Το ψέμα ως θεραπευτικό μέσο

Χάπια από ψωμί, κάψουλες από αλεύρι, χρωματιστό νερό και ενέσεις φυσιολογικού ορού έχουν κατά καιρούς χορηγηθεί σαν πραγματικά φάρμακα σε ασθενείς, που πίστευαν ότι λαμβάνουν μια αληθινή θεραπεία προκειμένου να ανακουφιστούν, και το ενδιαφέρον είναι ότι στο 30% των περιστατικών, ακόμη και στο 60% σε ορισμένες περιπτώσεις, η εικονική θεραπεία ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική. Πολλοί γιατροί αναφέρουν στο πλαίσιο σχετικών μελετών ότι τα εικονικά φάρμακα -γνωστά ως πλασέμπο από το λατινικό ρήμα placeο (που σημαίνει «αρέσκω, προκαλώ ευχαρίστηση»)- είναι ελκυστικά και τουλάχιστον μία φορά στην καριέρα τους έχουν καταφύγει σε αυτά προκειμένου να καθησυχάσουν έναν ασθενή ή να αποφύγουν να του χορηγήσουν μια ακατάλληλη γι’ αυτόν θεραπεία.

Γιατί δρα το πλασέμπο
Έχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνείες, που επιχειρούν να εξηγήσουν γιατί ένα ψευδοφάρμακο έχει αξιοσημείωτη αποτελεσματικότητα. Οι περισσότεροι ερευνητές πάντως συμφωνούν ότι η σημαντικότερη παράμετρος που προσδίδει πραγματική θεραπευτική δράση σε ένα πλασέμπο -μια ουσία που χορηγείται με όλη την «επισημότητα» και σύμφωνα με τη διαδικασία που ακολουθείται και για ένα πραγματικό φάρμακο- είναι η πίστη. Με άλλα λόγια, η πεποίθηση ότι παίρνουμε ένα αληθινό φάρμακο και η προσδοκία ότι το φάρμακο αυτό θα μας ωφελήσει. Η προσμονή αυτή επενεργεί θετικά στον οργανισμό μας και πάνω από όλα στο μυαλό μας: Φαίνεται πως η πίστη, δηλαδή η πεποίθηση ότι θα γίνουμε καλά, έχει πραγματική βιολογική επίδραση στον οργανισμό. Όταν κάποιος νομίζει ότι θα πάρει κάτι που θα τον βοηθήσει, ο εγκέφαλός του αντιδρά όπως θα αντιδρούσε αν όντως ένιωθε ανακούφιση. Όπως επισημαίνει η ψυχολόγος κ. Αγγελική Μενεδιάτου, «αυτό που ισχυρίζονται οι ψυχολόγοι για τα προβλήματα ψυχικής φύσης, δηλαδή ότι “οι σκέψεις είναι εντολές”, φαίνεται πως ισχύει και για τα οργανικά προβλήματα».

Η δύναμη της προσδοκίας
Σήμερα πλέον η επιστήμη αποδέχεται ότι ο νους έχει τη δύναμη να αλλάξει τη φυσιολογία του σώματος, να επηρεάσει τα επίπεδα των ορμονών, καθώς και την πορεία της θεραπείας. Μάλιστα, χάρη στις απεικονιστικές εξετάσεις (όπως οι μαγνητικές τομογραφίες), είναι πλέον δυνατόν να αποτυπωθεί ο τρόπος με τον οποίο οι διαφορετικές προσδοκίες των εξεταζομένων ενεργοποιούν διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου.

Κορυφαίοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι ίσως ο πιο καθοριστικός παράγοντας που κρίνει την αποτελεσματικότητα της θεραπείας δεν είναι τίποτα περισσότερο από το ίδιο το μυαλό μας. «Οι πεποιθήσεις και οι προσδοκίες του ασθενούς μπορούν να διαμορφώσουν τόσο το θεραπευτικό αποτέλεσμα όσο και τυχόν ανεπιθύμητες ενέργειες οποιασδήποτε θεραπείας», υποστηρίζεται σε έρευνα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο ιατρικό περιοδικό «Science Translational Medicine».

Με άλλα λόγια, η ίδια η ιδέα μας ότι κάτι θα μας ωφελήσει επενεργεί θετικά στο σώμα και τον ψυχισμό μας. Πρόκειται για την περίπτωση που οι ειδικοί αποκαλούν «αυτοεκπληρούμενη προφητεία». «Σύμφωνα με το μοντέλο προσμονής ή ανθυποβολής (meaning ή expectancy model), αντιδρούμε ανάλογα με αυτό που πιστεύουμε ότι πρέπει να συμβεί», εξηγεί η κ. Μενεδιάτου.

Ειδικότερα, στην περίπτωση του πλασέμπο, φαίνεται ότι για τη θετική έκβαση της θεραπείας παίζουν ρόλο η δύναμη της πίστης του ασθενούς ότι η θεραπεία θα έχει θετικό αποτέλεσμα, η μορφή του χορηγούμενου φαρμάκου (π.χ. ένεση, χάπι, εισπνοές), αλλά και ο ίδιος ο γιατρός και η εμπιστοσύνη που εμπνέει στον ασθενή. Μάλιστα, η προσωπικότητα και η πίστη του γιατρού στη χορηγούμενη θεραπεία έχει διαπιστωθεί ότι έχουν ακόμη και αυτόνομη δράση πλασέμπο. Σε έρευνες που έχουν γίνει, έχει φανεί ότι η βελτίωση ενός ασθενούς είναι καλύτερη όταν τα σχόλια του γιατρού αναφορικά με τη θεραπεία είναι θετικά, σε σύγκριση με την περίπτωση που τα σχόλιά του εκφράζουν αμφιβολία.

Ορίζουμε το τέλος;
Τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές προσδοκίες μπορούν να ασκήσουν επίδραση στις συνθήκες της ζωής και της υγείας μας, ενώ η δύναμη της πίστης θεωρείται ότι μπορεί να επηρεάσει ακόμη και τη στιγμή του θανάτου. Είναι χαρακτηριστικό ότι μειώνονται οι θάνατοι στις θρησκευτικές εορταστικές περιόδους σε διάφορους πολιτισμούς, σύμφωνα με μελέτες που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «JAMA». Είναι ενδιαφέρον, λόγου χάρη, ότι η θνησιμότητα του πληθυσμού μειώνεται πριν από τα Χριστούγεννα, ενώ αυξάνεται αμέσως μετά τις γιορτές. Επίσης, η θνησιμότητα στην εβραϊκή κοινότητα μειώνεται λίγο πριν από το εβραϊκό Πάσχα, ενώ αυξάνεται αμέσως μετά. Ακόμη και στον κινεζικό πληθυσμό έχει παρατηρηθεί ότι μειώνεται η θνησιμότητα λίγο πριν την εορτή του Οίκου της Σελήνης (κινητή εορτή), ενώ αυξάνεται την επόμενη εβδομάδα.

Τι πιστεύουμε ότι μας θεραπεύει
➜Τα ακριβά φάρμακα: Όταν οι ασθενείς γνωρίζουν ότι παίρνουν μια ακριβή θεραπεία (π.χ. παυσίπονη), αναφέρουν λιγότερο πόνο μετά τη χορήγησή της συγκριτικά με μια πιο φθηνή, σύμφωνα με έρευνες. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι όσο πιο σοβαρός είναι ο πόνος τόσο μεγαλύτερη είναι η δράση του εικονικού φαρμάκου.
➜Τα εικονικά χάπια με κόκκινο ή πορτοκαλί χρώμα λειτουργούν περισσότερο διεγερτικά σε σύγκριση με τα μπλε, που θεωρούνται ότι έχουν κατασταλτική δράση.
➜Οι ενέσεις ψευδοφαρμάκου σε σύγκριση με τα εικονικά χάπια εκλαμβάνονται ως πιο αποτελεσματικές από τους ασθενείς. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι όταν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο στρατιωτικός γιατρός Henry Beecher, έχοντας εξαντλήσει τα αποθέματα μορφίνης, χορήγησε στους σοβαρά τραυματισμένους στρατιώτες ενέσεις φυσιολογικού ορού, διαπίστωσε ότι είχαν σημαντική παυσίπονη δράση.

Το επικίνδυνο νοσέμπο
Όπως οι θετικές προσδοκίες μπορούν να συμβάλουν σε μια αποτελεσματική θεραπεία, έτσι και οι αρνητικές είναι δυνατόν να επιβαρύνουν την κατάσταση της υγείας. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε έρευνες όπου χορηγήθηκε στους ασθενείς εικονικό φάρμακο (ζαχαρόνερο), λέγοντάς τους ότι προκαλεί εμετό, περισσότεροι από το 80% είχαν ναυτία, ενώ σε ασθενείς με άσθμα στους οποίους χορηγήθηκε ακίνδυνο σπρέι, για το οποίο ενημερώθηκαν ότι μπορεί να ερεθίσει τους πνεύμονες, παρατηρήθηκε ότι η συντριπτική πλειονότητα είχε αναπνευστικές δυσχέρειες. Όταν το ίδιο εικονικό σπρέι χορηγήθηκε σαν βρογχοδιασταλτικό, είχε την αντίστροφη δράση, δηλαδή έδρασε θεραπευτικά.