Sam Harris: Σε Τι Θα Έπρεπε Να Πιστεύουμε;

Πιστεύουμε στα περισσότερα απ’ όσα πιστεύουμε σε σχέση με τον κόσμο, επειδή μας τα έχουν πει κάποιοι άλλοι. Η αποδοχή της αυθεντίας των ειδικών, και της μαρτυρίας συνηθισμένων ανθρώπων είναι, το υλικό από το οποίο παράγονται κοσμοαντιλήψεις. Μάλιστα, όσο περισσότερο μορφωμένοι γινόμαστε, τόσο περισσότερο τα πιστεύω μας έρχονται από δεύτερο χέρι.

 

Ένα άτομο που πιστεύει μόνο σε όσες προτάσεις μπορεί να υποστηρίξει πλήρως, με βάση τις αισθήσεις του ή τις θεωρητικές του απόψεις, δεν θα γνωρίζει σχεδόν τίποτε σε σχέση με τον κόσμο, αν βεβαίως δεν σκοτωθεί αμέσως, λόγω της αγνοίας του. Πώς γνωρίζεις ότι το να πέσεις από μεγάλο ύψος είναι επικίνδυνο για την υγεία σου; Εξαιρουμένης της περίπτωσης που έχεις δει κάποιον να σκοτώνεται με αυτόν τον τρόπο, έχεις υιοθετήσει αυτήν την πεποίθηση, με βάση την αυθεντία τρίτων.

Αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Η ζωή είναι πολύ σύντομη, και ο κόσμος πολύ πολύπλοκος, για να προσπαθήσει ο καθένας μας να τον αντιμετωπίσει μόνος, με επιστημολογικούς όρους. Εξαρτώμεθα πάντοτε από την εξυπνάδα και την ακρίβεια, αν όχι και από την καλοσύνη κάποιων αγνώστων.

Αυτό δεν υπονοεί, όμως, ότι όλες οι μορφές αυθεντίας είναι έγκυρες. Ούτε υπονοεί ότι ακόμη και οι μεγαλύτερες αυθεντίες θα αποδειχθούν πάντοτε αξιόπιστες. Υπάρχουν καλά και κακά επιχειρήμα-κι, ακριβείς και ανακριβείς παρατηρήσεις. Ο καθένας από εμάς είναι υποχρεωμένος να λειτουργήσει ως τελικός κριτής όσον αφορά το κατά πόσον είναι λογικό να υιοθετήσει μία δεδομένη πεποίθηση σε σχέση με τον κόσμο.

Ας εξετάσουμε τις ακόλουθες πηγές πληροφοριών:

• 1.Ο τηλεπαρουσιαστής του βραδινού δελτίου ειδήσεων λέει ότι έχει ξεσπάσει μία μεγάλη πυρκαγιά στην πολιτεία Κολοράντο. Έχουν ήδη καεί εκατό χιλιάδες στρέμματα, και η φωτιά είναι ακόμη εκτός ελέγχου.
• 2. Κάποιοι βιολόγοι λένε ότι το DNA είναι η μοριακή βάση της γενετικής αναπαραγωγής των ειδών. Ο καθένας μας μοιάζει με τους γονείς του, διότι κληρονομεί ένα μέρος του δικού τους DNA. Έχουμε χέρια και πόδια, διότι το DNA μας περιέχει κωδικοποιημένες πρωτεΐνες, οι οποίες τα έπλασαν στις πρώτες φάσεις του σχηματισμού μας.
• 3. Ο πάπας λέει ότι ο Χριστός γεννήθηκε από μία παρθένο και αναστήθηκε σωματικά μετά θάνατον. Είναι Υιός του Θεού, ο οποίος έπλασε το σύμπαν μέσα σε έξι ημέρες. Αν το πιστεύετε αυτό, όταν πεθάνετε θα πάτε στον Παράδεισο. Αν δεν το πιστεύετε, θα πάτε στην Κόλαση, όπου θα υφίστασθε βασανιστήρια στον αιώνα τον άπαντα.

Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις μορφές μαρτυρίας;

Για ποιον λόγο οι τρεις αυτές απόψεις εμπειρογνωμόνων δεν είναι εξ ίσου άξιες του σεβασμού μας; Με δεδομένη την ως τώρα ανάλυσή μας, δεν θα πρέπει να δυσκολευθούμε να αποδεχθούμε την αυθεντία των θέσεων 1 και 2, και να αγνοήσουμε τη θέση 3.

Πρόταση 1: Για ποιον λόγο κρίνουμε ότι η είδηση για την πυρκαγιά στο Κολοράντο είναι πειστική; Θα μπορούσε να είναι φάρσα.

Αλλά τι να πούμε για αυτά τα τηλεοπτικά πλάνα, στα οποία βλέπουμε ολόκληρες πλαγιές τυλιγμένες στις φλόγες και αεροπλάνα που ρίχνουν νερό για να τις σβήσουν; Ίσως να υπάρχει μία πυρκαγιά αλλά να έχει ξεσπάσει σε κάποια άλλη περιοχή. Ίσως, στην πραγματικότητα, να καίγεται το Τέξας. Είναι λογικό να κάνει κανείς τέτοιες υποθέσεις; Όχι. Γιατί όχι; Εδώ είναι που η έκφραση «κοινή λογική» αρχίζει να κερδίζει την εκτίμησή μας.

Με δεδομένα τα όσα πιστεύουμε για το ανθρώπινο μυαλό, την επιτυχία της ευρείας κλίμακας συνεργασίας μας με άλλα ανθρώπινα όντα, και λαμβανομένου υπ’ όψιν του πόσο βασιζόμαστε όλοι στα δελτία ειδήσεων, είναι σχεδόν αδιανόητο το ότι ένα έγκυρο τηλεοπτικό δίκτυο και ένας καλοπληρωμένος τηλεπαρουσιαστής μάς κάνουν κάποια φάρσα, ή ότι χιλιάδες πυροσβέστες, δημοσιογράφοι και τρομοκρατημένοι ιδιοκτήτες σπιτιών έχουν μπερδέψει το Τέξας με το Κολοράντο. Εν μέσω τέτοιων κρίσεων, που βασίζονται στην κοινή λογική, ενυπάρχει μία κατανόηση των αιτιοκρατικών συναρτήσεων ανάμεσα σε διάφορες διαδικασίες στον κόσμο, του πόσο πιθανές είναι διάφορες εξελίξεις, καθώς και των οργανωμένων συμφερόντων ή της απουσίας συμφέροντος εκείνων των οποίων κρίνουμε τη μαρτυρία. Τι έχει να κερδίσει ένας επαγγελματίας τηλεπαρουσιαστής δελτίου ειδήσεων, λέγοντας ψέματα σε σχέση με μία πυρκαγιά στο Κολοράντο; Σε αυτό το σημείο, δεν χρειάζεται να μπούμε σε λεπτομέρειες. Αν ο τηλεπαρουσιαστής του βραδινού δελτίου ειδήσεων λέει ότι έχει ξεσπάσει πυρκαγιά στο Κολοράντο, και στη συνέχεια μας δείχνει πλάνα με φλέγόμενα δένδρα, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι πράγματι υπάρχει μία πυρκαγιά στο Κολοράντο.

Πρόταση 2: Τι έχουμε να πούμε για τις αλήθειες της επιστήμης; Είναι αληθινές-, Πολλά έχουν γραφεί για την εγγενή προσωρινότητα των επιστημονικών θεωριών. Ο Καρλ Πόπερ μάς έχει πει ότι ποτέ δεν αποδεικνύουμε ότι μία θεωρία είναι ορθή. Απλώς δεν καταφέρνουμε να αποδείξουμε ότι είναι εσφαλμένη. Ο Τόμας Κουν μάς έχει πει ότι οι επιστημονικές θεωρίες υφίστανται δραστικές αναθεωρήσεις, με κάθε νέα γενιά, και επομένως δεν συγκλίνουν προς την αλήθεια. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποια από τις σημερινές μας θεωρίες θα αποδειχθεί αύριο εσφαλμένη, επομένως πόση εμπιστοσύνη μπορούμε να τους έχουμε; Πολλοί απροετοίμαστοι δέκτες αυτών των ιδεών έχουν οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι οι φυσικές επιστήμες είναι απλώς ένας άλλος τομέας ανθρώπινης αναζήτησης, άρα δεν είναι περισσότερο βασισμένες σε γεγονότα αυτού του κόσμου εν σχέσει με τη λογοτεχνία ή τη θρησκεία. Όλες οι αλήθειες επιδέχονται αμφισβήτησης.

