλλικούς σίφωνες εκτόξευσης. Ακόμη έφτιαξε πιο εύφλεκτο μείγμα αλλά ποτέ κανείς δεν έμαθε τα ακριβή συστατικά και τις αντίστοιχες ποσότητές τους. Τα γνώριζε μόνο ο εκάστοτε αυτοκράτορας καθώς επίσης και η οικογένεια του Καλλίνικου, η οποία το παρήγαγε.
Ένας άλλος βυζαντινός Μαθηματικός, φαρμακολόγος, Μηχανικός και Αρχιτέκτονας υπήρξε ο Ήρων Βυζάντιος (10ος αιώνας).
Στηριζόμενος στο έργο του Ήρωνος του Αλεξανδρέως έγραψε τις πραγματείες: 1. Περί Γεωδαισίας και 2. Περί Πολιορκητικής. Η δεύτερη έχει ως θέμα της τις εφαρμογές της μηχανικής στις πολεμικές μηχανές. Είναι λοιπόν φυσικό ότι τα πολιορκητικά του Ήρωνος περιλαμβάνουν τόσα πολλά στοιχεία γεωμετρίας και αριθμητικής ώστε χρησιμοποιήθηκαν ως διδακτικό εγχειρίδιο κατά τον 10ο αιώνα. Καθοριστική όμως πρέπει να ήταν και η ενασχόλησή του με τη φαρμακολογία αφού σε αυτόν αποδίδονται οι συνταγές για την παρασκευή του επιμονίδιου φαρμάκου, το οποίο αν ληφθεί δύο φορές την ημέρα τονώνει τον οργανισμό και καταπραΰνει το αίσθημα της πείνας. Πολλές από τις γνώσεις των βιβλίων του μεταφέρθηκαν στην Ιταλία από τον Ιταλό μαθηματικό και έμπορο Λεονάρντο ντα Πίζα ή Φιμπονάτσι,
Μια μεγάλη βυζαντική μορφή όμως υπήρξε και ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-1090). Ο Ψελλός στόχευσε στο να διαχωρίσει τη φιλοσοφική από τη θεολογική σκέψη, διδάσκοντας κυρίως πλατωνική φιλοσοφία Στη δημιουργία του πλούσιου έργου του, τον οδήγησε η άποψή του ότι η γνώση της φύσης βοηθούσε τον άνθρωπο να πλησιάσει περισσότερο το Θεό.
Ο Ψελλός ορίζει τις πρώτες μαθηματικές έννοιες. Μια από αυτές είναι ο αριθμός για τον οποίο μας λέει ότι έχει μόνο ένα αόριστο πλήθος μονάδων. Από τις επιστολές του μαθαίνουμε ότι παρέθετε προβλήματα μέτρησης μηκών, επίπεδων επιφανειών και στερεών με υποδείξεις για τους τρόπους λύσης τους. Επιπροσθέτως δεν πιστεύει ότι οι θέσεις και οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων δεν επηρεάζουν το πεπρωμένο των ανθρώπων, το οποίο εξαρτάται μόνο από τις πράξεις των ίδιων. Εκτός από αυτό θεωρεί ότι μόνο τα φυσικά αίτια ευθύνονται για τις φθορές και τις γενέσεις της ύλης και κατακρίνει την πίστη στη μαγγανεία.
