Αμφικτυονίες στην Αρχαία Ελλάδα

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΕΣ: Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Με μιά πρώτη ματιά αν κάποιος θελήσει να συνδέσει το Δελφικό ιερατείο με πολίτικους σχεδιασμούς, θα συναντήσει την σχέση των Δελφών με τον θεσμό της Αμφικτιονίας. Αυτό μάλιστα που θα του γίνει σαφές μόλις προσπαθήσει να εξετάσει το ζήτημα είναι η παντελής έλλειψη ελληνικής βιβλιογραφίας γύρω από αυτό. Ναι, δεν υπάρχει ούτε ένα βιβλίο στα Ελληνικά που να πραγματεύεται αυτό το μεγάλο και, όπως αποδεικνύεται, παραμελημένο θέμα, εκτός μερικών ρομαντικών προσπαθειών για την αναβίωση μιας παγκόσμιας μορφής Αμφικτιονίας (Σικελιανός, Καρακώστας). Ακόμη και στα βιβλία που πραγματεύονται τα αρχαία ελληνικά πολιτεύματα ελάχιστες είναι οι αναφορές, για το πώς ή αν συνέβαλε στην ανάπτυξή τους το σύστημα της Αμφικτιονίας.

Κάτι που θεωρώ ότι κάθε μελετητής των πολιτειακών θεσμών της αρχαίας Ελλάδας θα έπρεπε να λάβει υπόψη του, διότι με το σύστημα της Αμφικτιονίας επιβλήθηκαν, αν όχι σε όλες, τότε στις περισσότερες πόλεις – κράτη, κανόνες δημοκρατικής πολιτειακής συμπεριφοράς και διακυβέρνησης. Δηλαδή, δεν μπορούμε να αναλύουμε και να εξετάζουμε την εμφάνιση της δημοκρατίας, αν πρωτίστως δεν αναγνωρίσουμε ότι ένα κομμάτι της ρίζας της προέρχεται από το σύστημα της Αμφικτιονίας.

Επίσης, δεν μπορούμε να μιλάμε για εθνική ελληνική στρατηγική και εθνικό πνεύμα, αν δεν γνωρίζουμε και αναγνωρίσουμε τον ρόλο της Αμφικτιονίας. Η έλλειψη, λοιπόν, σύγχρονης βιβλιογραφίας για τον θεσμό της Αμφικτιονίας αποδεικνύει, σε μένα τουλάχιστον, ότι όσες μελέτες έχουν γραφεί για τους πολιτειακούς θεσμούς της αρχαίας Ελλάδας είναι ελλιπείς.

Αλλά, για να καταλάβετε τι εννοώ, ας δούμε πρώτα τι ακριβώς ήταν ο θεσμός της Αμφικτιονίας. Η ίδια η λέξη έχει δυο τόπους γραφής ο ένας με υ, δηλαδή Αμφικτυονία και ο άλλος με ι, (ο οποίος και υιοθετείται στον παρόν βιβλίο). Το Αμφικτυονία ετυμολογείται από το όνομα Αμφικτΰων, ο οποίος θεωρείται ο ιδρυτής του θεσμού, ενώ το Αμφικτιονία προέρχεται από τις λέξεις «αμφί» και «κτίζω» και σημαίνει τους περίοικους, τους ανθρώπους που γειτονεύουν και χτίζουν μαζί. Ωστόσο και οι δυο τύποι γραφής είναι ορθοί.

Ο δεύτερος, μάλιστα, τύπος προϊδεάζει τους μελετητές ότι επρόκειτο για μια αρχική μορφή οικισμού και συγκατοίκησης της μεταγενέστερης πόλης. Δηλαδή αμφικτιονία ήταν ο συνοικισμός που με το πέρασμα του χρόνου μετατράπηκε σε πόλη. Ενώ αργότερα Αμφικτιονία έγινε τελικά η ένωση των ανεξάρτητων πόλεων – κρατών.

Ισως με την αναφορά στον ιδρυτή του θεσμού Αμφικτυωνα κάποιοι να αντιλήφθηκαν ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρονολογούσαν την ύπαρξη της Αμφικτιονίας στους πανάρχαιους χρόνους. Ο Αμφικτΰων, ήταν γιος του Δευκαλίωνα και της Πΰρρας, αδελφός του Έλληνα, του γενάρχη μας. Ο Δευκαλίων και η Πυρρα μάλιστα, όταν σώθηκαν από τον κατακλυσμό, έλαβαν χρησμό από το μαντείο της Θέμιδας στην Πυθώ για το πώς θα συνεχιστεί το ανθρώπινο γένος και εκεί, στον Παρνασσό, απ’ όποια πέτρα έριχνε πίσω του ο Δευκαλίων γεννιόταν ένας άνδρας, ενώ από τις πέτρες που έριχνε η Πυρρα γυναίκες.