Αλλά όλοι οι τομείς αναζήτησης δεν εδράζονται στα ίδια θεμέλια, για τον απλό λόγο ότι δεν αναζητούν όλοι αυτοί οι τομείς τα ίδια θεμέλια (ή και κανένα απολύτως θεμέλιο). Η επιστήμη είναι η επιστήμη διότι εκπροσωπεί την πολύ μεγάλη προσπάθεια που καταβάλλουμε για να επαληθευτεί ότι οι δηλώσεις μας σχετικώς με τον κόσμο είναι αληθινές (ή τουλάχιστον όχι εσφαλμένες). Το πράττουμε αυτό μέσω των παρατηρήσεων και του πειράματος, μέσα στο πλαίσιο μίας θεωρίας. Το να πει κανείς ότι μία δεδομένη επιστημονική θεωρία μπορεί να είναι εσφαλμένη, δεν ισοδυναμεί με το να πει ότι ενδεχομένως είναι εσφαλμένη σε όλα της τα μέρη, ή ότι κάποια άλλη θεωρία έχει ίσες πιθανότητες να είναι ορθή. Τι πιθανότητες υπάρχουν να μην είναι το DNA η βάση για τη γενετική κληρονομικότητα; Λοιπόν, αν δεν είναι, η Μητέρα Φύση μάς οφείλει αρκετές εξηγήσεις. Πρέπει να εξηγήσει τα αποτελέσματα πειραμάτων διάρκειας πενήντα ετών, που έχουν καταδείξει ότι υπάρχουν αξιόπιστες συναρτήσεις ανάμεσα σε γενετικό τύπο και φαινότυπο (μαζί με τα αναπαρα-γώγιμα αποτελέσματα συγκεκριμένων γενετικών μεταλλαγών). Οποιαδήποτε ερμηνεία της κληρονομικότητας αντικαταστήσει τις σημερινές υποθέσεις της μοριακής βιολογίας, θα πρέπει να εξηγήσει τον ωκεανό των δεδομένων, που σήμερα συμφωνούν με αυτές τις παραδοχές. Ποιες είναι οι πιθανότητες ότι κάποια ημέρα θα ανακαλύψουμε ότι το DNA δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την κληρονομικότητα; Είναι ουσιαστικά μηδενικές.

Πρόταση 3: Μπορούμε να βασισθούμε στην αυθεντία του πάπα; Φυσικά, εκατομμύρια καθολικών το πράττουν. Είναι μάλιστα αλάνθαστος σε θέματα πίστης και ηθικής. Μπορούμε στα αλήθεια να πούμε ότι οι καθολικοί σφάλλουν όταν πιστεύουν ότι ο πάπας γνωρίζει αυτά που λέει; Αναμφισβήτητα μπορούμε.

Γνωρίζουμε ότι κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν θα αρκούσε για να επιβεβαιώσει πολλά από τα θεμελιώδη πιστεύω του πάπα. Πώς μπορεί κάποιος που γεννήθηκε τον 20ό αιώνα να μάθει ότι ο Ιησούς γεννήθηκε πράγματι από μία παρθένο; Ποια συλλογιστική διαδικασία, μυστικιστική ή άλλη, θα μας παράσχει τα απαραίτητα στοιχεία για τη σεξουαλική ιστορία μίας γυναίκας από τη Γαλιλαία (γεγονότα που αντιβαίνουν σε πασίγνωστα δεδομένα της ανθρώπινης βιολογίας;). Δεν υπάρχει τέτοια διαδικασία. Ακόμη και μία μηχανή του χρόνου δεν θα μας βοηθούσε, εκτός αν ήμασταν διατεθειμένοι να παρακολουθούμε τη Μαρία είκοσι τέσσερεις ώρες το εικοσιτετράωρο για όσους μήνες είναι πιθανόν να έλαβε χώρα η σύλληψη του Ιησού.

Οι οραματικές εμπειρίες, από μόνες τους, δεν μπορεί ποτέ να επαρκέσουν για να απαντήσουν σε ερωτήματα που αφορούν ιστορικά γεγονότα. Ας πούμε ότι ο πάπας είδε ένα όνειρο σχετικώς με τον Ιησού, και ο Ιησούς παρουσιάσθηκε εμπρός του, φρέσκος-φρέσκος από το πινέλο του ντα Βίντσι. Ο πάπας δεν θα ήταν καν εις θέσιν να πει ότι ο Ιησούς που είδε στο όνειρό του έμοιαζε με τον αληθινό Ιησού. Το παπικό αλάθητο, ανεξαρτήτως του αριθμού των οραμάτων και των ονείρων που έχει δει, δεν εκτείνεται ούτε στη δυνατότητα να κρίνει αν ο ιστορικός Ιησούς είχε γένια, για να μη μιλήσουμε για το αν ήταν Υιός του Θεού, είχε γεννηθεί από μία παρθένο, ή είχε την ικανότητα να ανασταίνει νεκρούς. Απλούστατα, αυτά δεν είναι το είδος των προτάσεων που μπορεί να επιβεβαιώσει η μυστικιστική εμπειρία.

Φυσικά, θα μπορούσαμε να φαντασθούμε μία εκδοχή, στα πλαίσια της οποίας θα ήταν δυνατόν να πιστέψουμε στα οράματα του πάπα, ή στα δικά μας. Αν εμφανιζόταν ο Ιησούς και μας έλεγε πράγματα όπως «Η βιβλιοθήκη του Βατικανού έχει ακριβώς τριάντα επτά χιλιάδες διακόσια είκοσι έξι βιβλία» και ανακαλύπταμε ότι αυτό ήταν σωστό, τότε θα μπορούσαμε να αισθανθούμε ότι είχαμε το λιγότερο μπει σε έναν διάλογο, με κάποιον που είχε κάτι να πει σχετικώς με το πώς είναι ο κόσμος. Αν υπάρξει ένας επαρκής αριθμός δηλώσεων που μπορούν να επαληθευθούν, που θα προήρχοντο από τα «αιθέρια» στοιχεία των οραμάτων του Πάπα, θα μπορούσαμε να αρχίσουμε να μιλάμε σοβαρά για όποιους άλλους ισχυρισμούς του Ιησού. Το σημαντικό είναι ότι η αυθεντία του θα προέρχεται από τον μόνο τρόπο με τον οποίο κατακτάται η αυθεντία -με το να προβαίνει κανείς σε ισχυρισμούς σε σχέση με τον κόσμο, που μπορούν να διασταυρωθούν και να επιβεβαιωθούν από περαιτέρω παρατηρήσεις. Όσον αφορά την Πρόταση 3, είναι ολοφάνερο ότι ο πάπας δεν διαθέτει άλλα στοιχεία, πέραν της ιδίας της Βίβλου. Αυτό το έγγραφο δεν αποτελεί επαρκές υποστηρικτικό στοιχείο για τα πιστεύω του, αν λάβουμε υπ’ όψιν το επίπεδο των αποδεικτικών στοιχείων την εποχή που εγράφη η Βίβλος.

Και τι θα γίνει με την ελευθερία θρησκευτικής πίστης, που έχει τόσους υποστηρικτές; Δεν διαφέρει από την ελευθερία μας να πιστεύουμε στους δημοσιογράφους ή στους βιολόγους -και όποιος πιστεύει ότι τα μαζικά μέσα ενημέρωσης έχουν οργανώσει μία μαζική συνωμοσία σε σχέση με μία πυρκαγιά, ή ότι η μοριακή βιολογία δεν είναι τίποτε παραπάνω από μία θεωρία που μπορεί να αποδειχθεί τελείως εσφαλμένη, έχει απλώς ασκήσει το δικαίωμά του να θεωρηθεί ανόητος. Ο θρησκευτικός παραλογισμός θα πρέπει να επισύρει μία ακόμη μεγαλύτερη απόρριψη στη συζήτησή μας, με δεδομένο ότι εξακολουθεί να αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες ενόπλων συγκρούσεων στον κόσμο μας. Πριν φθάσετε στο τέλος αυτής της παραγράφου, ένα ακόμη άτομο θα έχει χάσει τη ζωή του, λόγω αυτών που πιστεύει κάποιος άλλος σε σχέση με τον Θεό. Ίσως να έφθασε η ώρα να απαιτήσουμε από τους συνανθρώπους μας να έχουν καλύτερους λόγους για να διατηρούν τις θρησκευτικές τους διαφορές, αν τέτοιοι λόγοι υπάρχουν.

