Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι πολιτικοί - Μυθολογικές και θρησκευτικές επιλογές πολιτικού χαρακτήρα

Η μύηση στα παλαιότατα και σεβαστά μυστήρια αποτελούσε και αυτή μια πράξη μείζονος πολιτικής σημασίας, και προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε και ο μακεδονικός βασιλικός. Στα μυστήρια της Σαμοθράκης εμφανίζονται μυημένα πολλά πρόσωπα του θρύλου και της ιστορίας, πολλοί φορείς της εξουσίας από τα προαρχαϊκά ήδη χρόνια. Ο μύθος που καλλιεργήθηκε ότι ο βασιλόπαις Αργεάδης Φίλιππος και η βασιλοπούλα των Μολοσσών Ολυμπιάδα μυήθηκαν και ερωτεύτηκαν στη Σαμοθράκη, με αποτέλεσμα να πραγματοποιηθεί ένα νέος θείος γάμος και να γεννηθεί ο θεόπαις Αλέξανδρος, ενίσχυε την πολιτική ισχύ τους μέσα από τη θεοσέβεια, ενώ υπαινισσόταν ότι πραγματικός πατέρας του Αλέξανδρου ήταν ο Δίας με θνητό υποκατάστατο τον Φίλιππο, σχήμα γνωστό σε πολλούς γενεαλογικούς και ιδρυτικούς μύθους, πρώτα και κύρια στον προπάτορά του μακεδονικού οίκου Ηρακλή: θνητός πατέρας του λογαριαζόταν ο Αμφιτρύωνας, ενώ ο θεϊκός του πατέρας ήταν ο Δίας.

λέγεται δέ ποτε καὶ Ὀλυμπιάδα τὴν ἐπὶ τοῖς
Ἀλεξάνδρου τόκοις εὐδαίμονα, ὀργιάζουσαν τὰ Καβείρων ἐν
Σαμοθρᾴκῃ μυστήρια, ἰδεῖν κατὰ τὴν τελετὴν τὸν Φίλιππον
– ἦν δὲ ὑπηνήτης ἔτι – , ἰδοῦσάν τε ἐρασθῆναι τοῦ νεανίσκου
καὶ ὁμολογῆσαι τὸν γάμον, προτέλειά τε ποιησαμένην
τοῦ γαμηλίου πυρὸς τὰ μυστήρια.
(Ιμέριος, Declamationes et orationes 9.145-150)

[Μετάφραση]
Λέγεται ότι η Ολυμπιάδα, όταν κάποτε πήρε μέρος στα μυστήρια των Καβείρων που τελούνταν στη Σαμοθράκη, είδε στη διάρκεια της τελετής τον Φίλιππο και τον ερωτεύτηκε και συμφώνησε να τον παντρευτεί, αφού προσφέρει τις πρέπουσες θυσίες και προσφορές στη γαμήλια φωτιά.
(Ιμέριος, Or. I, 12)

Η Ολυμπιάδα, μάλιστα, εμφανίζεται πολλές φορές με φίδια, σαν την κυρά των φιδιών της Κνωσού ή σαν Μαινάδα:

ἐνταῦθα ἰδόντες
δράκοντας παμμεγέθεις, ἡμέρους πάνυ καὶ
τιθασούς, ὡς καὶ ὑπὸ γυναικῶν τρέφεσθαι καὶ
παιδίοις συγκαθεύδειν καὶ πατουμένους ἀνέχεσθαι
καὶ θλιβομένους μὴ ἀγανακτεῖν καὶ γάλα πίνειν
ἀπὸ θηλῆς κατὰ ταὐτὰ τοῖς βρέφεσι – πολλοὶ δὲ
γίγνονται παρ' αὐτοῖς τοιοῦτοι, ὅθεν καὶ τὸν περὶ
τῆς Ὀλυμπιάδος μῦθον διαφοιτῆσαι πάλαι εἰκός,
ὁπότε ἐκύει τὸν Ἀλέξανδρον, δράκοντός τινος,
οἶμαι, τοιούτου συγκαθεύδοντος αὐτῇ
(Λουκιανός, Αλέξανδρος 7.1-10)

