Το ανθρώπινο ένστικτο

Ο καθηγητής δεν αναφέρεται στο προαίσθημα ή το χάρισμα της πρόγνωσης, όπως θα το χαρακτήριζαν όσοι ασχολούνται ή φλερτάρουν με τον χώρο της μεταφυσικής, αλλά το ξεχασμένο ανθρώπινο ένστικτο. Αυτό που χιλιάδες χρόνια πριν, στις σαβάνες της περιοχής, μας προειδοποιούσε για κάποιον επερχόμενο κίνδυνο. Το σωτήριο ένστικτο που τότε μας προφύλασσε από τους φυσικούς εχθρούς μας και τώρα …

Ευχαριστώ που δεχτήκατε να μιλήσουμε για μερικά τόσο δυσπρόσιτα θέματα όπως ο εγκέφαλος, ο φόβος και το ένστικτο. Φοβάστε για το αποτέλεσμα; Ελεγχόμενα! Υποκύπτοντας στην πίεση ή στον πειρασμό να χρησιμοποιήσεις τις σελίδες μιας εφημερίδας για μια κατά το δυνατόν επιστημονική προσέγγιση θεμάτων που έχουν ήδη υποστεί την καταλυτική επίδραση της λαϊκής παρετυμολογίας, επιστρατεύεις αναγκαστικά το όποιο επιστημονικο-κοινωνικό ένστικτο διαθέτεις για να αντιμετωπίσεις τον φόβο τής (σχεδόν εξασφαλισμένης) αποτυχίας σου. Με οδηγό λοιπόν τα δύο αυτά αντιθετικά ορμέμφυτα, ας αποτολμήσουμε μια συζήτηση για εγκεφαλικά ένστικτα και για φόβους.

“Δεν είχα πρόθεση. Μίλησε το ένστικτο” είπε ο γάλλος ποδοσφαιριστής Τιερί Ανρί απαντώντας απολογητικά στη διεθνή κατακραυγή μετά τη χρησιμοποίηση του χεριού του για την επίτευξη ενός γκολ, που είχε ως αποτέλεσμα την πρόκριση της ποδοσφαιρικής ομάδας της Γαλλίας και τον αποκλεισμό της Ιρλανδίας από τα τελικά του Μουντιάλ. Εάν δεν το ήθελε ο ίδιος ο Ανρί, τότε ποιος το ήθελε;

Υπάρχει πράγματι αυτός ο θεός του ενστίκτου;

Η κοινή εμπειρία επιμένει ότι υπάρχει, παρά το γεγονός ότι τα σύγχρονα εγχειρίδια Ψυχολογίας έχουν περιορίσει δραματικά τις αναφορές τους στα ένστικτα, τα οποία προτιμούμε σήμερα να ονομάζουμε ενστικτώδεις παρορμήσεις. Το ιστορικό των επιστημονικών αντιπαραθέσεων για την ύπαρξη και τη δύναμη των ενστίκτων είναι πλούσιο και κοινωνικά φορτισμένο.

Σύμφωνα με τις πιο ακραίες απόψεις, ο άνθρωπος είναι είτε από τη γέννησή του σημαδεμένος με το ένστικτο του κακού (“homo homini lupus” σύμφωνα με τον Πλαύτο και τον Thomas Hobbes) ή του καλού (σύμφωνα με τον Jean-Jacques Rousseau), είτε παντελώς αμόλυντος (tabula rasa) από οποιαδήποτε έμφυτη προδιάθεση και ορμή, και επομένως (;) τελείως ελεύθερος να ορίσει την τύχη του.

H σύγχρονη νευροβιολογία τείνει να τοποθετείται πλέον κάπου στο ενδιάμεσο των δύο ακραίων απόψεων, όπως ελπίζω να μου δοθεί η ευκαιρία να σας εξηγήσω στη συνέχεια. Περιορίζομαι σε αυτό το σημείο να πω όμως ότι ακόμη και αν ο άνθρωπος πράγματι κουβαλάει κάποια ένστικτα συνέχεια μαζί του, ίσως σε εκείνο το τμήμα της προσωπικότητάς του που ο Φρόιντ ονόμαζε “id” (εκείνο) διατηρεί ο ίδιος ακέραιη την ευθύνη της διαχείρισής τους.