Ο Ιωάννης Ζωναράς (τέλος 11ου-μέσα 12ου αιώνα) εκδήλωσε ενδιαφέρον για τη γεωμετρία και την αριθμητική. Ορίζει γεωμετρικώς την ευθεία, τη γωνία και τον κύκλο μαζί με τα επιμέρους στοιχεία του. Έτσι διασαφηνίζονται οι έννοιες των εγγεγραμμένων και περιγεγραμμένων σε κύκλο τριγώνων και η χρησιμότητα της γεωμετρίας στην καθημερινή ζωή (μετρήσεις επιφανειών, αντικειμένων. Δίνει τους ορισμούς των τέλειων και των ατελών αριθμών Εκφράζει το γεγονός ότι οι επίπεδοι αριθμοί προκύπτουν από το γινόμενο δύο ατελών αριθμών. Ακόμη γράφει ότι οι τετράγωνοι αριθμοί προκύπτουν από τη δεύτερη δύναμη κάποιου φυσικού αριθμού. Έτσι τετράγωνοι αριθμοί είναι οι: 1, 4, 9, 16, 25, 36. Περιττοί λέγονται εκείνοι που ΔΕΝ είναι ακέραια πολλαπλάσια του 2 ενώ άρτιοι αυτοί που είναι και γράφονται με τη μορφή 2ν
Ένας άλλος μεγάλος βυζαντινός θετικός επιστήμονας υπήρξε ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (1197/98 – 1272) Το έργο, του αποσκοπούσε σε μια σύνθεση πλατωνικής και αριστοτέλειας φιλοσοφίας, Στο επίπεδο των Φυσικών Επιστημών συνέγραψε το περίφημο έργο «Επιτομή της Φυσικής».
Βασικό χαρακτηριστικό της είναι ότι οι μεταβολές απείρως μικρών και μεγάλων ποσών περιγράφονται με στοιχεία απειροστικού λογισμού.
Εξήγησε την αποχή του Κρόνου, του Δία, του Άρη και της Σελήνης. Η φαινόμενη αύξηση του ηλιακού δίσκου στον ορίζοντα κατά την ανατολή και τη δύση παρατίθεται με στοιχεία μαθηματικής ανάλυσης.
Η Αριστοτέλεια «αντιπερίσταση» χρησιμοποιείται για την κατανόηση κάποιων φυσικών φαινομένων όπως για παράδειγμα: της θερμότητας των γήινων πηγών, της υγροποίησης των νεφών και της συνεπαγόμενης βροχόπτωσης ή χαλαζόπτωσης το χειμώνα. Τέλος τεκμηριώνεται η άποψη ότι η ύλη και ο κόσμος δημιουργούνται από το μηδέν.
Ένας σπουδαίος βυζαντινός ιατρός, βοτανολόγος και φαρμακολόγος υπήρξε ο Νικόλαος Μυρεψός (μύρον + έψω (ψήνω)=κατασκευάζω μύρο – άρωμα) (1222 – 1255). Ο Μυρεψός συνέγραψε την περίφημη «Συνταγολογία», η οποία έμεινε γνωστή ως «Δυναμερόν» και αποτελούταν από 48 κεφάλαια με συνολικά 2656 φαρμακευτικές συνταγές. Στο περιεχόμενό της στηρίχτηκαν όλες οι ευρωπαϊκές φαρμακοποιίες έως τον 17ο αιώνα.
Πολλές ιατρικές σχολές της Δύσης όπως αυτή του Παρισιού έθεσαν το Δυναμερόν ως το μοναδικό εκπαιδευτικό τους σύγγραμμα.
Ο βυζαντινός λόγιος Γεώργιος Παχυμέρης (1242 – 1310), στο έργο του «Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων» που αποτελείται από 454 σελίδες συγκεντρώνει όλη την αρχαία φυσικομαθηματική επιστήμη. Στην ‘»Τετράβιβλο αριθμητική» επισημαίνει τις κυρίαρχες έννοιες της θεωρίας των αριθμών με παραπομπές σε παλιότερους μαθηματικούς.
Στη γεωμετρία σχηματοποιεί τις αποδείξεις και παρουσιάζει τα προαπαιτούμενα μαθηματικά για την κατανόηση των αστρονομικών θεμάτων (δύο από αυτά είναι οι ορισμοί της ηλιακής και της σεληνιακής έκλειψης). Επιπρόσθετα ο Παχυμέρης είχε καταλήξει στην άποψη ότι όλα τα υλικά όντα διακατέχονται από αναλλοίωτες μαθηματικές ιδιότητες. Το ίδιο ακριβώς πράγμα διατύπωσε και ο Καρτέσιος (1596 – 1650) τρεις αιώνες αργότερα.