Εκεί είδαν φίδια τεράστια σε μέγεθος, τόσο ήμερα και άκακα, που τρέφονταν από τις γυναίκες και κοιμόνταν μαζί με τα παιδιά· ακόμη κι όταν τα πατούσαν, δεν ερεθίζονταν, και όταν τα ενοχλούσαν, δεν οργίζονταν, και έπιναν γάλα από τη θηλή όπως ακριβώς και τα μωρά –υπάρχουν πολλά εκεί πέρα [στην Πέλλα], και από αυτά φαίνεται ότι προέκυψε από παλιά ο μύθος για την Ολυμπιάδα, ότι, δηλαδή, όταν κυοφορούσε τον Αλέξανδρο, κάποιο φίδι κοιμόταν μαζί της*.
(Λουκιανός, Αλέξανδρος 7.1)

Παρόμοια και ο Πλούταρχος σημειώνει:

ἡ δ΄ Ὀλυμπιὰς […] ὄφεις μεγάλους χειροήθεις ἐφείλκετο τοῖς θιάσοις͵ οἳ πολλάκις ἐκ τοῦ κιττοῦ καὶ τῶν μυστικῶν λίκνων παραναδυόμενοι καὶ περιελιττόμενοι τοῖς θύρσοις τῶν γυναικῶν καὶ τοῖς στεφάνοις͵ ἐξέπληττον τοὺς ἄνδρας.
(Πλούταρχος, Αλέξανδρος 2.9.6)
[Μετάφραση]
η Ολυμπιάδα […] έφερε στους βακχικούς θιάσους μεγάλα φίδια εξημερωμένα, τα οποία πολλές φορές έβγαιναν από τον κισσό και από τα κρυμμένα κάνιστρα, και καθώς τυλίγονταν γύρω από τις ράβδους των γυναικών και τα στεφάνια, τρόμαζαν τους άνδρες. (Μετ. Α. Σαχπεκίδης)

Λέγεται μάλιστα ότι λίγο πριν τη γέννηση του Αλεξάνδρου ο Φίλιππος είχε δει ένα φίδι να περιβάλλει την κοιμωμένη Ολυμπιάδα. Φαίνεται ότι όσοι καλλιέργησαν τον μύθο αυτόν γνώριζαν καλά και εκμεταλλεύτηκαν την κεντρική ιερουργία των σαβαζιακών μυστηρίων –Σαβάζιον τον Διόνυσον οι Θράκες καλούσι (Σχόλια Αριστοφ. Σφ. 9b.1)– το πέρασμα δηλαδή από τον κόρφο του μυουμένου ενός ζωντανού ή μαλαματένιου φιδιού, που αποτελούσε την ενσάρκωση** του θεού***. Δεν αποκλείεται βέβαια και η σύνδεση με τα δύο φίδια που έστειλε η Ήρα στην κούνια του Ηρακλή για να τον εξοντώσουν, και τα οποία έπνιξε ο μικρός Ηρακλής κρατώντας ένα σε κάθε χέρι. Παράλληλα με τον θρησκευτικό υπομνηματισμό κινούνταν και ο υπομνηματισμός της καταγωγής από τον Ηρακλή, επιλογές πολιτικού περιεχομένου και πολιτικής σκοπιμότητας. (Το φίδι έπαιζε ρόλο στον δεύτερο βαθμό μύησης στα μυστήρια της Σαμοθράκης, διονυσιακού περιεχομένου και χαρακτήρα).

Ο Αλέξανδρος, λοιπόν, ήταν γιος του Δία, γεννήθηκε όπως ακριβώς ο Διόνυσος, με τον πατέρα τους Δία να έχει μεταμορφωθεί σε φίδι, και ήταν απόγονος σπουδαίων προγόνων, του Αχιλλέα και του Ηρακλή, με τον οποίο συνδεόταν και ως αδελφός μέσω του κοινού πατέρα τους Δία. Η αμφισβήτηση της κυριότητάς του ήταν ένα επικίνδυνο πολιτικό εγχείρημα. Εξάλλου, και ο ίδιος ο Αλέξανδρος τελειώνοντας την εκστρατεία του έστησε βωμούς ως ορόσημα με την εξής επιγραφή:

ΠΑΤΡΙ ΑΜΜΩΝΙ ΚΑΙ ΗΡΑΚΛΕΙ ΑΔΕΛΦΩΙ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΙ ΚΑΙ ΔΙΙ ΟΛΥΜΠΙΩΙ ΚΑΙ ΣΑΜΟΘΡΑΙΞΙ ΚΑΒΕΙΡΟΙΣ ΚΑΙ ΙΝΔΩΙ ΗΛΙΩΙ ΚΑΙ ΔΕΛΦΩΙ ΑΠΟΛΛΩΝΙ͵
(Φιλόστρατος, Βίος Απόλλ. Τυαν. ΙΙ 43).