Η Αμφικτιονία ήταν το σύστημα με το οποίο οι πόλεις – κράτη της αρχαιότητας συνεδρίαζαν από κοινού για την ειρηνική επίλυση των μεταξύ τους προβλημάτων. Τα μέλη της έστελναν αντιπροσώπους, οι οποίοι έβγαζαν αποφάσεις ύστερα από συνεδρίαση, οι οποίες επικυρώνονταν και ακολουθούνταν απ’ όλες τις πόλεις-κράτη. Με τα σημερινά δεδομένα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την Αμφικτιονία σαν τον Ο.Η.Ε. ή την Ευρωπαϊκή Ένωση της τότε εποχής, μεταξύ πάντα των ελληνικών πόλεων-κρατών.

Ο Στράβων στην αναφορά του για την Αμφικτιονία παρουσιάζει τον βασιλιά του Άργους Ακρίσιο, πατέρα της Δανάης και παππού του Περσέα (δηλαδή γύρω στο 1700 π.κ.ε.) σαν τον πρώτο από τους γνωστούς αρχαίους που διέταξε το καταστατικό της Αμφικτιονίας. Γράφει σχετικά: «Ο Ακρίσιος, από τα ονόματα που μνημονεύονται, φαίνεται ότι είναι ο πρώτος που διέταξε για τους Αμφικτύονες και καθόρισε τις πόλεις που θα μετείχαν στο συνέδριο, δίνοντας σε αυτές από μια ψήφο, ενώ σε άλλες σε συνδυασμό με άλλες (δηλαδή μερικές πόλεις είχαν έκαστη από μια ψήφο, ενώ άλλες, πιθανότατα μικρές, τις έβαλε να έχουν δικαίωμα μιας ψήφου σε συνδυασμό με άλλες μικρές πόλεις). Επίσης, έφτιαξε και το δίκαιο μεταξύ των Αμφικτυονικών πόλεων».

Το να μιλάμε για έναν τέτοιον διακρατικό θεσμό που ομοιάζει με την σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ένωση και ο οποίος μάλιστα χαρακτηριζόταν από κανόνες και νόμους μεταξύ των μελών του, στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού, ίσως σε κάποιους να φαίνεται απίθανο, αλλά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι είναι πιθανό.

Εκείνη την εποχή, με τα επίσημα στοιχεία της αρχαιολογίας και της ιστορίας, στην νησιωτική Ελλάδα ο Μινωικός πολιτισμός βρίσκεται σε ακμή, ενώ στην ηπειρωτική ο Μυκηναϊκός αρχίζει να ακμάζει. Είναι γνωστό ότι ο Μινωικός πολιτισμός χαρακτηριζόταν από εμπορικούς νόμους, αλλά και από διπλωματικές συνθήκες όχι μονάχα μεταξύ των ομόφυλων πόλεων αλλά και με χώρες όπως η Φοινίκη, η Αίγυπτος, η Ασσυρία κ.ά. Τι το απίθανο, λοιπόν, βρίσκουμε στην ύπαρξη ενός τέτοιου θεσμού μεταξύ των ομόφυλων κρατών; Αλλά κι αν δεν δεχτούμε σαν χρονολογία λειτουργίας της Αμφικτιονίας το 1700 π.κ.ε. τότε σίγουρο είναι ότι λειτούργησε το 1300 π.κ.ε.

Ξεχάστε για μια στιγμή την μυθική αιτία του όρκου που έδωσαν όλοι οι βασιλιάδες – ήρωες που έλαβαν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο, δηλαδή ότι όλοι θα διαφυλάξουν τον γάμο της ωραίας Ελένης με τον Μενέλαο και θα εναντιωθούν σε όποιον τον προσβάλλει και βάλτε στην θέση του τον όρκο τους ως μέλη της Αμφικτιονίας τα οποία θα προστατεύσουν όποιο μέλος αδικηθεί από ομόφυλο ή ξένο κράτος-βασίλειο. Αν, δηλαδή, βγάλουμε από την ιστορία του Τρωικού Πολέμου το μυθώδες και το λογοτεχνικό στοιχείο, τότε μας φανερώνεται ξεκάθαρα η ύπαρξη μιας Αμφικτιονίας γύρω στο 1300 π.κ.ε. η οποία αποτελούνταν από όλα τα Αχαϊκά βασιλεία της εποχής και που έδωσε μάλιστα, υστέρα από συνέλευση, την εντολή έναρξης των εχθροπραξιών.

Με αυτόν τον τρόπο, μάλιστα, δικαιολογείται και η συμμετοχή του Αχιλλέα στον πόλεμο, ο οποίος δεν είχε ακόμη γεννηθεί όταν οι μνηστήρες της Ελένης είχανε δώσει όρκο για την διαφύλαξη του γάμου της με τον Μενέλαο. Ο Αχιλλέας, δηλαδή, ως μέλος της Αμφικτιονίας έπρεπε να ακολουθήσει την πλειοψηφία, η οποία ήθελε τον πόλεμο.