Στα «Είκοσι κεφάλαια αριθμητικής» επιλύει δευτεροβάθμιες εξισώσεις, μια ειδική τριτοβάθμια (x3 – 4x2 + x -4=0) καθώς επίσης και γραμμικά συστήματα.
Ο Αριστοτελιστής φιλόσοφος και βυζαντινός αξιωματούχος Νικηφόρος Χούμνος (1250/61 – 1327) ασχολήθηκε κυρίως με τη μετεωρολογία, ενώ εργάστηκε και σε θεμελιώδη ζητήματα φυσικής φιλοσοφίας. Τέτοια είναι: η προέλευση της ύλης και του ιδεατού κόσμου, γεγονότα τα οποία ερευνούνται μέχρι και σήμερα από τις φυσικές επιστήμες.
Το 19ο αιώνα ολόκληρο το έργο του ερμήνευσαν και δημοσίευσαν δυτικοί διανοούμενοι όπως: o J. –P. Migne με την «Patrologia Greca» (1844 – 1855), ο Friedrich Creuzer με το «Plotini Opera Omnia» (1835), ο Fr.Boissonade με τα «Anecdota Graeca» (1831) και τα «Anecdota nova» (1844).
Στα αριθμητικά του συγγράμματα του Μάξιμου Πλανούδη (1260 – 1310) η αφαίρεση λέγεται «εκβολή», η διαίρεση μερισμός και η τετραγωνική ρίζα «τετραγωνική πλευρά». Για την απαλοιφή της τελευταίας επινόησε μια δικιά του μέθοδο η οποία έδινε ακριβέστερα αποτελέσματα. Πολλοί ερευνητές του 20ου αιώνα, όπως οι: M.Cantor και Paul Tannery, θεωρούν ότι η πρώτη εισαγωγή των αραβικών ψηφίων στο Βυζάντιο ανήκει στον Πλανούδη. Η συμβολή του στη γεωγραφία ήταν εξίσου πολύτιμη εφόσον χαρτογράφησε την Ευρώπη. Το εικονογραφημένο ελληνικό αντίγραφο χειρόγραφο βρίσκεται στο Βατικανό από το 1657.
Ένας άλλος εξαίσιος μαθηματικός υπήρξε ο Μανουήλ Μοσχόπουλος (1265 – 1315) Ξεχώρισε με το έργο «Παράδοσις εις την εύρεσιν των τετραγώνων αριθμών» . Το αντικείμενό του είναι τα επονομαζόμενα «μαγικά τετράγωνα», τα οποία χωρίζονται οριζοντίως και καθέτως σε πολλά τετραγωνίδια. Ο αριθμός τους μπορεί να είναι: τέσσερα (2x2 μαγικό τετράγωνο), εννιά (3x3), δεκάξι (4x4), εικοσιπέντε (5x5), τριάντα έξι (6x6) ή εξήντα τέσσερα (8x8). Στο εσωτερικό τους τοποθετούνται νούμερα έτσι ώστε το οριζόντιο, το κάθετο και το διαγώνιο άθροισμά τους να είναι το ίδιο.\
Σπουδαίος Γιατρός – φαρμακολόγος ήταν και ο Ιωάννης Ζαχαρίου ή Ιωάννης ο Ακτουάριος (14ος αιώνας).
Εισήγαγε πολλά νέα φάρμακα ενώ παράλληλα μελέτησε διεξοδικότερα την ανατομία των ασθενών. Στο «Περί ούρων» περιγράφει τη σχέση πολλών ουροσκοπικών φαινομένων με την παθολογία.
Εξέδωσε στο Παρίσι το 1556 εργασία με τίτλο: «Περί ενεργειών και παθών του ψυχικού πνεύματος και της κατ’ αυτό διαίτης». Από έγκυρες πηγές διαβάζουμε ότι ο Ιωάννης παρήγαγε φάρμακα από βότανα και ορυκτές ύλες. Ταυτόχρονα χρησιμοποιούσε δικιάς του κατασκευής αλοιφές από υδράργυρο για την αντιμετώπιση δερματικών παθήσεων.