Ηρακλείδης και Αιακίδης από την πλευρά του πατέρα και της μητέρας του αντίστοιχα, και διογενής, ο Αλέξανδρος φρόντιζε να ανανεώνει τους δεσμούς με τους προγόνους και τους θεούς του τόπου του με κάθε τρόπο στη διάρκεια της εκστρατείας του, είτε περνώντας και κατακτώντας μέρη απ’ όπου μυθευόταν ότι είχαν περάσει εκείνοι είτε θυσιάζοντας σ’ αυτούς. Για παράδειγμα, όταν έφτασε στο Ίλιο, κάνοντας την εκστρατεία του στην Ανατολή, τέλεσε θυσία και προς τιμή του Πριάμου στο βωμό του Ερκείου Διός, επειδή επιθυμούσε να απαλλαχτεί από την οργή του Πριάμου εναντίον του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέα, ο οποίος είχε φονεύσει τον τρώα βασιλιά και στη γενιά του οποίου ανήκε ο Αλέξανδρος. Ακολουθεί ή μυθεύεται ότι ακολουθεί τα βήματα του Ηρακλή θυσιάζοντας στον Ηρακλή Τύριο, επιχειρώντας να κατακτήσει το όρος Άορνος που απέτυχε να καταλάβει ο Ηρακλής, ενώ στις Παραπαμισάδες λέγεται ότι είδε το σπήλαιο όπου μυθεύεται ότι είχε δεθεί ο Προμηθέας και τον οποίο ελευθέρωσε ο Ηρακλής. Αντίστοιχα, μυθεύεται ότι ακολούθησε την πορεία του Διόνυσου του κατακτητή των Ινδιών και ότι σταμάτησε την εκστρατεία του στο σημείο που είχε σταματήσει εκείνος στον Ινδό ποταμό. Έναντι των δυο, του Διόνυσου και του Ηρακλή, ο φιλόσοφος Ανάξαρχος υποστήριξε ότι δικαιότερα θα θεωρούνταν θεός ο Αλέξανδρος, γιατί ο Διόνυσος ήταν Θηβαίος και ο δεύτερος Αργείος χωρίς συγγενική σχέση με τους Μακεδόνες παρά ως μακρινός πρόγονος του Αλεξάνδρου. Εξάλλου, μετά τον θάνατο του βασιλιά θα τον τιμούσαν σαν θεό (Αρριανός, Αλεξάνδρου ανάβασις 4.10.6****).

Μία ακόμη επισήμανση για την προσπάθεια του Αλεξάνδρου να κρατά επαφή με το μυθικό του παρελθόν και να δείχνει τον σεβασμό του απέναντι σε αρχέγονες λατρείες που τιμούσαν οι πρόγονοί του: Ποιοι είναι οι θεοί στους οποίους ο Αλέξανδρος θυσιάζει; Στην αρχή του ταξιδιού του και στη μέση του Ελλήσποντου θυσιάζει ταύρο προς τιμή του Ποσειδώνα και ρίχνοντας χρυσή φιάλη στη θάλασσα· το ίδιο τελετουργικό ακολούθησε και στη θάλασσα ανοιχτά των εκβολών του Ινδού ποταμού στο τέλος της εκστρατείας του θυσιάζοντας πάλι σε εκείνους τους θεούς που του είχε φανερώσει με προφητεία ο Άμμων, στους οποίους συγκαταλέγεται ο Ποσειδώνας. Ο Αρριανός σημειώνει:

