Χαμμουραμπί: Ο σκληροτράχηλος νομοθέτης της αρχαίας Μεσοποταμίας

«O Anu και ο Bel (θεοί της Βαβυλωνιακής μυθολογίας) με αποκαλούν Χαμουραμπί, επιφανή πρίγκηπα, ο οποίος φοβάται τον Θεό, έφερε κανόνες δικαιοσύνης στη γη για να καταστρέψει το κακό και τους κακούς, ώστε οι ισχυροί να μην βλάπτουν τους αδύναμους, ορίσθηκα δε να κυβερνώ ανθρώπους όπως ο Shamash (Βαβυλώνιος θεός της δικαιοσύνης) και να φωτίζω την χώρα, για την ευημερία της ανθρωπότητας».

Ο Χαμμουραμπί (γνωστός και ως Αμμουραπί) βασίλευσε από το 1792 έως το 1750 π.Χ., ήταν ο 6ος βασιλέας της 1ης Δυναστείας Αμορριτών (αρχαίος Σημιτικός νομαδικός λαός) της Βαβυλώνας, διαδεχόμενος στον θρόνο τον πατέρα του, Sin-Muballit και αυτός που επέκτεινε το βασίλειο κατακτώντας όλη την αρχαία Μεσοποταμία.

Όταν ανήλθε στον θρόνο, το βασίλειο της Βαβυλώνας περιελάμβανε μόνο τις πόλεις Βαβυλώνα, Κις, Σιπάρ και Μπορσίππα, αλλά μετά από μια σειρά εκστρατείες, επιλεγμένες συμμαχίες και πολιτικούς χειρισμούς, το 1750 π.Χ κατόρθωσε να θέσει όλη την περιοχή υπό Βαβυλωνιακό έλεγχο και σύμφωνα με τις επιγραφές – χειρόγραφα και διοικητικά έγγραφα της εποχής του, προσπάθησε να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης εκείνων που ζούσαν υπό την ηγεμονία του. Είναι περισσότερο γνωστός στη σύγχρονη εποχή για τον κώδικα δικαίου ή αλλιώς κώδικα Χαμουραμπί, ο οποίος παρόλο που δεν ήταν ο πρώτος κώδικας νόμων, χρησίμευσε ως πρότυπο για άλλους πολιτισμούς και πιστεύεται ότι επηρέασε τους νόμους που ορίζονται από τις Εβραϊκές γραφές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που προέρχονται από το βιβλικό Βιβλίο της Εξόδου.

Ο Κώδικας Χαμουραμπί είναι η επιτομή του δικαίου της ανταποδοτικής – εκδικητικής δικαιοσύνης, γνωστού ως «οφθαλμό αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος».

Άνοδος στην εξουσία
Οι Αμορρίτες ή Αμορραίοι ήταν νομαδικός λαός που μετανάστευσε στην Μεσοποταμία από την παράκτια περιοχή του Eber Nari (σύγχρονη Συρία) κάποια στιγμή πριν την 3ηχιλιετία π.Χ. και από το 1984 π.Χ. κυριάρχησαν στην Βαβυλώνα. Ο 5ος βασιλέας της δυναστείας, Sin-Muballit  (βασίλευσε από το 1812 έως το 1793 π.Χ.) ολοκλήρωσε πολλά δημόσια έργα, αλλά δεν ήταν σε θέση να επεκτείνει το βασίλειο ή να ανταγωνιστεί την αντίπαλη πόλη της Λάρσα προς τον Νότο. Η Λάρσα ήταν το πιο επικερδές εμπορικό κέντρο στο Περσικό Κόλπο και τα κέρδη από το εμπόριο επενδύονταν στην πόλη ενθαρρύνοντας την επέκταση έτσι ώστε οι περισσότερες από τις πόλεις του νότου να βρίσκονται υπό τον έλεγχό της. Ο Sin-Muballit ηγήθηκε μιάς εκστρατείας κατά της Λάρσα, αλλά ηττήθηκε από τον βασιλέα τους Rim Sin I. Στο σημείο αυτό δεν είναι διαπιστωμένο τι ακριβώς συνέβη, αλλά φαίνεται ότι ο Sin-Muballit αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το θρόνο υπέρ του γιου του Χαμουραμπί.