Τι είναι ένστικτο; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ενστίκτου και αντανακλαστικού;

Ένστικτο ονομάζουμε την έμφυτη τάση/παρόρμηση των ατόμων κάθε ζωικού είδους να εκδηλώνουν συγκεκριμένες συμπεριφορές υπό την επίδραση ορισμένων περιβαλλοντικών συνθηκών. Η εκδήλωση ενός ενστίκτου μπορεί να αναβληθεί ή ακόμη και να ματαιωθεί με εκούσια συνειδητή επιλογή. Από την άλλη, αντανακλαστικό είναι η ακούσια κινητική αντίδραση, εξωτερικά ορατή ή όχι, σε ένα περιφερικό αισθητικό ερέθισμα.

Πώς προέκυψαν; Τι εξυπηρετούν;

Πιθανολογώ ότι και τα δύο αποτελούν βιολογική απάντηση στην πιεστική ανάγκη που είχε το νευρικό σύστημα να αντιμετωπίσει από της εμφανίσεώς του, να διαχειριστεί δηλαδή αποτελεσματικά τον χρόνο. Με την επινόηση των αντανακλαστικών, το πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου, το οποίο είναι επιφορτισμένο με την ευθύνη πραγματοποίησης αλλεπάλληλων συνειδητών επιλογών, απαλλάσσεται από την υποχρέωση διαρκούς παρακολούθησης όλων των σωματικών λειτουργιών και επομένως δεν αποσπάται με την πραγματοποίηση ενός απίστευτου αριθμού περιφερικών μικρορυθμίσεων, από τις οποίες σημειωτέον εξαρτάται ανά πάσα στιγμή η απαραίτητη διατήρηση της σταθερότητας του οργανισμού.

Τα ένστικτα, επίσης, επισημαίνουν και υπογραμμίζουν τις χρονικές προτεραιότητες που πρέπει να παρακολουθήσει ο οργανισμός προκειμένου να ανταποκριθεί επιτυχώς στα κρίσιμα προβλήματα που αφορούν την ίδια τη ζωή (επιβίωση, αναπαραγωγή). Υπενθυμίζω ότι όταν εμφανίστηκαν στη γη τα πρώτα θηλαστικά, αυτά ήταν μικρότερα και πολύ πιο αδύναμα από τα ερπετά και τα πτηνά που κυριαρχούσαν στον τότε κόσμο. Και αν κινδυνεύεις να γίνεις μια μπουκιά και να εξαφανιστείς από προσώπου γης, μετρούν τα κλάσματα του δευτερολέπτου και η αποτελεσματικότητα των αντιδράσεών σου. Αυτή την προϊστορική γνώση και εμπειρία έχει ίσως καταγεγραμμένη στα βάθη του ο εγκέφαλος και του σημερινού ανθρώπου.

Αφού αναφερθήκατε πλέον στο νευρικό σύστημα και στον εγκέφαλο, ποια είναι η σχέση μεταξύ ενστίκτων και εγκεφάλου;

Ο τρόποι για να περιγράψει κανείς τον εγκέφαλο και τις λειτουργίες του είναι πάρα πολλοί. Σύμφωνα με μία άποψη που πρώτος διατύπωσε ο Paul MacLean, ο σημερινός εγκέφαλος του ανθρώπου και των άλλων θηλαστικών αποτελεί σύμπλεγμα τριών “εγκεφάλων” οι οποίοι δημιουργήθηκαν και προστέθηκαν σταδιακά κατά τη διάρκεια της εξέλιξης.

Τα τρία αυτά τμήματα τα οποία προοδευτικά ενσωμάτωσε ο εγκέφαλός μας είναι με τη σειρά της εμφάνισής τους ο “εγκέφαλος του ερπετού”, ο “συναισθηματικός εγκέφαλος” και ο “σκεπτόμενος εγκέφαλος”.

Ο πρώτος και αρχαιότερος θεωρείται ότι διεκπεραιώνει τις βασικές ενστικτώδεις εγκεφαλικές λειτουργίες από τις οποίες εξαρτάται η ζωή, ο δεύτερος, τον οποίο σε μεγάλο βαθμό ταυτίζουμε με το στεφανιαίο σύστημα του εγκεφάλου, δίνει τη δυνατότητα σ’ εμάς και τα υπόλοιπα θηλαστικά να αναπτύξουμε και να εκδηλώσουμε ένα ολόκληρο σύστημα συναισθηματικών κωδίκων, ενώ τέλος ο τρίτος, ο “σκεπτόμενος εγκέφαλος”, μας επιτρέπει να αποφασίζουμε για τη συμπεριφορά μας, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να οργανώσουμε και να σχεδιάσουμε τις δράσεις μας.