λέγουσι δὲ καὶ πρῶτον ἐκ τῆς νεὼς σὺν τοῖς ὅπλοις ἐκβῆναι αὐτὸν ἐς τὴν γῆν τὴν Ἀσίαν καὶ βωμοὺς ἱδρύσασθαι ὅθεν τε ἐστάλη ἐκ τῆς Εὐρώπης καὶ ὅπου ἐξέβη τῆς Ἀσίας Διὸς ἀποβατηρίου καὶ Ἀθηνᾶς καὶ Ἡρακλέους. ἀνελθόντα δὲ ἐς Ἴλιον τῇ τε Ἀθηνᾷ θῦσαι τῇ Ἰλιάδι͵kjj καὶ τὴν πανοπλίαν τὴν αὑτοῦ ἀναθεῖναι ἐς τὸν νεών͵ καὶ καθελεῖν ἀντὶ ταύτης τῶν ἱερῶν τινα ὅπλων ἔτι ἐκ τοῦ Τρωικοῦ ἔργου σωζόμενα.(Αλεξάνδρου ανάβασις 1.11.7.1-8)
[Μετάφραση]
Λέγεται, επίσης, ότι πρώτος αυτός αποβιβάστηκε ένοπλος από το πλοίο στην ασιατική γη και ότι ίδρυσε βωμούς στο μέρος της Ευρώπης, απ’ όπου αναχώρησε, και στο μέρος της Ασίας, όπου αποβιβάστηκε, προς τιμήν του Δία προστάτη των αποβάσεων, της Αθηνάς και του Ηρακλή. Αφού ανέβηκε στο Ίλιο, πρόσφερε θυσία στην Αθηνά προστάτιδα της πόλεως και αφιέρωσε τη δική του πανοπλία στον ναός και ως αντάλλαγμα γι’ αυτήν κατέβασε μερικά από τα ιερά όπλα τα οποία ακόμα σώζονταν από την εποχή του Τρωικού πολέμου.

Θυσιάζει επίσης στον Δία, τον Διόνυσο, στους Διόσκουρους αντί για τον Διόνυσο, στον Ηρακλή, στον Άμμωνα όταν φτάνει στην Ινδία, ενώ στο σημείο όπου θεωρεί ότι η εκστρατεία του τελειώνει ίδρυσε βωμούς του Ωκεανού και της Τηθύος. Στους Σόλους της Κιλικίας θυσίασε στον Ασκληπιό και οργάνωσε πομπή –συμμετείχε και ο ίδιος με όλο τον στρατό του–, λαμπαδηδρομία και αγώνες γυμνικούς και μουσικούς. Σημειώνουμε ακόμη ότι ο Αλέξανδρος βρήκε και το Αγηνόριον, ναό της Τύρου αφιερωμένο στον ιδρυτή της Αγήνορα, γιο του Ποσειδώνα και της Λιβύης, βασιλιά της Φοινίκης και πατέρα του Κάδμου, που στην πορεία αναζήτησης της αδελφής του φτάνει στη Σαμοθράκη, όπου παντρεύεται την Αρμονία, πρώτος γάμος στον οποίο παρευρίσκονται θεοί και άνθρωποι· το ζεύγος συνδέεται με τα μυστήρια της Σαμοθράκης και με τον Διόνυσο.

Οι θεοί στους οποίους θυσιάζει ο Αλέξανδρος είναι κατ’ ουσίαν οι θεοί της Σαμοθράκης. Η πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι ο μεγάλος Κάβειρος της Σαμοθράκης είναι ο Ποσειδών, ένας όμως Παλαιοποσειδών*****, με διευρυμένες ιδιότητες, όχι μόνο θαλάσσιος αλλά και χθόνιος, θεός τόσο του κάτω κόσμου όσο και του πάνω, Άδης αλλά και Δίας μαζί -στη Μακεδονία, εξάλλου, αλλά και στη Θεσσαλία, ο Ποσειδώνας λατρεύεται ως θεός των ποταμών και των πηγαίων υδάτων, οπότε εύλογη είναι η επίκλησή του για γονιμότητα, που απευθύνεται προφανώς στη χθόνια υπόστασή του. Έδειξε επίσης ότι συνοδοί των Μεγάλων Θεών ήταν οι Διόσκουροι, στους οποίους επίσης θυσιάζει ο Αλέξανδρος. Ο Αλέξανδρος θυσιάζει στους θεούς που ο οίκος του αναγνώριζε ως αρχέγονους, και στο τέλος της εκστρατείας του στήνει βωμούς στο πρώτο θεϊκό ζευγάρι. Η Ολυμπιάδα είχε πει ότι ο Δίας Άμμων ήταν ο πατέρας του, διογενής δηλαδή και αυτός όπως και ο Ηρακλής και οι Διόσκουροι, θεόπαιδο, δημιούργημα ενός ιερού γάμου σαν αυτού που τελούνταν στα μυστήρια της Σαμοθράκης.