Ευρύτατα γνωστός είναι ο Θεόδωρος Μετοχίτης (1260/61 – 1331)
Αφιερώθηκε πνευματικά στην Αστρονομία και στα Μαθηματικά. Αυτό άλλωστε δείχνουν και οι επιτυχείς προβλέψεις του για ηλιακές και σεληνιακές εκλείψεις
Ειδικότερα ο Μετοχίτης μελέτησε το Σύμπαν μέσω της μουσικής και των αστρικών, αρμονικών κινήσεων. Είναι λοιπόν φυσικό ότι ήταν επηρεασμένος από τις πυθαγόρειες αντιλήψεις για την παραγωγή μουσικής από τους κινούμενους πλανήτες και γαλαξίες. Η πλήρης επιβεβαίωσή τους ήρθε τον 20ο αιώνα
Στην προσπάθειά του να εκλαϊκεύσει τη «Μεγάλη Μαθηματική Σύνταξη» του Πτολεμαίου, δημιούργησε τη «Στοιχείωσις επί τη αστρονομική επιστήμη» (1317), η οποία περιλαμβάνει 91 βιβλία. Στο πρώτο οι θέσεις και οι κινήσεις των διαφόρων ουρανίων σωμάτων κατατάσσονται σε κανόνες και πίνακες. Δίνοντας έμφαση και στη μηχανική ανέδειξε την αστρονομία σε πραγματική επιστήμη καταργώντας κάθε ταύτισή της με την αστρολογία. Τέλος εξέτασε με αμεροληψία καίρια φιλοσοφικά προβλήματα (π.χ. έννοια των αριθμών, εσωτερική δομή του κόσμου), τα οποία προβλημάτισαν έντονα τους μεγάλους αστρονόμους του 17ου αιώνα.
Ο Δημήτριος Τρικλίνιος (1280 – 1340) ήταν Φιλόλογος – αστρονόμος . Αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση εργαστηρίου αντιγραφής χειρογράφων, εξέδωσε μαζί με σχόλια πολλά κλασικά λογοτεχνικά έργα (Πίνδαρος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Αριστοφάνης κ.α.). Στο διασωζόμενο αστρονομικό σύγγραμμά του συνδύασε την εκτέλεση πειραμάτων με σεληνιακές και αστρικές παρατηρήσεις. Ερεύνησε τις φάσεις της Σελήνης και την πορεία της στο ζωδιακό κύκλο. Για την επίτευξη όλων των παραπάνω χειρίστηκε τον τετράντα* και ένα μοντέλο ουράνιας σφαίρας.
Ο Έλληνας μοναχός Βαρλαάμ Καλαβρός (1290 – 1350) σπούδασε φυσικές επιστήμες, φιλοσοφία και θεολογία στη Ρώμη.
Στα μαθηματικά έγραψε πολύτιμα σχόλια στο β’ βιβλίο των «Στοιχείων» του Ευκλείδη και τους έδωσε τον τίτλο: «Βαρλαάμ μοναχού Αριθμητική απόδειξις των γραμμικώς εν τω δευτέρω των βιβλίων αποδειχθέντων».
Στην εξάτομη αριθμητική του: «Βαρλαάμ μοναχού Λογιστική 6 βιβλίων» κατανοούνται οι αριθμητικές των ακεραίων και των συνηθισμένων ή εξηκονταδικών κλασμάτων. Πίστευε ότι οι διαδοχικές προσεγγίσεις τετραγωνικών ριζών του Ήρωνος συνέχιζαν επ’ άπειρον. Το τρίτο δε από τα έξι βιβλία υπάρχει μέχρι σήμερα ατόφιο στα ελληνικά και αναφέρεται μόνο σε αστρονομικά θέματα. Όσον αφορά τη γεωμετρία διακρίθηκε με το έργο: «Περί ορθογωνίων τριγώνων».