Πρέπει να αρχίσουμε να συζητάμε ελεύθερα για αυτά που πραγματικά περιέχονται στα ιερά μας βιβλία, πέρα από τις διατακτικές ετεροδοξίες που έχουν γίνει της μόδας -τους ομοφυλοφίλους και τις λεσβίες ιερωμένους, τους μουσουλμάνους κληρικούς που δεν συμφωνούν με τους δημόσιους ακρωτηριασμούς, ή αυτούς που πηγαίνουν την Κυριακή στην εκκλησία και δεν έχουν διαβάσει ποτέ στη ζωή τους ολόκληρη την Βίβλο. Μία προσεκτική μελέτη αυτών των βιβλίων καθώς και της ιστορίας, αποκαλύπτει ότι δεν υπάρχει πράξη σκληρότητας τόσο αποκρουστική, που να μη δικαιολογείται, ακόμη και να προωθείται, σε αυτές τις σελίδες. Μόνο μέσω της άκρως ταχυδακτυλουργικής αποφυγής εδαφίων, των οποίων η κανονικότητα δεν έχει ποτέ αμφισβητηθεί, μπορούμε να αποφύγουμε να αλληλοσκοτωθούμε για τη δόξα του Θεού. Ο Μπέρτραντ Ράσελ είχε δίκιο όταν έκανε την ακόλουθη παρατήρηση:

Οι Ισπανοί, στο Μεξικό και στο Περού συνήθιζαν να βαπτίζουν τα νεογέννητα των Ινδιάνων και μετά να τους τινάζουν τα μυαλά στον αέρα. Με αυτόν τον τρόπο, διασφάλιζαν ότι τα μωρά θα πήγαιναν στον Παράδεισο. Κανένας ορθόδοξος χριστιανός δεν μπορεί να βρει κάποιον βάσιμο λόγο για να καταδικάσει την ενέργειά τους αυτή, αν και σήμερα όλοι την καταδικάζουν. Με άπειρους τρόπους, το δόγμα της ατομικής αθανασίας στη χριστιανική του μορφή, έχει επιδράσει κατά τρόπο καταστροφικό στα ήθη...

Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν εκατομμύρια ανθρώπων των οποίων η πίστη τούς ωθεί να επιτελούν σπουδαίες πράξεις αυτοθυσίας για το καλό των άλλων. Η βοήθεια την οποία δίνουν οι χριστιανοί ιεραπόστολοι στον αναπτυσσόμενο κόσμο δείχνει ότι οι θρησκευτικές ιδέες μπορούν να οδηγήσουν σε πράξεις που είναι συγχρόνως ωραίες και αναγκαίες. Αλλά υπάρχουν πολύ καλύτεροι λόγοι για αυτοθυσία, από αυτούς που παρέχει η θρησκεία. Το γεγονός ότι η πίστη έχει ωθήσει πολλούς ανθρώπους να κάνουν καλά πράγματα δεν σημαίνει ότι η πίστη αυτή καθαυτή είναι ένα αναγκαίο (ή ακόμη και καλό) κίνητρο για την καλοσύνη. Είναι απολύτως δυνατό, ακόμη και λογικό, να διακινδυνεύσει κανείς τη ζωή του για να σώσει άλλους, χωρίς να πιστεύει σε κάποιες απίθανες ιδέες σχετικώς με τη φύση του σύμπαντος.

Αντιθέτως, τα πιο τερατώδη εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας έχουν προέλθει σταθερά από κάποια αναπόδεικτα πιστεύω. Αυτό αποτελεί ουσιαστικά κοινοτοπία.

Οι εκστρατείες γενοκτονίας τείνουν να μην αντανακλούν τη λογικότητα των ενόχων, απλώς επειδή δεν υπάρχουν κάποιοι καλοί λόγοι για να σκοτωθούν φιλειρηνικά άτομα χωρίς διακρίσεις. Ακόμη και σε περιπτώσεις που αυτά τα εγκλήματα είχαν κοσμικό χαρακτήρα, απαιτήθηκε μία απίθανη ευπιστία ολόκληρων κοινωνιών για να εκτελεσθούν.