Όπως και να έχει όμως, έστω κι αν τα παραπάνω αμφισβητηθούν ή θεωρηθούν απίθανα, το σίγουρο είναι ότι κάποια στιγμή στα μέσα του 8ου αιώνα π.κ.ε. η Αμφικτιονία λειτουργούσε κανονικά με πλήρες θεσμοθετημένο καταστατικό. Αυτό το καταστατικό ήταν υπογεγραμμένο από τα κράτη – μέλη και διατύπωνε τις μεταξύ τους σχέσεις. Μέσω αυτου διευθετούνταν τα όποια οικονομικά, πολιτικά και θρησκευτικά προβλήματα υπήρχαν μεταξύ των κρατών – μελών.

Αναφέρει ο Στράβων: «Οι γειτονικές φυλές επειδή μαζεύονταν στο μαντείο των Δελφών, βρήκαν την ευκαιρία και οργάνωσαν το σύστημα της Αμφικτυονίας, ώστε να συνεδριάζουν για τα κοινά αλλά και για την επιμελητεία του ιερού και των αφιερωμάτων, που απαιτούσαν φύλαξη και μεγάλο σεβασμό».

Τα κράτη – μέλη της Αμφικτιονίας συνεδρίαζαν δυο φορές τον χρόνο κοντά στις Θερμοπύλες, αργότερα η μια συνέλευση γινόταν στους Δελφούς και η άλλη στην Ανθηλη κοντά στις Θερμοπύλες. Κάθε μέλος είχε δικαίωμα μιας ψήφου, ασχέτως του αριθμού των πολιτών του ή των υποτακτικών πόλεων. Ωστόσο, από κάποια στιγμή και έπειτα φαίνεται ότι οι πιο ισχυρές πόλεις άρχισαν να αντιπροσωπεύουν και τις υπόλοιπες πόλεις της φυλής τους, για παράδειγμα η Αθήνα τις Ιωνικές πόλεις, η Θήβα τις πόλεις των Βοιωτών κτλ.

«Οι πρώτες πόλεις που συνεδρίαζαν ήταν δώδεκα, αργότερα προστέθηκαν κι άλλες. Αυτές έστελναν έναν Πυλαγόρα στην συνέλευση, η οποία γινόταν δυο φορές τον χρόνο, άνοιξη και φθινόπωρο. Την συνέλευση την ονόμαζαν Πυλαία επειδή συνεδρίαζαν στις Πύλες, δηλαδή στις Θερμοπύλες. Οι Πυλαγόρες θυσίαζαν στην Δήμητρα», γράφει ο Στράβων. Ωστόσο το Λεξικό Σουΐδα αναφέρει ότι το Αμφικτιονικό συνέδριο αποτελούταν όχι από δώδεκα πόλεις αλλά φυλές: «Τωνες, Δωριείς, Περραιβοί, Βοιωτοί, Μάγνητες, Αχαιοί, Φθιώται, Μολιείς, Δόλοπες, Αινιάνες, Δελφοί, Φωκείς». Στην πραγματικότητα οι Δελφοί δεν ήταν φυλή, πιθανότατα ανήκαν στους Φωκείς, αυτή όμως η αναφορά καταδεικνύει ότι τους αντιμετώπιζαν σαν κάτι ξεχωριστό μεταξύ των υπολοίπων και ίσως τους έδιναν τον ηγετικό ρόλο μεταξύ των ελληνικών φυλών.

Το πρώτο, πολιτικό πνευματικό παιδί του Απολλώνιου ιερατείου ήταν οι Αμφικτιονίες.

Χρησιμοποίησα εδώ την λέξη «Απολλώνιου» αντί «Δελφικού», διότι αναφέρονται πολλές Αμφικτιονίες οι οποίες ήταν αρχαιότερες της γνωστής Δελφικής Αμφικτιονίας (7ος αιώνας π.κ.ε.) οι περισσότερες όμως ιδρυμένες από τους ιερείς του Απόλλωνα. Έτσι το σωστότερο θα ήταν να χρησιμοποιώ την λέξη «Απολλώνιου» αντί του «Δελφικού», αλλά εξαιτίας του ότι από ένα διάστημα και μετά την πρωτοκαθεδρία στους υπόλοιπους ιερούς τόπους που δρουσε το ιερατείο την έλαβαν οι Δελφοί, γι’ αυτό και χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο. Φανταστείτε την όλη κατάσταση σαν το σημερινό Βατικανό ή το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης στα οποία υπάγονται κατά κάποιον τρόπο στο μεν πρώτο όλες οι ρωμαιοκαθολικές αρχιεπισκοπές, στο δε δεύτερο όλα τα ορθόδοξα πατριαρχεία και οι ομόδοξες αρχιεπισκοπές.

Οι υπόλοιπες Αμφικτιονίες ήταν: α) των Θεσπρωτών – Χαόνων – Μολοσσών, που είχαν το κοινό όνομα Γραικοί, β) της Ναυπλίας – Πρασιών – Ερμιόνης – Επιδαύρου – Αθηνών – Ορχομενού, η οποία ήταν γνωστή σαν Καλαυριακή επειδή είχε έδρα της το ιερό του Ποσειδώνα στην Καλαυρία – Πόρο, γ) της Δήλου, που αποτελούταν από τις πόλεις των νησιών και των αποικιών της Ιωνίας στο ιερό του Απόλλωνα, δ) η Μαλιακή στο ιερό της Δήμητρας, ε) των Παγασών στο ιερό του Απόλλωνα, στ) των Τεμπών στο ιερό του Απόλλωνα. ζ) του Ογχηστού της Βοιωτίας στο ιερό της Αθηνάς.

Πέρα από αυτές με την ανάπτυξη των αποικιών ιδρύθηκαν κι άλλες από τους αποίκους με πιο γνωστές: α) των Ιωνικών πόλεων στο ιερό του Ποσειδώνα στη Μυκάλη, β) των Δωρικών πόλεων στο ιερό του Απόλλωνα στο Τριόπιο, γ) των Αιολικών πόλεων στο ιερό του Απόλλωνα στο Γρύνειο και πολλές άλλες. Από αυτές οι αρχαιότερες θεωρούνται της Δήλου και των Θερμοπυλών. Της Δήλου όχι της εποχής του Πεισίστρατου (6ος αιώνας π.κ.ε.) αλλά της παλαιότερης την οποία ο τύραννος των Αθηνών, όπως λέγεται, αναβίωσε.

Ας δούμε τώρα αναλυτικότερα το πρώτο εν τάξει πνευματικό παιδί του Δελφικού ιερατείου. Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία, Αμφικτιονίες σχηματίστηκαν από τα πανάρχαια χρόνια και οι περισσότερες ιδρύονταν και λειτουργούσαν με κέντρο κάποιον ναό, άλλες του Ποσειδώνα, άλλες της Δήμητρας κι άλλες του Απόλλωνα.

Αυτό το στοιχείο ίσως κάνει κάποιους να θεωρήσουν ότι δεν ήταν ακριβώς το ιερατείο του Απόλλωνα που δημιούργησε τις Αμφικτιονίες, αλλά κάποιου άλλου Θεού. Εντούτοις το ότι οι περισσότερες Αμφικτιονίες λειτουργούσαν με κέντρο ναούς του Απόλλωνα και μόνο δυο τρεις είχαν κέντρο ναό κάποιου άλλου Θεού μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αν δεν τις ίδρυσε το Απολλώνιο ιερατείο, τότε τουλάχιστον τις προώθησε περισσότερο από κάθε άλλο ιερατείο.

Επίσης, αν θεωρήσουμε ότι η Δήμητρα είναι μια μεταγενέστερη μορφή της Μεγάλης Μητέρας Θεάς Γαίας, θυμηθούμε την θέση του Ποσειδώνα στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς και συνδυάσουμε αυτά με τον ιδρυτή της Αμφικτιονίας Αμφικτΰων που έδρασε στον Παρνασσό, τότε βλέπουμε ότι πίσω από κάθε Αμφικτιονία βρισκόταν το ιερατείο των Δελφών.

Η αρχική τους μορφή εικάζεται ότι είχε περισσότερο θρησκευτικό παρά πολιτικό χαρακτήρα. Μέσω, δηλαδή, των συνελεύσεων διευθετούνταν ζητήματα που είχαν σχέση με θρησκευτικές εορτές όπως, για παράδειγμα, Πυθία, Νέμεα, «Ισθμια, Ολυμπιακοί Αγώνες κτλ. την συντήρηση των ναών και την προστασία των αφιερωμάτων. Αργότερα προστέθηκαν και τα πολιτικά ζητήματα με την σύνταξη νόμων που διευθετούσαν τα όποια προβλήματα.

Δυο τέτοιοι νόμοι μας είναι γνωστοί: α) μια πόλη – μέλος της Αμφικτιονίας απαγορευόταν να καταστραφεί από μια άλλη πόλη – μέλος σε περίοδο αναμεταξύ τους πολέμου και β) απαγορευόταν η καταστροφή του υδραγωγείου μιας πόλης – μέλους, τόσο στον πόλεμο όσο και κατά την διάρκεια ειρήνης. Πιθανότατα ακόμη και οι κανόνες που υπήρχαν στους πολέμους, όπως, για παράδειγμα, να γίνονται μονάχα τους θερινούς μήνες, να μην καταστρέφονται τα σπαρτά, οι αντίπαλοι να μάχονται μονάχα μ’ έναν ορισμένο αριθμό ανδρών κ.ά. να ήταν νόμοι της Αμφικτιονίας. Όταν δεν τηρούνταν αυτοί οι νόμοι, επιβάλλονταν πρόστιμα χρηματικής και θρησκευτικής μορφής.

Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της Αμφικτιονίας και των Δελφών ήταν, όπως αναφέρει ο Ξενοφών στο έργο του Ελληνικά, η Ολυμπιακή Εκεχειρία. Δηλαδή, η παύση των εχθροπραξιών κατά την περίοδο που τελούνταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Αυτός ο θεσμός τον οποίο ακόμη οι σύγχρονοι λαοί δεν έχουν αποδεχτεί, ήταν ένα δεύτερο βήμα στην προσπάθεια ενοποίησης των Ελληνικών φυλών που προώθησε το ιερατείο. Το πρώτο, όπως καταλαβαίνετε, ήταν ο ίδιος ο θεσμός της Αμφικτιονίας.

Το κάθε μέλος της Αμφικτιονίας έστελνε στο συνέδριο έναν Πυλαγόρα, δηλαδή πολιτικό ρήτορα – διπλωμάτη, και έναν Ιερομνήμονα, ο οποίος είχε καθήκον να διευθετεί τα θρησκευτικά προβλήματα. Επίσης, αναφέρεται ότι συμμετείχαν Γραμματείς και Ιεροκήρυκες.

Εκτός των πολιτικών και θρησκευτικών ζητημάτων στα συνέδρια εκδικάζονταν και επιβάλλονταν πρόστιμα για υποθέσεις μεταξύ των μελών. Στο Λεξικό Σουΐδα αναφέρεται το εξής: «Αμφικτυόνες – αιρετοί εκ πολλών πόλεων δικασταί». Οι δικαστικές αποφάσεις έβγαιναν μέσω των νόμων που ήταν γραμμένοι, όπως γράφει ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεΰς: «Αυτοί ήταν κοινοί νόμοι για όλους και ονομάζονταν αμφικτυονικοί και εξαιτίας αυτών έμεναν φίλοι μεταξύ τους και διαφυλαξαν με έργα παρά με λόγια το ότι ήταν συγγενικές φυλές».

Βλέπουμε, δηλαδή, ότι στο αμφικτιονικό συνέδριο υπήρχε μια δημοκρατική οργάνωση όπου τα μέλη είχαν μονάχα μια ισοδύναμη ψήφο και έλυναν τις όποιες διαφορές τους ή έπαιρναν τις αποφάσεις τους από κοινού, ασχέτως της οικονομικής ή στρατιωτικής τους δύναμης. Σκοπός του αμφικτιονικου συνεδρίου ήταν η ειρηνική διευθέτηση των προβλημάτων και η ενοποίηση των Ελλήνων. Σε περιπτώσεις, ωστόσο, που ο πόλεμος ήταν αναπόφευκτος, τα μέλη τον επικύρωναν, ειδικά όταν επρόκειτο για την ανεξαρτησία και την φύλαξη των Δελφών. Μονάχα στα χρόνια της παρακμής, μετά τον τρίτο ιερό πόλεμο το 346 π.κ.ε. έχουμε το φαινόμενο της «διαφθοράς» όπου ο Φίλιππος του Αμΰντα είχε δυο ψήφους, αφού οικειοποιήθηκε εκείνη των ιερόσυλων Φωκέων.

Έβαλα την λέξη διαφθορά μέσα σε εισαγωγικά, διότι λίγο πριν και μετά τον τρίτο ιερό πόλεμο η κατάσταση είχε ως εξής: οι Σπαρτιάτες είχαν χάσει δυο σημαντικές μάχες και είχαν αποτραβηχτεί «κεκλεισμένων των θυρών» στον Ταΰγετο, οι Φωκείς συγγενείς των Δελφών μπήκαν μέσα στην πόλη και την κατέστρεψαν ανεπανόρθωτα, οι Θηβαίοι προσπάθησαν να βοηθήσουν, αλλά ηττήθηκαν οικτρά από τους Φωκείς, ενώ οι Αθηναίοι συμμάχησαν με τους ιερόσυλους και τους βοήθησαν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους στους Δελφούς.

Ο μοναδικός προστάτης που απέμεινε ήταν οι Μακεδόνες. Αυτοί όμως μόλις απελευθέρωσαν τους Δελφούς, ήρθαν αντιμέτωποι με τους συνασπισμένους Θηβαίους και Αθηναίους στην μάχη της Χαιρώνειας. Με το τέλος της μάχης ο Φίλιππος διαλαλούσε προς τους πάντες ότι η Ελλάδα ενώθηκε. Ισως, λοιπόν, στο πρόσωπό του οι Δελφοί είδαν αυτόν που θα υλοποιούσε το όνειρο της ένωσης των Ελλήνων και γι’ αυτόν τον λόγο του πρόσφεραν και την ψήφο των Φωκέων.