Ο διάσημος ιστορικός Will Durant γράφει:
«Στην Βαβυλωνιακή ιστορία δεσπόζει η ισχυρή προσωπικότητα του Χαμουραμπί, κατακτητή και νομοθέτη κατά την 43ετή βασιλεία του. Αρχέγονες σφραγίδες και επιγραφές τον σκιαγραφούν ως – ορμητικό και ιδιοφυή, θυελλώδη στην μάχη, ο οποίος κατέστειλε όλες τις επαναστάσεις, συνέτριψε τους αντιπάλους του, βάδισε σε δύσβατα όρη και ουδέποτε έχασε μάχη. Κατά την βασιλεία του οι ανυπότακτες πόλεις της Κάτω Κοιλάδας αναγκάσθηκαν σε συνθηκολόγηση, πειθαρχώντας σε έναν ιστορικό κώδικα νόμων».

Αρχικά ο Χαμουραμπί δεν έδωσε κάποια αφορμή στον Rim ώστε να εγείρει υποψίες για τις προθέσεις του. Ξεκίνησε την βασιλεία του, επικεντρώνοντας στον εκσυγχρονισμό της διοίκησης, συνεχίζοντας τα κατασκευαστικά έργα του πατέρα του, διευρύνοντας – ενισχύοντας και επεκτείνοντας τα τείχη της πόλης. Θέσπισε τον διάσημο κώδικα νόμων (1772 π.Χ) έδωσε έμφαση στις ανάγκες των ανθρώπων, βελτίωσε την άρδευση των αγρών και την συντήρηση των υποδομών στις πόλεις, ενώ οικοδόμησε πολυτελής ναούς. Ταυτόχρονα συγκροτούσε στρατεύματα και σχεδίαζε την εκστρατεία του στην νότια περιοχή της Μεσοποταμίας.

Η κατάκτηση της Μεσοποταμίας
Ο ιστορικός Bertman περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο χαρακτήρας του Χαμουραμπί σφράγισε την θητεία του ως βασιλέα:

«Ο Χαμουραμπί ήταν ένας ικανός διαχειριστής, επιδέξιος διπλωμάτης και έξυπνος ιμπεριαλιστής, με προσήλωση στην επίτευξη των στόχων του. Με την ανάληψη του θρόνου, εξέδωσε μια διακήρυξη χαρίζοντας τα χρέη και κατά τα πρώτα πέντε χρόνια της βασιλείας του ενίσχυσε περαιτέρω την δημοτικότητά του με την ανακαίνιση των ναών, ειδικά εκείνου του Μαρντούκ, προστάτη της Βαβυλώνας. Στη συνέχεια, με την εξουσία διασφαλισμένη και τις στρατιωτικές δυνάμεις του ετοιμοπόλεμες, ξεκίνησε ένα 5ετές πρόγραμμα εκστρατειών κατά των αντιπάλων κρατών στα νότια και ανατολικά, επεκτείνοντας τα εδάφη του».

Όταν οι Ελαμίτες (αρχαίος βιβλικός λαός ο οποίος γειτνίαζε με τους Σουμέριους – Βαβυλωνίους και Μήδους και θεωρούσαν ως γενάρχη τον Ελάμ, τον μεγαλύτερο γιο του Σημ) εισέβαλαν στις κεντρικές πεδιάδες της Μεσοποταμίας από την ανατολή, ο Χαμουραμπί συμμάχησε με τον Larsa για να τους νικήσει και όταν το πέτυχε, έσπασε την συμμαχία και γρήγορα κατέλαβε τις πόλεις Ουρούκ και Ισίν, που κατείχε προηγουμένως η Larsa, σχηματίζοντας συμμαχίες με άλλες πόλεις – κράτη όπως η Νιππούρ και Λαγκάς. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι «έσπαζε» τις συμφωνίες που έκανε με άλλα κράτη, όταν το έκρινε απαραίτητο, αλλά παρόλα αυτά οι λοιποί βασιλείς συνέχιζαν να συμμαχούν με τον Χαμουραμπί, χωρίς να υπολογίζουν ότι θα κάνει το ίδιο σε αυτούς, όπως είχε προηγουμένως πράξει στους άλλους.