Σύμφωνα δηλαδή με αυτή την άποψη, το κομμάτι του εγκεφάλου μας στο οποίο δεν έχει πρόσβαση η συνείδησή μας περιέχει και τη μνήμη ενός άλλου χρόνου. Επίσης, σύμφωνα με μια άλλη τρέχουσα θεώρηση της λειτουργικής διαφοροποίησης των εγκεφαλικών περιοχών, ακόμη και το πιο πολύπλοκο μέρος του εγκεφάλου, τα γνωστά σε όλους εγκεφαλικά ημισφαίρια, αποτελούνται από ένα φυλογενετικά και οντογενετικά αρχαιότερο τμήμα, το οποίο είναι συγκριτικά πολύ λιγότερο ανεπτυγμένο στον άνθρωπο από ό,τι στα λεγόμενα κατώτερα ζώα, και από ένα υστερογενές από άποψη διαπλάσεως τμήμα το οποίο έλαβε τις μέγιστες διαστάσεις στον άνθρωπο.

Τα τμήματα αυτά του εγκεφάλου λειτουργούν ανεξάρτητα;

Όχι βέβαια. Λειτουργούν αλληλοεπηρεαζόμενα, αλλά και συχνά ανταγωνιστικά. Επίσης, επειδή η λειτουργική τους ωρίμανση δεν εξελίσσεται ταυτόχρονα στον εγκέφαλο, το επίπεδο των μεταξύ τους σχέσεων μεταβάλλεται προοδευτικά με τον χρόνο, αλλά και με την εκπαίδευση. Για παράδειγμα, το ευεργετικό αποτέλεσμα της παιδείας στη διαμόρφωση του φυλογενετικά νεότερου τμήματος του εγκεφάλου μας αυξάνει και τη δυνατότητα αυτού να ελέγχει/φρενάρει τις αυθόρμητες εκρήξεις (θυμός, οργή, πάθος κτλ.) του “συναισθηματικού εγκεφάλου”.

Μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα συνδυαστικής λειτουργίας του εγκεφάλου σε συνθήκες εκδήλωσης ενός ενστίκτου;

Ας πάρουμε για παράδειγμα τη διαχείριση του φόβου σε μεταβαλλόμενες συνθήκες. Θα ξεκινήσω λέγοντας ότι την ευθύνη για την αναγνώριση και τη συναισθηματική σημασιολόγηση των συνεπειών του κινδύνου έχει μια περιοχή του “συναισθηματικού” εγκεφάλου που λέγεται αμυγδαλή. Σε ένα σχετικά πρόσφατο πείραμα προσομοίωσης συνθηκών κινδύνου, οι ερευνητές κατέγραφαν, με τη βοήθεια ειδικών τομογράφων, τις περιοχές του εγκεφάλου οι οποίες ενεργοποιούνταν όταν τα άτομα αντιμετώπιζαν μια (εικονική) απειλή που μπορεί να ήταν μακριά ή πολύ κοντά σε αυτά. Διαπιστώθηκε ότι όταν ο εικονικός κίνδυνος ήταν μακριά, τότε την ευθύνη της διαχείρισης της πληροφορίας του κινδύνου είχε μια περιοχή του νεότερου “σκεπτόμενου εγκεφάλου” που λέγαμε νωρίτερα, η οποία ενεργοποιείται σε συνθήκες αγωνίας και βοηθά στην αναζήτηση και τον προγραμματισμό εναλλακτικών στρατηγικών αντίδρασης.

Αντίθετα, όταν η (εικονική) απειλή πλησίαζε πολύ κοντά στα άτομα, τότε η εγκεφαλική δραστηριότητα μετατοπιζόταν σε μια περιοχή του “εγκεφάλου του ερπετού”, η οποία είναι γνωστό ότι σχετίζεται με τις άμεσες αντιδράσεις επιβίωσης, π.χ. πάλη, φυγή ή ακινητοποίηση, αλλά και με την προετοιμασία του σώματος να αντιδράσει στον πόνο. Δηλαδή, όταν η απειλή είναι μακριά μας έχουμε τη δυνατότητα να προγραμματίζουμε, ενώ όσο μας πλησιάζει γινόμαστε όλο και πιο παρορμητικοί και λιγότερο ελεύθεροι στις επιλογές μας.