Αυτές οι συνεδριάσεις των ισότιμων μελών άνοιξαν και τον δρόμο προς την καθιέρωση της δημοκρατίας, μα προπάντων της ισότητας των πολιτών και των Ελλήνων. Από αυτόν τον θεσμό σφυρηλατήθηκε η ιδέα της ισοτιμίας και της ισονομίας στις πόλεις – κράτη των Ελλήνων. Μέσα στους κόλπους της Αμφικτιονίας έμαθαν όλοι την δύναμη της πλειοψηφικής διαδικασίας. Εκεί γνώρισαν την διπλωματική οδό επίλυσης των προβλημάτων και ανέπτυξαν την πολιτική ρητορεία, καθώς και τα κόλπα, θεμιτά και αθέμιτα, που επιφέρει ο δημοκρατικός αυτός θεσμός.

Φυσικά δεν έλειψαν οι ακρότητες, τα μίση και τα πάθη μεταξύ των ελληνικών φυλών, αλλά το Δελφικό ιερατείο είχε βάλει γερά θεμέλια στους κατά τόπους Έλληνες, με αποτέλεσμα όταν ήρθε ο καιρός να ενωθούν, το έπραξαν, τουλάχιστον οι περισσότεροι. Μια τέτοια μεγάλη δοκιμασία ήταν οι Περσικοί Πόλεμοι. Εκείνα τα χρόνια του αφανισμού οι Έλληνες μπόρεσαν να συνεννοηθουν μεταξύ τους, να ενωθούν και τελικά να νικήσουν τους Πέρσες, επειδή έδωσε καρπούς το σύστημα της Αμφικτιονίας.

Αν δεν υπήρχε το σύστημα της Αμφικτιονίας, οι Ελληνικές πόλεις, αυτόνομες και ανεξάρτητες όπως ήταν, θα έπεφταν η μια μετά την άλλη στους Πέρσες, παρά την όποια αντίσταση θα έφερναν, αφού δεν θα είχαν την ενωτική συμβολή των Δελφών. Κάποιες σίγουρα θα συμμαχούσαν με άλλες στην προσπάθεια να αντισταθούν, αλλά επειδή το πιο πιθανό είναι οι περισσότερες να συμμαχούσαν με τους Πέρσες, διότι δεν θα τους συνέδεε τίποτα, αντιθέτως θα έβγαιναν στην επιφάνεια προαιώνια μίση και πάθη που είχαν αναμεταξύ τους, τελικά θα υπέκυπταν στην λαίλαπα της τεράστιας ορδής. Κάτι που δεν έγινε εξαιτίας της Αμφικτιονίας και των Δελφών.

Μέσω όμως του συστήματος της Αμφικτιονίας άνοιξε και ο δρόμος για το ιερατείο να προωθήσει και να καθιερώσει τα υπόλοιπα σχέδια που είχε για τους Έλληνες. Ως διαιτητές μεταξύ των πόλεων – κρατών, οι Δελφοί άρχισαν να καταρτίζουν νόμους, να επικυρώνουν νομοθεσίες, να επιλύουν κρατικά προβλήματα, να προωθούν ανθρώπους στην εξουσία και να μεταδίδουν κηρύγματα αδελφοσύνης.

Οι περίφημοι νόμοι του Ζάλευκου των Επιζεφύριων Λοκρών στην Ιταλία, περίπου το 664 π.κ.ε. της πρώτης γραπτής νομοθεσίας των Αρχαϊκών Χρόνων, ο Πίνδαρος και ο Στράβων αναφέρουν ότι δόθηκαν από τον Απόλλωνα όταν ο λαός ξεσηκώθηκε εναντίον των αριστοκρατών. Επίσης, οι περισσότεροι μονάρχες και τύραννοι των πόλεων έλαβαν το χρίσμα της εξουσίας από τους Δελφούς.

Αυτό το τελευταίο δεν πρέπει να το εκλάβουμε ως μαύρη σελίδα στον ρόλο που έπαιξε το ιερατείο, δηλαδή το ότι προώθησε τους τυράννους των αρχαίων ελληνικών πόλεων. Η τυραννία σαν θεσμός στην αρχαία Ελλάδα, απ’ όσα μπορούμε να καταλάβουμε, στην αρχή δεν ξεκίνησε σαν κάτι το κακό. Αντιθέτως οι τύραννοι τις περισσότερες φορές ήταν άνδρες που έλαβαν την εξουσία με παράκληση του ίδιου του λαού που έδιωχνε τους αριστοκράτες ή τους βασιλιάδες. Συνήθως μάλιστα οι τύραννοι προέρχονταν από την λαϊκή τάξη και δεν είχαν σχέση με τις αριστοκρατικές οικογένειες και μόνο αργότερα, όταν σφετερίζονταν πράγματι την εξουσία, επινοούσαν ιστορίες που τους συνέδεαν με γενάρχες και ήρωες.