Τέλος μια από τις μεγαλύτερες βυζαντινές προσωπικότητες υπήρξε ο Νικηφόρος Γρηγοράς (1295 – 1360).
Ο Γρηγοράς αρακτηρίζεται ως ο μοναδικός κορυφαίος αστρονόμος μετά τον Πτολεμαίο. Πήρε γνώσεις φιλοσοφίας, αστρονομίας και μαθηματικών και ασχολήθηκε με τις σπουδές και την έρευνα. Οι τίτλοι μερικών σπουδαίων πραγματειών είναι:
1. Περί υβριζόντων την Αστρονομία,
2. Παρακλητική περί Αστρονομίας και
3.Πως δει κατασκευάζειν αστρολάβον, (δηλαδή πως πρέπει να κατασκευάζουμε τον αστρολάβο).Ο ίδιος μάλιστα τον χρησιμοποίησε κατά κόρον για να προσδιορίσει τα αστρικά ύψη πάνω από τον ορίζοντα.
Πέρα από την ενασχόληση με τον αστρολάβο, τροποποίησε τον επιπεδόσφαιρο του Ίππαρχου. Έτσι μπορούσε εύκολα -για δεδομένο γεωγραφικό πλάτος φ- να βρει παράλληλους, κατακόρυφους και άλλους κύκλους. Ακόμη το συγκεκριμένο όργανο προσέφερε την απεικόνιση πολλών λαμπρών αστέρων καθώς και του ζωδιακού κύκλου με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Με σωστό συνδυασμό παρατηρησιακών δεδομένων κατάφερε να επιλύσει πολλά αστρονομικά προβλήματα. Ένα από αυτά ήταν ο αληθής καθορισμός των εκλείψεων του επόμενου έτους, το 1329.
Το επίτευγμά το οποίο τον χάραξε ανεξίτηλα στη βυζαντινή ιστορία, ήταν το σχέδιο μεταρρύθμισης του μέχρι τότε ισχύοντος Ιουλιανού ημερολογίου. Ο Γρηγοράς διαπίστωσε το λανθασμένο χρονικό προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας καθώς το τροπικό έτος διαρκούσε λιγότερο από 365,25 μέρες και συγκεκριμένα 365,24219878 μερόνυχτα. Με την εργασία του «Το διορθωθέν Πασχάλιον» κατέγραψε επισταμένως το σφάλμα. Δυστυχώς δεν ευτύχησε να δει το διορθωμένο εορτασμό, ο οποίος υλοποιήθηκε το 1582 με μεταρρύθμιση του Πάπα Γρηγορίου ΙΓ’.
Εκτός από όλα τα προηγούμενα πίστευε στην άμεση αλληλεπίδραση γήινου μικρόκοσμου με διαστημικό μακρόκοσμο. Για αυτό το λόγο έκανε νύξη στο Σύμπαν με τον όρο «Κόσμος». Αποδέχεται εμμέσως τη σφαιρικότητα της Γης ενώ ταυτόχρονα περιγράφει τη διαίρεσή της σε παράλληλους κύκλους (γεωγραφικοί παράλληλοι) και ηπείρους. Διατύπωσε ευθέως τη γνώμη πως η τριλογία «πείραμα – παρατήρησις – μαθηματικός λογισμός» ήταν μονόδρομος για την επιστημονική κατανόηση του φυσικού κόσμου.
Κλείνουμε λέγοντας ότι στα συγγράμματά του διαβάζουμε μονάδες όπως: στάδιον, μίλιον, ημίπλεθρον, οργυιά, σπιθαμή, δάκτυλος. Χάρη στην εμπέδωση του σταθερού νόμου γενέσεως – φθοράς και της κυκλικής πορείας των γεγονότων, συνήγαγε συμπεράσματα για το μέλλον με οδηγό το παρελθόν.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου