Προκατάληψη επιβεβαίωσης: Γιατί αγνοούμε πληροφορίες που έρχονται σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις μας;

Ένα από τα γνωστότερα γνωστικά σφάλματα ή μεροληψίες είναι η προκατάληψη επιβεβαίωσης (confirmation bias). Δηλαδή, η επιλογή εκείνων των δεδομένων που επιβεβαιώνουν την αρχική άποψή μας, αγνοώντας ταυτόχρονα όλα τα άλλα. Είναι μια διακριτική επιλογή εκείνων των στατιστικών και άλλων στοιχείων που οδηγούν στο προεπιλεγμένο συμπέρασμα.

Σύμφωνα με την γνωσιακή επιστήμη (cognitive science), η οποία ασχολείται με τη μελέτη του νου, πρόκειται για ένα ασυνείδητο σφάλμα του επαγωγικού συλλογισμού που οδηγεί σε ανορθολογική κρίση. Όσο μεγαλύτερη βεβαιότητα υπάρχει για μία πεποίθηση, τόσο πιο επιρρεπής είναι ο εγκέφαλός μας να παραβλέψει πληροφορίες που την αμφισβητούν. Επομένως, αμφιλεγόμενα ζητήματα, που περιλαμβάνουν πολύπλοκες αποφάσεις, ή συναισθηματικά φορτισμένα θέματα και βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις, όπως οι πολιτικές ή θρησκευτικές απόψεις, εντείνουν την εν λόγω προκατάληψη.

Είναι εντυπωσιακό το πώς, οι ίδιοι άνθρωποι, μπορούμε να αφιερώσουμε ώρες για να πάρουμε γνώμες και απόψεις για ένα ζευγάρι παπούτσια ή ένα κοστούμι και να στηριχτούμε στο ένστικτό μας, μια μεροληψία ή ακόμα χειρότερα ένα λάθος υπόδειγμα, για να επενδύσουμε εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ.

Γιατί συμβαίνει αυτό;

Καθότι υφίσταται ως ασυνείδητη διαδικασία, μας διακατέχει όλους, ανεξάρτητα της μόρφωσης ή της ευφυίας μας. Όλοι λαμβάνουμε αποφάσεις υπό την επιρροή της, χωρίς καν να συνειδητοποιούμε την ύπαρξη της. Δεν εξετάζουμε τις καταστάσεις με ουδέτερο, αντικειμενικό τρόπο αλλά ζυγίζοντας το κόστος του να κάνουμε λάθος, προστατεύοντας έτσι τον ψυχισμό και το γόητρό μας. Συνηθίζουμε να αντιδρούμε με θυμό, άρνηση και αποστροφή σε ότι υπονομεύει τις πεποιθήσεις που χτίζουν την προσωπικότητά μας.

Αυτός, άλλωστε, είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για το μυαλό μας να επεξεργάζεται πληροφορίες. Για να σχηματίζει πάντα κάποιος μια αμερόληπτη στάση, θα έπρεπε να αξιολογεί κριτικά τις απεριόριστες πληροφορίες στις οποίες εκτίθεται, κάτι που είναι αδύνατον. Επομένως φιλτράρουμε όσες μπορούμε να συνδυάσουμε. Επιπλέον, η λειτουργία αυτή συμβάλει στην αυτοεκτίμησή μας, καθώς ελαχιστοποιεί την γνωστική ασυμφωνία. Η σύγκρουση δύο αντιφατικών πεποιθήσεων μπορεί να προκαλέσει τρομερή ανησυχία και να μας διχάσει ψυχικά. Οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη να φτάνουμε σε συμπεράσματα και να συμφωνούμε με όσα πιστεύουμε.

Καταλαβαίνουμε, έτσι, ότι η προκατάληψη της επιβεβαίωσης είναι ιδιαίτερα δύσκολο να καταπολεμηθεί, επειδή επικοινωνεί άμεσα με το δύσκαμπτο σύστημα αξιών μας. Η συναναστροφή αποκλειστικά με ότι ταιριάζει στις απόψεις μας δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο την καταπολέμησή της. Συναναστρεφόμαστε με ανθρώπους στο ίδιο μήκους κύματος με εμάς, επιλέγουμε τις πηγές πληροφόρησης που γνωρίζουμε πως θα μας επιβεβαιώσουν και στον διαδικτυακό κόσμο τα φίλτρα προσαρμόζονται για να μας δείξουν αυτό που πιστεύουν ότι θέλουμε να δούμε. Επομένως, για την αντιμετώπισή της θα πρέπει να επιστρατεύσουμε συνειδητές άμυνες. Η αμφισβήτηση των αξιών μας από εμάς τους ίδιους, η αναζήτηση διαφορετικών πτυχών στις ιδεολογίες μας και ο επαναπροσδιορισμός των στάσεων μας μπορούν να αποτελέσουν τα όπλα ενάντια στις προκαταλήψεις του μυαλού μας.

Δεν υπάρχει δε κανείς αλγόριθμος, για να «ταιριάξει» τις πιθανές επιλογές με τις ανάγκες και τις αξίες μας.

Η ορθολογική απόφαση

Οι ψυχολόγοι και ιδιαίτερα ο νομπελίστας Daniel Kahneman, έχουν αποδείξει, όσο και αν πιστεύουμε το αντίθετο, ότι κανείς μας δεν είναι ορθολογικός. Για τους χρηματοοικονομικούς συμβούλους, η έννοια του «ορθολογικού επενδυτή» είναι ένα θεωρητικό μοντέλο και τίποτε άλλο. Όλοι επηρεαζόμαστε από το περιβάλλον, τις απόψεις, τα πιστεύω και βεβαίως τις μεροληψίες μας.

Σήμερα, στην εποχή της ταχύτητας και των μεγάλων αλλαγών, οι αποφάσεις απαιτούν μερική αποστασιοποίηση, χρόνο, ανάλυση δεδομένων και χρήση όσο περισσότερων εργαλείων είναι δυνατόν.

Προσέχοντας να αποφύγουμε την παράλυση από την υπερβολική ανάλυση, πρέπει να αποφύγουμε τους μύθους με τους οποίους μεγαλώσαμε, κάποιοι από εμάς διδαχθήκαμε και ακόμα χειρότερα, «δούλεψαν» στο παρελθόν.

Τι μπορούμε να κάνουμε

Αναγνωρίζοντας την ύπαρξη του προκατάληψη επιβεβαίωσης θα ήταν προτιμότερο να είμαστε πιο ανοιχτοί σε άλλες απόψεις. Να ακούμε πάντα προσεκτικά την αντίθετη πλευρά και να προσπαθούμε να καταλάβουμε γιατί διατηρούν αυτή τη στάση.

Δυστυχώς, όλοι διακατεχόμαστε από προκατάληψη επιβεβαίωσης και λαμβάνουμε αποφάσεις υπό την επιρροή του. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να καταπολεμηθεί επειδή επικοινωνεί άμεσα με το σύστημα αξιών μας, ένα δύσκαμπτο σύστημα. Για αυτό πολλές φορές είναι προτιμότερο οι ακτιβιστικές δράσεις να επικεντρώνονται στην αλλαγή συμπεριφοράς και όχι στην άμεση αλλαγή των αξιών/στάσης.