Τέτοιους τυράννους προώθησαν αρκετούς, αν όχι όλους, οι Δελφοί. Οι τύραννοι αυτοί είχαν σκοπό να διευθετήσουν τα πολιτειακά ζητήματα προς μια πιο δημοκρατική κατεύθυνση και τοποθετούνταν εκ των συνθηκών, διότι εκείνη την εποχή το αριστοκρατικό και το βασιλικό πολιτικό σύστημα είχαν αρχίσει να φθίνουν και η ανερχόμενη μεσαία τάξη των Ελληνικών πόλεων ήθελε μια νέα μορφή πολιτεύματος. Έτσι μέσα από τους κόλπους της αναδεικνυόταν κάποιος στον οποίο εμπιστεύονταν τους εαυτούς τους και περίμεναν από αυτόν δικαιότερη νομοθεσία.

Αντιλαμβανόμαστε, δηλαδή, ότι ο θεσμός της τυραννίας εμφανίστηκε κατά την μεταβατική περίοδο της Αρχαϊκής Εποχής όπου η μεσαία τάξη ήθελε να αμβλύνει τις διαφορές της με την τάξη των αριστοκρατών, ώστε να αποκτήσει πολιτικό λόγο και θέση στην διακυβέρνηση της πόλης. Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι περισσότεροι αρχαίοι σοφοί διατέλεσαν τύραννοι και νομοθέτησαν στις πόλεις τους. Ταυτόχρονα έδειξαν και τον σωστό τρόπο του θεσμού της τυραννίας, ότι, δηλαδή, όταν νομοθετούσαν παραιτούνταν της εξουσίας αφήνοντάς την σε συμβούλια πολιτών. Απ’ όσους γεύονταν την εξουσία και δεν ήθελαν να την αφήσουν διαμορφώνοντας ένα μοναρχικό ή ολιγαρχικό σύστημα και ξεκινώντας εκδιώξεις και σφαγές πολιτών, προήλθε η κακή έννοια της λέξης και του θεσμού. Ειδικότερα οι τύραννοι που έδρασαν κατά τον 6ο και 5ο αιώνα π.κ.ε. κι ενώ είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται τα δημοκρατικά πολιτεύματα, θεωρήθηκαν κακοί και στυγεροί.

Μια έμφαση στην κακή έννοια της τυραννίας έδωσαν οι ίδιοι οι Αθηναίοι, που μετά την εδραίωση της δημοκρατίας προσπαθούσαν να διαδώσουν το πολίτευμά τους στους υπόλοιπους Έλληνες μεγαλοποιώντας τα κακά της τυραννίας των Πεισιστρατιδών. Από τα στοιχεία, όμως, που δίνουν ο Θουκυδίδης και ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι τόσο ο Πεισίστρατος όσο και ο Ιππίας πριν από την προσπάθεια δολοφονίας του, κυβέρνησαν με σύνεση και αγαπήθηκαν από τον λαό. Ειδικά ο Πεισίστρατος θεωρείται απ’ όλους τους μελετητές καλός κυβερνήτης, που μάλιστα έδωσε τέλος σε αιματηρές πολιτικές διαμάχες δεκαετιών. Επίσης, ο γιος του Ιππίας, ενώ ήταν ένας μετριοπαθής πολιτικός, μόνο μετά την δολοφονία του αδελφού του Ίππαρχου από τον Αρμόδιο και Αριστογείτονα, έδειξε έναν σκληρό και κακό χαρακτήρα.

«Έχει απομείνει στο άδυτο του Απόλλωνα ένα μυστήριο που μας υπερβαίνει» -Γ. Σεφέρης

Ο Θεσμός της Τυραννίας

Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας την αλυσιδωτή αντίδραση που υπάρχει μεταξύ των συστημάτων, η διαφορετικά ειπωμένο με πιο σύγχρονο λεξιλόγιο, το διαδραστικό αποτέλεσμα μεταξύ των συστημάτων, που σημαίνει ότι η ύπαρξη νόμων πρόνοιας, για παράδειγμα, στο κομουνιστικό σύστημα ή νόμων εργασίας έκανε την αντίπαλη πλευρά να γίνεται διαλλακτικότερη και να νομοθετεί ίδιους ή και καλυτέρους. Ενώ τώρα δίχως πολιτικό αντίπαλο ή αντίλογο, η όξυνση των κοινωνικών προβλημάτων και η άμβλυνση των ταξικών διαφορών δεν βρίσκουν άμεση επίλυση. Έτσι και σε εκείνη την εποχή η αποδοχή και η ταχύτατη δημοκρατικοποίηση των πόλεων ήρθε σαν αντιστάθμισμα ή εξαιτίας του φόβου των τυραννίδων.