Τι όμως εννοούσε η Ολυμπιάδα ονομάζοντας τον Δία πατέρα του και γιατί ο Αλέξανδρος αρνιόταν τη θεϊκή καταγωγή του, ακόμη κι όταν μετά την επίσκεψή του στο μαντείο του Άμμωνα διαδόθηκε ότι κατάγεται από αυτόν; Αν όμως εκλάβουμε τη λέξη πατέρας με τη σημασία του πατρώος, πατρογονικός, τότε η Ολυμπιάδα δεν κάνει τίποτε άλλο από το να μυεί τον γιο της στα Μυστήρια της Σαμοθράκης και της αρχέγονης λατρείας· εξάλλου, ο γάμος της με τον Φίλιππο στη Σαμοθράκη έγινε μέσα στα πλαίσια των Μυστηρίων καθιστώντας τον γιο της γόνο ενός ιερού γάμου. Όταν λοιπόν επισκέπτεται το μαντείο του Άμμωνα, όταν ο Άμμων του αποκαλύπτει σε ποιους θεούς να θυσιάσει στο τέλος του ταξιδιού του, όταν ο Αλέξανδρος θυσιάζει συνεχώς στους προγόνους του και στον Διόνυσο, στην ουσία αναβαπτίζεται στην αρχέγονη θρησκεία. Το ταξίδι προς τα μπρος είναι ταξίδι προς τα πίσω. Και σε αυτό εμμένουν και στα ελληνιστικά χρόνια μέσα και από τη θεοποίηση του Αλεξάνδρου ως Διονύσου μετά τον θάνατό του ως αποτέλεσμα πτολεμαϊκών γενεαλογικών δέντρων, οπότε ο Αλέξανδρος εμφανίστηκε σαν απόγονος του Διόνυσου, ως alium Liberum patrum. Στην περίπτωση του Διόνυσου, ο Αλέξανδρος λειτουργούσε ως πρότυπο που σαν κατακτητής γινόταν η μυθολογική ανύψωση του Αλεξάνδρου (Q. Curtius Rufus, IX 8,3): και οι δυο γιοι του Αιγύπτιου Άμμωνα Δία, και οι δυο κατακτητές της Ινδίας. Όπως ο Ηρακλής και ο Διόνυσος, γιοι του Δία, ήταν και άνθρωποι και θεοί, η ίδια δυνατότητα παρουσιαζόταν και με τον Αλέξανδρο. Η μυθολογική αλληγορία της κατάκτησης συνέδεε το ιστορικό πρόσωπο με τον θεό και τον αποθέωνε. Βεβαίως, ως κατακτητής ο Αλέξανδρος δεν μπορούσε παρά να παρασταθεί και σαν Άρης.

Και οι δυο [Διόνυσος και Ηρακλής] είναι γιοι του Δία, και οι δυο
πολεμιστές, και οι δυο από τη Θήβα,
ο πόλεμος έφερε και στους δυο τον θύρσο, το ρόπαλο, τη φήμη·
κοντά βρίσκονται τα αγάλματα των δυο [...]
Και τους δυο η Ήρα εχθρευόταν, και οι δυο βγήκαν από τη φωτιά
και ανυψώθηκαν από τον πλούτο της γης στους θεούς.
(Sabellicus, B VI 9)

Μια τελευταία παρατήρηση για το θέμα αυτό. Οι ανώτεροι αξιωματικοί του στρατού του Αλεξάνδρου και ο ίδιος ο Αλέξανδρος οργάνωναν και συμμετείχαν σε συμπόσια******, στα οποία έτρωγαν και έπιναν υπερβολικά, κάτι που παραπέμπει στην αρχέγονη αντίληψη ότι αυτός που τρώει και πίνει πολύ, όπως λ.χ. ο Ηρακλής, είναι ένας σπουδαίος άνθρωπος.
-------------------------------
* Η σκηνή των φιδιών που πίνουν γάλα από το στήθος των γυναικών ανακαλεί στίχους από τις Βάκχες του Ευριπίδη: Άλλες, που εγκατέλειψαν τα βρέφη τους νεότοκες / και το στήθος τους έσφυζε, / κρατούσαν στην αγκαλιά τους ζαρκάδι ή άγρια λυκόπουλα / και τους έδιναν άσπρο γάλα. (στ. 699-701).

