ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1160a-1161a)

[X] Πολιτείας δ᾽ ἐστὶν εἴδη τρία, ἴσαι δὲ καὶ παρεκβάσεις, οἷον φθοραὶ τούτων. εἰσὶ δ᾽ αἱ μὲν πολιτεῖαι βασιλεία τε καὶ ἀριστοκρατία, τρίτη δὲ ἀπὸ τιμημάτων, ἣν τιμοκρατικὴν λέγειν οἰκεῖον φαίνεται, πολιτείαν δ᾽ αὐτὴν εἰώθασιν οἱ πλεῖστοι καλεῖν. τούτων δὲ βελτίστη μὲν ἡ βασιλεία, χειρίστη δ᾽ ἡ τιμοκρατία. παρέκβασις δὲ βασιλείας

[1160b] μὲν τυραννίς· ἄμφω γὰρ μοναρχίαι, διαφέρουσι δὲ πλεῖστον· ὁ μὲν γὰρ τύραννος τὸ αὑτῷ συμφέρον σκοπεῖ, ὁ δὲ βασιλεὺς τὸ τῶν ἀρχομένων. οὐ γάρ ἐστι βασιλεὺς ὁ μὴ αὐτάρκης καὶ πᾶσι τοῖς ἀγαθοῖς ὑπερέχων· ὁ δὲ τοιοῦτος οὐδενὸς προσδεῖται· τὰ ὠφέλιμα οὖν αὑτῷ μὲν οὐκ ἂν σκοποίη, τοῖς δ᾽ ἀρχομένοις· ὁ γὰρ μὴ τοιοῦτος κληρωτὸς ἄν τις εἴη βασιλεύς. ἡ δὲ τυραννὶς ἐξ ἐναντίας ταύτῃ· τὸ γὰρ ἑαυτῷ ἀγαθὸν διώκει. καὶ φανερώτερον ἐπὶ ταύτης ὅτι χειρίστη· κάκιστον δὲ τὸ ἐναντίον τῷ βελτίστῳ.

Μεταβαίνει δ᾽ ἐκ βασιλείας εἰς τυραννίδα· φαυλότης γάρ ἐστι μοναρχίας ἡ τυραννίς, ὁ δὲ μοχθηρὸς βασιλεὺς τύραννος γίνεται. ἐξ ἀριστοκρατίας δὲ εἰς ὀλιγαρχίαν κακίᾳ τῶν ἀρχόντων, οἳ νέμουσι τὰ τῆς πόλεως παρὰ τὴν ἀξίαν, καὶ πάντα ἢ τὰ πλεῖστα τῶν ἀγαθῶν ἑαυτοῖς, καὶ τὰς ἀρχὰς ἀεὶ τοῖς αὐτοῖς, περὶ πλείστου ποιούμενοι τὸ πλουτεῖν· ὀλίγοι δὴ ἄρχουσι καὶ μοχθηροὶ ἀντὶ τῶν ἐπιεικεστάτων. ἐκ δὲ τιμοκρατίας εἰς δημοκρατίαν· σύνοροι γάρ εἰσιν αὗται· πλήθους γὰρ βούλεται καὶ ἡ τιμοκρατία εἶναι, καὶ ἴσοι πάντες οἱ ἐν τῷ τιμήματι. ἥκιστα δὲ μοχθηρόν ἐστιν ἡ δημοκρατία· ἐπὶ μικρὸν γὰρ παρεκβαίνει τὸ τῆς πολιτείας εἶδος. μεταβάλλουσι μὲν οὖν μάλισθ᾽ οὕτως αἱ πολιτεῖαι· ἐλάχιστον γὰρ οὕτω καὶ ῥᾷστα μεταβαίνουσιν. ὁμοιώματα δ᾽ αὐτῶν καὶ οἷον παραδείγματα λάβοι τις ἂν καὶ ἐν ταῖς οἰκίαις. ἡ μὲν γὰρ πατρὸς πρὸς υἱεῖς κοινωνία βασιλείας ἔχει σχῆμα· τῶν τέκνων γὰρ τῷ πατρὶ μέλει· ἐντεῦθεν δὲ καὶ Ὅμηρος τὸν Δία πατέρα προσαγορεύει· πατρικὴ γὰρ ἀρχὴ βούλεται ἡ βασιλεία εἶναι. ἐν Πέρσαις δ᾽ ἡ τοῦ πατρὸς τυραννική· χρῶνται γὰρ ὡς δούλοις τοῖς υἱέσιν. τυραννικὴ δὲ καὶ ἡ δεσπότου πρὸς δούλους· τὸ γὰρ τοῦ δεσπότου συμφέρον ἐν αὐτῇ πράττεται. αὕτη μὲν οὖν ὀρθὴ φαίνεται, ἡ Περσικὴ δ᾽ ἡμαρτημένη· τῶν διαφερόντων γὰρ αἱ ἀρχαὶ διάφοροι. ἀνδρὸς δὲ καὶ γυναικὸς ἀριστοκρατικὴ φαίνεται· κατ᾽ ἀξίαν γὰρ ὁ ἀνὴρ ἄρχει, καὶ περὶ ταῦτα ἃ δεῖ τὸν ἄνδρα· ὅσα δὲ γυναικὶ ἁρμόζει, ἐκείνῃ ἀποδίδωσιν. ἁπάντων δὲ κυριεύων ὁ ἀνὴρ εἰς ὀλιγαρχίαν μεθίστησιν· παρὰ τὴν ἀξίαν γὰρ αὐτὸ ποιεῖ, καὶ