Ας γυρίσουμε στην αρχική μορφή του θεσμού της τυραννίας. Φαίνεται, λοιπόν, από τα στοιχεία ότι η τυραννία ήταν ένα μεταβατικό στάδιο από την ολιγαρχία και την μοναρχία προς την δημοκρατία. Ο εκάστοτε τύραννος τοποθετούταν στον θώκο της ηγεσίας ώστε να νομοθετήσει και να δημιουργήσει νέες συνθήκες διακυβέρνησης. Γι’ αυτόν τον λόγο οι Δελφοί έδωσαν εντολή και χρίσμα στους περισσότερους από τους τυράννους.

Τώρα το αν κάποιοι από αυτούς, οι περισσότεροι, πέρασαν κληρονομικά την εξουσία που τους δόθηκε από τον λαό στους απογόνους τους και έδωσαν στην τυραννία μοναρχική ή ολιγαρχική μορφή, αυτό δεν οφείλεται στους Δελφούς, αλλά στον κάθε άνδρα ξεχωριστά που παρ’ όλες τις ηθικές διδαχές των Δελφικών ρητών αλλοτριώθηκε από την δύναμη της εξουσίας.

Στην περίπτωση του Κύψελου, τυράννου της Κορίνθου, οι Δελφοί είχαν προβλέψει την άνοδό του στον θρόνο της πόλης πριν ακόμη γεννηθεί, όταν ο πατέρας του πήγε να ζητήσει χρησμό για την ατεκνία της γυναίκας του καθώς και όταν οι αριστοκράτες συγγενείς του θέλησαν να μάθουν πόσο χρόνο θα κυβερνούν την Κόρινθο. Επίσης, όταν ο ίδιος ο Κύψελος πήγε στους Δελφούς για να μάθει για το μέλλον του, η Πυθία του είπε τα εξής: «Ευτυχισμένος αυτός ο άνδρας που μπαίνει στον ναό μου, ο Κύψελος του Ηετίωνα, βασιλιάς της ξακουστής Κόρινθου, ο ίδιος και τα παιδιά του, όχι όμως τα παιδιά των παιδιών του».

Ο Κύψελος, ο οποίος ονομάστηκε έτσι επειδή όταν ήταν βρέφος ήρθαν οι συγγενείς του αριστοκράτες για να τον σκοτώσουν και η μητέρα του, Λάβδα, τον έκρυψε μέσα σε μια κυψέλη, κυβέρνησε την Κόρινθο διώχνοντας και σκοτώνοντας τους αριστοκράτες, όπως και ο γιος του Περίανδρος, ο επονομαζόμενος σοφός. Τα παιδιά του Περίανδρου όμως δεν κατάφεραν να ηγηθούν της πόλης.

Ένας άλλος τύραννος που έφερε την σφραγίδα των Δελφών ήταν ο Κλεισθένης της Σικυώνας. Ο Κλεισθένης ήταν ένας εκκεντρικός και μνησίκακος ηγεμόνας, ο οποίος είχε Ιωνική καταγωγή και κυβέρνησε την δωρική Σικυώνα. Νομοθέτησε και για την καλύτερη διακυβέρνηση της πόλης του χώρισε τους κατοίκους σε φυλές. Ωστόσο, τους πολίτες που είχαν δωρική καταγωγή εξαιτίας του φθόνου και του μίσους του γι’ αυτούς, τους χώρισε σε τρεις φυλές και τους έδωσε ονόματα ζώων (Υάτες = αγριόχοιροι, Ονεάτες = γαϊδουράνθρωποι, Χοιρεάτες = γουρουνάνθρωποι), κάτι για το οποίο η Πυθία τον επέπληξε προβλέποντάς του κακό μέλλον.

Παρενθετικά να προσθέσω ότι και ο θεσμός της δικτατορίας στην Ρώμη ήταν υγιής τρόπος διακυβέρνησης, μέχρι που ορισμένοι τον καταχράστηκαν και η έννοιά του άλλαξε και έγινε συνώνυμη της τυραννίας (με την σημερινή έννοια της λέξης). Στην Ρώμη οι δικτάτορες χρίζονταν από την σύγκλητο σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, ώστε να διευθετούνται γρήγορα και άμεσα τα προβλήματα. Ο δικτάτορας αναλάμβανε έτσι όλες τις εξουσίες και μπορούσε χωρίς να χρονοτριβεί σε συνελεύσεις και ψηφοφορίες να επιλύει τα ζητήματα στην στιγμή. Ωστόσο και οι δυο όροι σήμερα, «δικτάτορας» και «τύραννος» έχουν άλλη έννοια από τότε.

Τελικά, όπως καταλαβαίνετε, οι Δελφοί συμμετείχαν ενεργά και στην μεταβατική φάση των πολιτευμάτων της Αρχαίας Ελλάδας που εκφράστηκε με τις τυραννίες, οι οποίες από ένα διάστημα και μετά όμως παραποιήθηκαν και μετατράπηκαν σε ολιγαρχίες ή μοναρχίες. Το ενδοξότερο, όμως, πολίτευμα που εδραίωσε το Δελφικό ιερατείο ήταν η Λακωνική Πολιτεία.