** Σαβάζιος

Σαβαζίων γοῦν μυστηρίων σύμβολον τοῖς μυουμένοις ὁ διὰ κόλπου θεός· δράκων δέ ἐστιν οὗτος͵ διελκόμενος τοῦ κόλπου τῶν τελουμένων […]
(Κλήμης Αλ., Προτρ. 2.16.2.1-3 και Ευσ., Προπ. Ευαγγ. 2.3.20.2)

ἐν δὲ ταῖς ἡμέραις τοὺς καλοὺς θιάσους ἄγων διὰ τῶν ὁδῶν͵ τοὺς ἐστεφανωμένους τῷ μαράθῳ καὶ τῇ λεύκῃ͵ τοὺς ὄφεις τοὺς παρείας θλίβων καὶ ὑπὲρ τῆς κεφαλῆς αἰωρῶν͵ καὶ βοῶν 3εὐοῖ σαβοῖ͵3 καὶ ἐπορχούμενος 3ὑῆς ἄττης ἄττης ὑῆς͵ ἔξαρχος καὶ προηγεμὼν καὶ κιττοφόρος καὶ λικνοφόρος καὶ τοιαῦθ΄ ὑπὸ τῶν γρᾳδίων προσαγορευόμενος͵
(Δημ., π. Στεφ. 260.2-8)

*** Αργότερα, ο Γαλέριος, ο φιλόδοξος και σκληρός καίσαρας του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας, ιδιοποιήθηκε τον μύθο της θεϊκής σύλληψης του Αλεξάνδρου –ἐν μορφῇ δράκοντος συνευναζόμενον τῇ γυναικί τὸν θεὸν. Όταν εκδίωξε τους Πέρσες του Ναρσή από την Αρμενία και αιχμαλώτισε τη μεγάλη βασίλισσα και το χαρέμι, επέστρεψε από την Ασία ως νέος Αλέξανδρος.

****Θεοποίηση Αλεξάνδρου
ἄρξαι δὲ τοῦ λόγου Ἀνάξαρχον͵ ὡς πολὺ δικαιότερον ἂν θεὸν νομιζόμενον Ἀλέξανδρον Διονύσου τε καὶ Ἡρακλέους͵ μὴ ὅτι τῶν ἔργων ἕνεκα ὅσα καὶ ἡλίκα καταπέπρακται Ἀλεξάνδρῳ͵ ἀλλὰ καὶ ὅτι Διόνυσος μὲν Θηβαῖος ἦν͵ οὐδέν τι προσήκων Μακεδόσι͵ καὶ Ἡρακλῆς Ἀργεῖος͵ οὐδὲ οὗτος προσήκων ὅτι μὴ κατὰ γένος τὸ Ἀλεξάνδρου· Ἡρακλείδην γὰρ εἶναι Ἀλέξανδρον· Μακεδόνας δὲ ἂν τὸν σφῶν βασιλέα δικαιότερον θείαις τιμαῖς κοσμοῦντας.
(Αρριανός Αλεξάνδρου ανάβασις 4.10.6-7)