Αφού κατακτήθηκαν οι Ουρούκ και Ισίν, κατέκτησε τις Νιππούρ και Λαγκάς και στη συνέχεια την Λάρσα. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί η τακτική που εφήρμοσε για πρώτη φορά σε αυτήν την φάση των στρατιωτικών επιχειρήσεων και τελικά θα γινόταν η προσφιλής του μέθοδος και η οποία ήταν η εξής: «η δημιουργία φράγματος στις πηγές υδροδότησης της πολιορκούμενης πόλης με σκοπό την λειψυδρία και την τελική παράδοση, ή η συγκράτηση των υδάτων και η αιφνίδια απελευθέρωσή τους με σκοπό την πλημμύρα, πριν την τελική επίθεση». Αυτή ήταν μια μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε προηγουμένως από τον πατέρα του, αλλά με μικρότερα αποτελεσματικότητα. Η Λάρσα ήταν το τελευταίο προπύργιο των Rim Sin και με την πτώση της, δεν υπήρχε καμία δύναμη στο νότο, να εναντιωθεί στον βασιλέα της Βαβυλώνας.

Με το νότιο τμήμα της Μεσοποταμίας υπό έλεγχο, ο Χαμουραμπί στράφηκε βόρεια και δυτικά. Το Αμορραίο βασίλειο του Mari στην Συρία ήταν σύμμαχος της Αμορραίας Βαβυλώνας και ο Χαμουραμπί διατήρησε τις φιλικές σχέσεις με τον βασιλέα Zimri-Lim ο οποίος βασίλευσε από το 1755 έως το 1761 π.Χ. Ο Zimri-Lim είχε επιτυχημένες στρατιωτικές εκστρατείες βόρεια της Μεσοποταμίας και λόγω του πλούτου που είχε αποκτήσει από αυτές τις νίκες, το βασίλειο της Mari είχε καταστεί αντικείμενο φθόνου μεταξύ των πόλεων.

Οι μελετητές προβληματίζονται για τον λόγο που ο Χαμουραμπί θα έσπαζε την συμμαχία του με τον Zimri-Lim, αλλά ο λόγος είναι αρκετά σαφής: Η Mari ήταν μια σημαντική πόλη και ακμάζον εμπορικό κέντρο στις όχθες του ποταμού Ευφράτη διαθέτοντας μεγάλο πλούτο και φυσικά τα δικαιώματα του νερού. Ήταν λοιπόν προτιμότερο να ελέγχει άμεσα την πόλη, αντί να διαπραγματεύεται για τους πόρους,. Έτσι επιτέθηκε αιφνιδιαστικά το 1761 π.Χ. και για κάποιο αδιευκρίνιστο λόγο, την κατέστρεψε αντί να την υποδουλώσει.

H αυτοκρατορία της Bαβυλώνας επί Χαμμουραμπί
Αυτό αποτελεί πραγματικό μυστήριο καθότι γεννάται το ερώτημα «γιατί να επιτεθεί εξαρχής, εφόσον δεν είχε πρόθεση να εκμεταλλευτεί τους πόρους;» από την στιγμή κατά την οποία οι πόλεις που καταλάμβανε, ενσωματώνονταν στο βασίλειό του και στη συνέχεια αναπτύσσονταν. Οι λόγοι που η Mari απετέλεσε εξαίρεση από τον κανόνα του Χαμουραμπί ερευνάται ακόμα από τους μελετητές, αλλά ο λόγος θα μπορούσε να είναι τόσο απλός, εφόσον ο Χαμουραμπί ήθελε η Βαβυλώνα να είναι η μεγαλύτερη από τις πόλεις της Μεσοποταμίας και η Mari αποτελούσε εμπόδιο την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ο Zimri-Lim πιστεύεται ότι σκοτώθηκε σε αυτή την σύγκρουση δέσμευση, καθώς εξαφανίζεται από τα ιστορικά δρώμενα της εποχής. Μετά την Μαρί, ο Χαμουραμπί βάδισε στην Ashur και κατέλαβε την περιοχή της Ασσυρίας και τελικά την Eshnunna (επίσης διέθετε υδάτινα φράγματα) ώστε το 1755 π.Χ., κυβερνούσε όλη την Μεσοποταμία.

Ο Κώδικας Χαμουραμπί και η μέριμνα για τον Λαό
Παρά το γεγονός ότι ο Χαμουραμπί πέρασε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα σε εκστρατείες, φρόντισε τους ανθρώπους στα εδάφη που κυβερνούσε. Ένας προσφιλής τίτλος του Χαμουραμπί κατά την διάρκεια της ζωής του ήταν Bani matim, «οικοδόμος της γης», λόγω των πολλών οικοδομικών έργων και καναλιών που κατασκεύασε σε ολόκληρη την περιοχή. Τα έγγραφα της εποχής πιστοποιούν την αποτελεσματικότητα διακυβέρνησης του Χαμουραμπί και την ειλικρινή επιθυμία του να βελτιώσει τις ζωές των ανθρώπων της Μεσοποταμίας. Αυτά τα έγγραφα και οι διοικητικές εργασίες (όπως οι οδηγίες για την κατασκευή των καναλιών, η διανομή τροφίμων, εξωραϊσμοί, οικοδομικά έργα και νομικά θέματα) επαληθεύουν τις προθέσεις του. Ο πρόλογος στο περίφημο κώδικα νόμου του αρχίζει ως εξής:

«Όταν ο αγέρωχος Άνου, βασιλιάς της Annunaki και ο Bel, ο κύριος Ουρανού και Γης, αυτός που καθορίζει την μοίρα της γης, που παρέδωσε τους κανόνες όλης της ανθρωπότητας στον Marduk, όταν προφέρουν το ευγενές όνομα της Βαβυλώνας, όταν την έκαναν διάσημη στα πέρατα της γης και καθιέρωσαν ένα αιώνιο βασίλειο του οποίου τα θεμέλια ήταν σταθερά σαν την γη και τον ουρανό – εκείνη την εποχή ο Anu και Bel με κάλεσαν τον Χαμουραμπί, τον Βασιλικό πρίγκιπα, τον λάτρη των θεών, για να φέρει την δικαιοσύνη στην γη, να καταστρέψει το κακό, για να αποτρέψει τους δυνατούς από το να καταπιέζουν τους αδύναμους, για να φωτίσει την γη και να προωθήσει την ευημερία του λαού. Εγώ είμαι ο Χαμουραμπί, ο κυβερνήτης που ορίσθηκε από τον Bel και ο οποίος επέφερε πλούτο και αφθονία» (Will Durant).

Ο περίφημος νομικός κώδικας αν και θεωρείται, εντούτοις δεν είναι ο πρώτος στην ιστορία αλλά σίγουρα είναι ο πιο γνωστός της αρχαιότητας, πριν τον Βιβλικό Νόμο. Ο κώδικας του ιδρυτή του κράτους των Σουμερίων Ur-Nammu(περί το 2100-2050 π.Χ) ο οποίος προήλθε είτε από τον ίδιο, ή από τον γιο του Shulgi, είναι ο παλαιότερος κώδικας νόμων στον κόσμο. Εν προκειμένω ο Κώδικας Χαμουραμπί διέφερε σημαντικά από τους προηγούμενους νόμους και ο ιστορικός Kriwaczek εξηγεί:

«Οι Νόμοι Χαμουραμπί αντανακλούν τις ιδιαιτερότητες ενός πρωτόγνωρου κοινωνικού περιβάλλοντος – πολυεθνικού – πολυφυλετικού στον Βαβυλωνιακό κόσμο. Στα παλαιότερα κράτη Σουμερίων – Ακκάδων, όλες οι κοινότητες αισθάνονταν ως μέλη της ίδιας οικογένειας, ισότιμα στα μάτια των θεών. Τυχόν διαφορές επιλύονταν με προσφυγή στο συλλογικά αποδεκτό σύστημα αξιών, όπου η απονομή δικαιοσύνης επικρατούσε έναντι της εκδίκησης. Τώρα, όμως που οι κάτοικοι των πόλεων συναναστρέφονταν με νομάδες, οι οποίοι διέποντο από έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής, όπου ομιλούνταν διάφορες σημιτικές γλώσσες Amurru, μαζί με άλλες, η αντιπαράθεση εύκολα μετατρεπόταν σε σύγκρουση. Οι βεντέτες και οι αυτοδικίες απειλούσαν την συνοχή της αυτοκρατορίας».

Ο κώδικας του Ur-Nammu στηρίζεται στην έννοια του «κοινά μέλη της ίδιας οικογένειας» η οποία ήταν κατανοητή στους ανθρώπους και διέπει την σωστή κοινωνική συμπεριφορά. Ο καθένας σύμφωνα με αυτή την νομοθεσία οφείλει να γνωρίζει τι απαιτούν οι θεοί από αυτόν και ο βασιλέας απλώς να διαχειρίζεται το θέλημα του θεού. Η ιστορικός Karen Rhea Nemet-Najat γράφει: «Ο βασιλέας ήταν άμεσα υπεύθυνος για τη διαχείριση της δικαιοσύνης εκ μέρους των θεών, οι οποίοι είχαν ιδρύσει τον νόμο και την τάξη στο σύμπαν».

Ο Κώδικας Χαμουραμπί γράφτηκε σε μεταγενέστερο χρόνο, όταν η αντίληψη περί της θέλησης των θεών διέφερε ανά φυλή. Για να απλοποιηθούν τα πράγματα, ο κώδικας Χαμουραμπί αποσκοπούσε στην αποτροπή της βεντέτας και της αιματοχυσίας καθορίζοντας σαφώς το έγκλημα – και την τιμωρία που θα επιβαλλόταν από το κράτος – χωρίς να λαμβάνει υπόψιν την επικρατούσα αντίληψη περί θελήματος του Θεού.

Συνολικά υπήρχαν 282 νόμοι, χαραγμένοι σε στήλη και τοποθετημένοι σε δημόσια θέα, οι οποίοι έγιναν ιδιαίτερα γνωστοί για την σαφήνεια, αλλά και τη σκληρότητά τους. Μεταξύ άλλων, περιείχε διατάξεις που ρύθμιζαν το κανονισμό λειτουργίας των «οίκων οινοποσίας», την ευθύνη των καραβανιών για οποιαδήποτε ζημιά, ακόμα και σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, ενώ προστάτευε το οικιακό άσυλο και τιμωρούσε με θάνατο την παραβίασή του.