Φόβος και ελευθερία: Μπορούμε να πούμε πως ο φόβος περιστέλλει την ελευθερία του ατόμου;

Αυτή είναι δυστυχώς μια αλήθεια που ορισμένοι αγνοούν και κάποιοι αξιοποιούν. Γι’ αυτό η έγκαιρη διαχείριση του απειλητικού φόβου είναι αναγκαία, όχι μόνο γιατί ο φόβος στερεί τους βαθμούς ελευθερίας που έχουμε ανάγκη ως άτομα και ως κοινωνία, αλλά και γιατί μπορεί να παγιώσει μια διαταραγμένη ισορροπία στη λειτουργία των παραπάνω περιοχών του εγκεφάλου, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε χρόνιο άγχος και διαταραχή πανικού.

Διαχείριση των ενστίκτων: Υπάρχει η δυνατότητα διαχείρισης των ενστίκτων;

Βέβαια. Μόνο που δεν επιτυγχάνεται με ένα μαγικό τρικ. Ξέρετε, το μέγα πρόβλημα, αλλά και το ασύλληπτο μεγαλείο του εγκεφάλου και του ανθρώπου, έγκειται στο ότι ανά πάσα στιγμή είναι και γίνονται. Περιέχουν το χθες, το σήμερα και το αύριο. Ο μόνος ιστορικά δικαιωμένος τρόπος επιτυχούς αντιμετώπισης των προβλημάτων και των δυνατοτήτων μας είναι η διαρκής προσπάθεια διαμόρφωσης πολιτικών συνθηκών οι οποίες να σέβονται τις βασικές ανάγκες επιβίωσης και εξέλιξης των πολιτών, αλλά και συνθηκών παιδείας οι οποίες να αντιμάχονται την προκατάληψη και την άγνοια.

Μερικά παραδείγματα ενστίκτων: Ενστικτώδης είναι για όλα τα ζώα η αναζήτηση τροφής και ερωτικού συντρόφου, αλλά και η διαφύλαξη του προσωπικού τους χώρου. Ενστικτώδης είναι για τα βαδιστικά πτηνά η ισόβια αναγνώριση ως μητέρας τους της πρώτης κινούμενης μορφής που θα συναντήσουν την πρώτη ημέρα μετά την εκκόλαψή τους. Ενστικτώδης είναι για τους σκαντζόχοιρους η επιλογή της χειμέριας νάρκης, αλλά και για τις μέλισσες ο χορός που κάνουν γύρω από τα άνθη που γονιμοποιούν.

Ενστικτώδης πράξη είναι για τα πουλιά το χτίσιμο της φωλιάς τους, αλλά και για τα ωδικά πουλιά η αυθόρμητη απομνημόνευση μόνο του κελαηδήματος του πατέρα τους (όχι άλλων διπλανών πτηνών) και η εν συνεχεία αναπαραγωγή του. Ενστικτώδης, δηλαδή γονιδιακά υπαγορευμένη, είναι τέλος η ανάγκη του αναπτυσσόμενου νευρικού συστήματος του ανθρώπου να εκτεθεί εγκαίρως σε αισθητικά ερεθίσματα κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων κρίσιμων περιόδων της ανάπτυξης, γιατί, αν για παράδειγμα το νήπιο δεν δεχθεί φυσιολογικά οπτικά ερεθίσματα, τότε ο εγκέφαλός του θα παραμείνει ισοβίως τυφλός, ακόμη και αν τα μάτια είναι λειτουργικά ακέραια.

Σύμφωνα με την κυρίαρχη σήμερα άποψη, το σύνολο των συμπεριφορών διαμορφώνεται τόσο από τη γενετική προδιάθεση του ατόμου όσο και από την επίδραση του περιβάλλοντος. Βλέπετε δηλαδή ότι τα ένστικτα δεν ανήκουν απαραιτήτως σε έναν παράδοξο, παράλογο και παραψυχολογικό κόσμο που κυβερνά τον κόσμο της τάξης και της λογικής. Μπορεί να αντιπροσωπεύουν και στρατήγημα του κληρονομικού υλικού προκειμένου να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις με τις οποίες θα τεθεί αναπόφευκτα αντιμέτωπος ο οργανισμός κάθε είδους.