[1161a] οὐχ ᾗ ἀμείνων. ἐνίοτε δὲ ἄρχουσιν αἱ γυναῖκες ἐπίκληροι οὖσαι· οὐ δὴ γίνονται κατ᾽ ἀρετὴν αἱ ἀρχαί, ἀλλὰ διὰ πλοῦτον καὶ δύναμιν, καθάπερ ἐν ταῖς ὀλιγαρχίαις. τιμοκρατικῇ δ᾽ ἔοικεν ἡ τῶν ἀδελφῶν· ἴσοι γάρ, πλὴν ἐφ᾽ ὅσον ταῖς ἡλικίαις διαλλάττουσιν· διόπερ ἂν πολὺ ταῖς ἡλικίαις διαφέρωσιν, οὐκέτι ἀδελφικὴ γίνεται ἡ φιλία. δημοκρατία δὲ μάλιστα μὲν ἐν ταῖς ἀδεσπότοις τῶν οἰκήσεων (ἐνταῦθα γὰρ πάντες ἐξ ἴσου), καὶ ἐν αἷς ἀσθενὴς ὁ ἄρχων καὶ ἑκάστῳ ἐξουσία.

***
[10] Τρία είδη πολιτεύματος υπάρχουν, και δίπλα σ᾽ αυτά άλλες τόσες παρεκκλίσεις κάτι σαν φθορές τους. Τα πολιτεύματα είναι η βασιλεία και η αριστοκρατία, και τρίτο στη σειρά αυτό που βασίζεται στην αποτίμηση των περιουσιακών στοιχείων, που φαίνεται ότι θα ήταν σωστό να το λέμε τιμοκρατικό, που πολλοί όμως συνηθίζουν να το λένε πολιτεία. Το καλύτερο από τα τρία αυτά πολιτεύματα είναι η βασιλεία, το χειρότερο η τιμοκρατία. Παρέκκλιση της βασιλείας

[1160b] είναι η τυραννίδα· πραγματικά, και τα δύο αυτά είναι μοναρχικά πολιτεύματα, υπάρχει όμως πολύ μεγάλη διαφορά μεταξύ τους: ο τύραννος επιζητεί το δικό του συμφέρον, ενώ ο βασιλιάς το συμφέρον των υπηκόων του. Κανείς, πράγματι, δεν μπορεί να είναι βασιλιάς, αν δεν είναι αυτάρκης και αν δεν ξεπερνάει τους υπηκόους του σε όλα τα αγαθά: ένας τέτοιος άνθρωπος δεν χρειάζεται πια τίποτε άλλο· δεν θα κοιτάζει λοιπόν ο άνθρωπος αυτός το δικό του συμφέρον, αλλά το συμφέρον των υπηκόων του· αν δεν διαθέτει αυτές τις ιδιότητες, θα είναι ένας κατόνομα μόνο βασιλιάς. Η τυραννίδα, τώρα, είναι το ακριβώς αντίθετο: ο τύραννος επιδιώκει ό,τι είναι καλό για τον ίδιο· και είναι στην περίπτωσή της πιο φανερό ότι είναι η χειρότερη από τις παρεκκλίσεις· γιατί το χειρότερο είναι πάντοτε το αντίθετο του καλύτερου.

Εκφυλιζόμενη η βασιλεία καταντάει τυραννίδα· πραγματικά, η τυραννίδα δεν είναι παρά ο εκφυλισμός της βασιλείας, και ο κακός βασιλιάς γίνεται τύραννος. Εκφυλιζόμενη η αριστοκρατία καταντάει ολιγαρχία, όταν είναι κακοί οι άρχοντες και μοιράζουν ό,τι ανήκει στην πόλη χωρίς να δίνουν την παραμικρή σημασία στην αρετή, κρατώντας για τον εαυτό τους τα αγαθά —όλα ή τα περισσότερα— και απονέμοντας τα αξιώματα πάντοτε στους ίδιους, δίνοντας πολύ μεγάλη σημασία στον πλούτο· έτσι όμως την εξουσία την έχουν λίγοι, και αυτοί κακοί, αντί να την έχουν οι καλύτεροι. Εκφυλιζόμενη, τέλος, η τιμοκρατία καταντάει δημοκρατία· πραγματικά, τα δύο αυτά πολιτεύματα είναι όμορα, αφού και η τιμοκρατία θέλει να είναι το πολίτευμα στο οποίο την κυριαρχία την έχουν οι πολλοί, και όλοι όσοι ανήκουν στην ίδια περιουσιακή κατηγορία είναι ίσοι μεταξύ τους. Η δημοκρατία είναι η λιγότερο κακή από τις παρεκκλίσεις, δεδομένου ότι αποτελεί σε πολύ μικρό μόνο βαθμό παρέκκλιση από την πολιτεία. Με αυτούς λοιπόν κυρίως τους τρόπους αλλάζουν τα πολιτεύματα· έτσι η απόσταση που πρέπει να διανυθεί για το πέρασμα από τη μια μορφή στην άλλη είναι ελάχιστη και το πέρασμα γίνεται πάρα πολύ εύκολα.

Ομοιώματα αυτών των πολιτευμάτων και, κατά κάποιον τρόπο, τα πρότυπά τους μπορεί, λέω, κανείς να τα βρει και στα σπιτικά. Η συνύπαρξη, πράγματι, και η συνάφεια πατέρα-παιδιών έχει τη μορφή της βασιλείας: για τα παιδιά του δεν είναι που νοιάζεται ο πατέρας; Γι᾽ αυτό και ο Όμηρος ονομάζει τον Δία «πατέρα», και η βασιλεία θέλει να είναι πατρική εξουσία. Στους Πέρσες όμως η εξουσία του πατέρα είναι του τύπου της τυραννίδας, αφού αυτοί χρησιμοποιούν τα παιδιά τους ως δούλους. Του τύπου της τυραννίδας είναι και η σχέση αφέντη-δούλων, αφού στη σχέση αυτή όλα γίνονται για το συμφέρον του αφέντη. Αυτή λοιπόν η μορφή συνύπαρξης και συνάφειας είναι προφανώς ορθή, ενώ η περσικού τύπου είναι λανθασμένη· γιατί, αν είναι διαφορετικά τα πρόσωπα, διαφορετικές είναι και οι μορφές εξουσίας. Η συνύπαρξη και η συνάφεια άντρα-γυναίκας έχει, προφανώς, τα χαρακτηριστικά του αριστοκρατικού πολιτεύματος: εδώ άρχει ο άντρας λόγω της υπεροχής του, και στα πράγματα στα οποία πρέπει αυτός να άρχει· όλα εκείνα για τα οποία είναι αρμόδια η γυναίκα, τα παραχωρεί σ᾽ αυτήν. Αν όμως ο άντρας ασκεί εξουσία στα πάντα, τότε μετατρέπει την αριστοκρατικού τύπου σχέση σε σχέση ολιγαρχικού τύπου, αφού αυτό που κάνει είναι αντίθετο με τους κανόνες της ορθής σχέσης και, πάντως,

[1161a] δεν βασίζεται στην υπεροχή του. Κάποιες, βέβαια, φορές την εξουσία την έχουν οι γυναίκες: είναι η περίπτωση των γυναικών που έχουν μια πολύ μεγάλη κληρονομιά· αυτή όμως η εξουσία δεν βασίζεται στην υπεροχή τους, αλλά στον πλούτο και στη δύναμη, όπως ακριβώς στα ολιγαρχικά πολιτεύματα. Η σχέση που δημιουργείται κατά τη συνύπαρξη και τη συνάφεια των αδελφών μοιάζει με την τιμοκρατία: είναι ίσοι μεταξύ τους — αν εξαιρέσουμε τα όσα προκύπτουν από τη διαφορά τους στην ηλικία· γι᾽ αυτό, αν η διαφορά τους στην ηλικία είναι πολύ μεγάλη, η φιλία τους δεν είναι πια του αδελφικού τύπου. Δημοκρατικού τύπου συνύπαρξη και συνάφεια υπάρχει κατά κύριο λόγο στα σπιτικά που δεν έχουν αφεντικό (γιατί εδώ όλοι βρίσκονται σε κατάσταση ισότητας)· το ίδιο και στα σπιτικά στα οποία ο άρχοντας είναι αδύναμος και, έτσι, ο καθένας κάνει ό,τι του αρέσει.