*****Ποσειδώνας
Ο Ποσειδώνας εμφανίζεται στη Γιγαντομαχία ως υπεύθυνος για μια σειρά από γεωλογικά φαινόμενα, όπως η διαμόρφωση της γήινης επιφάνειας με βουνά, κοιλάδες, νησιά, πορθμούς, ισθμούς κτλ., εμφανίζεται δηλαδή περισσότερο ως χθόνιος θεός παρά ως θαλασσινός, όπως προδίδει το όνομά του και διάφορα επίθετα που του αποδίδονται.
Ότι ο Ποσειδών ήταν θεός, με διευρυμένες ιδιότητες, θαλάσσιος και χθόνιος, θεός τόσο του κάτω κόσμου όσο και του πάνω, Άδης αλλά και Δίας μαζί, φανερώνεται από τα επίθετα που αποδίδονται γενικά στον θεό –Πελάγιος και Πελαγαίος αλλά και Γαίης Κινητήρ, Γαιήοχος, Μοχλευτήρ, Σεισίχθων, Δαμασίχθων, Ελασίχθων, Ενοσίγιαος κ.τ.λ., αλλά και από την παράδοση που τον θέλει σύζυγο της Δας, της Γης, συγκυρίαρχος των Δελφών μαζί της, σύζυγο της Δήμητρας, αλλά και θεοτήτων θαλασσινών, της Αμφιτρίτης και της Αλίας/Λευκοθέας, γνωστός ήδη από τις πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου.
Ειδικά για τον μακεδονικό χώρο, ενδεικτικά αναφερόμαστε σε ορισμένα ευρήματα που υποδεικνύουν τη χθόνια υπόσταση του Ποσειδώνα: Σε αναθηματική επιγραφή που βρέθηκε στο Ποσείδι, σε μελαμβαφές όστρακο του 5ου αι. π.Χ., ο άγνωστος αναθέτης επικαλείται τη βοήθεια του «γαιαόχου κυανοχαίτα» Ποσειδώνα, «επαναλαμβάνοντας ίσως στίχο της Οδύσσειας, όπου ο κύκλωπας Πολύφημος απευθύνεται στον πατέρα του Ποσειδώνα: κλῦθι͵ Ποσείδαον γαιήοχε κυανοχαῖτα» (Οδ., 9.528). Και στο Τσιφλίκι της Νάουσας σε αναθηματική, από γυναίκα, πλάκα με ανάγλυφη παράσταση ανδρικού μορίου αναγράφεται η δίστιχη επιγραφή ΠΟΣΕΙΔΩΝΙ ΚΑΤ ΕΥΧΗΝ.

******Συμπόσια
Ο Πλούταρχος παραδίδει ότι οι Αθηναίοι πρέσβεις επαίνεσαν τον Φίλιππο Β’ λέγοντας «ὡς καὶ λέγειν δυνατώτατον καὶ κάλλιστον ὀφθῆναι καὶ νὴ Δία συμπιεῖν ἱκανώτατον» (Πλούταρχος, Δημοσθ. 16.4.2). Ο Πλούταρχος μετέφερε την αντίληψη «τοῦ αὐτοῦ ἀνδρός ἐστι καὶ φάλαγγα συστῆσαι φοβερωτάτην καὶ συμπόσιον ἥδιστον͵ ἀμφότερα γὰρ εὐταξίας εἶναι» (Πλούταρχος, Ηθικά 9.615.F1-3). Παρόμοιες είναι οι αναφορές του Αιλιανού για τέσσερις από τους Σελευκίδες, τον Αντίοχο τον δεύτερο, τον τρίτο, τον τέταρτο και τον πέμπτο (Αιλιανός, Var. Hist.II 41).
Παραδίδεται, ακόμη, ότι απαγορευόταν η  πόση και η κατάκλιση στον χώρο του συμποσίου σε όσους, αν και είχαν υπερβεί το 18ο έτος της ηλικίας τους, δεν είχαν σκοτώσει κάπρο χωρίς τη χρήση διχτυού:

Ἡγήσανδρος δέ φησιν  FGH  IV  419  οὐδὲ ἔθος εἶναι ἐν Μακεδονίᾳ κατακλίνεσθαί τινα ἐν δείπνῳ͵ εἰ μή τις ἔξω λίνων ὗν κεντήσειεν· ἕως δὲ τότε καθήμενοι ἐδείπνουν. Κάσανδρος οὖν πέντε καὶ τριάκοντα ὢν ἐτῶν ἐδείπνει παρὰ τῷ πατρὶ καθή μενος͵ οὐ δυνάμενος τὸν ἆθλον ἐκτελέσαι καίπερ ἀν δρεῖος γεγονὼς καὶ κυνηγὸς ἀγαθός.
[Μετάφραση]
Ο Ηγήσανδρος λέει (FGH  IV  419) ότι στη Μακεδονία δεν συνηθιζόταν να κατακλίνεται στο δείπνο αυτός που δεν είχε σκοτώσει κάπρο χωρίς τη βοήθεια διχτυού· μέχρι τότε δειπνούσε καθισμένος. Ο Κάσσανδρος λοιπόν, αν και ήταν τριάντα πέντε ετών, δειπνούσε καθισμένος δίπλα στον πατέρα του, επειδή δεν μπόρεσε να επιτελέσει το κατόρθωμα, αν και είχε γίνει γενναίος άνδρας και σπουδαίος κυνηγός.
(Αθήν., Δειπν. 1.31.6-12)