Ορισμένα παραδείγματα έχουν ως εξής:

-Αν κάποιος τυφλώσει κάποιον, τότε πρέπει να τυφλωθεί.
-Αν κάποιος σπάσει τα οστά κάποιου, τότε πρέπει να σπάσουν τα οστά του.
-Αν ένας άνθρωπος «σπάσει τα δόντια» κάποιου, τότε πρέπει να σπάσουν τα δόντια του.
-Εάν ένας οικοδόμος οικοδομήσει το σπίτι κάποιου και δεν το κτίσει σωστά και το σπίτι που έκτισε καταρρεύσει και σκοτώσει τον ιδιοκτήτη, τότε ο οικοδόμος πρέπει να θανατωθεί. Αν δε σκοτώσει τον γιο του ιδιοκτήτη του σπιτιού, τότε θανατώνεται ο γιος του οικοδόμου.
-Αν ένας βουκόλος, στην φροντίδα του οποίου έχουν ανατεθεί βοοειδή ή πρόβατα, είναι ένοχος για απάτη και κάνει ψευδείς δηλώσεις για αύξηση του κοπαδιού, ή τα πωλεί για χρήματα, τότε πρέπει να καταδικαστεί και να πληρώσει στον ιδιοκτήτη του κοπαδιού δέκα φορές την απώλεια.
-Αν κάποιος ενοικιάσει ένα χωράφι για να το καλλιεργήσει και δεν αποκτήσει συγκομιδή, πρέπει να αποδείξει ότι δεν εργάσθηκε στο χωράφι και σε αντίθετη περίπτωση πρέπει να παραδώσει σιτηρά στον ιδιοκτήτη του χωραφιού.
-Αν συλληφθεί κάποιος να διαπράττει ληστεία, τιμωρείται με θάνατο.

Σε αντίθεση με τον προγενέστερο κώδικα του Ur-Nammu, ο οποίος επέβαλλε πρόστιμα, ή ποινές γης, ο κώδικας του Χαμουραμπί συνοψίζει την αρχή που είναι γνωστή ως Lex Talionis, ήτοι νόμος της Ανταποδοτικής Δικαιοσύνης, όπου η τιμωρία αντιστοιχεί άμεσα στο έγκλημα, περισσότερο γνωστή ως έννοια του «οφθαλμό αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος» η οποία έγινε διάσημη αργότερα από τον κώδικα νόμων της Παλαιάς Διαθήκης, γεγονός που επιβεβαιώνεται στο παρακάτω απόσπασμα του Βιβλίου της Εξόδου:

«ἐὰν δὲ μάχωνται δύο ἄνδρες καὶ πατάξωσι γυναῖκα ἐν γαστρὶ ἔχουσαν καὶ ἐξέλθῃ τὸ παιδίον αὐτῆς μὴ ἐξεικονισμένον, ἐπιζήμιον ζημιωθήσεται· καθότι ἂν ἐπιβάλῃ ὁ ἀνὴρ τῆς γυναικός, δώσει μετὰ ἀξιώματος· ἐὰν δὲ ἐξεικονισμένον ᾖ, δώσει ψυχὴν ἀντὶ ψυχῆς,  ὀφθαλμὸν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ, ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος, χεῖρα ἀντὶ χειρός, πόδα ἀντὶ ποδός,  κατάκαυμα ἀντὶ κατακαύματος, τραῦμα ἀντὶ τραύματος, μώλωπα ἀντὶ μώλωπος» (Έξοδος 21:22-25).

απόδοση στην νεοελληνική: «Αν δύο άνδρες φιλονικούν και χτυπήσουν μια έγκυο γυναίκα και αυτή γεννήσει πρόωρα χωρίς να υποστεί σοβαρή ζημία, ο δράστης πρέπει να καταβάλλει πρόστιμο ανεξάρτητα από τις απαιτήσεις του συζύγου της γυναίκας. Αλλά εάν υπάρχει σοβαρή ζημία, τότε πρέπει να καταβάλλει ζωή για την ζωή – οφθαλμόν αντί οφθαλμού – οδόντα αντί οδόντος – χέρι για το χέρι – πόδι για το πόδι – έγκαυμα για το έγκαυμα – πληγή για την πληγή, μώλωπα για τον μώλωπα» (Έξοδος 21:22-25).

Με αυτόν τον τρόπο ο Κώδικας Χαμουραμπί έθεσε τα πρότυπα για τους μελλοντικούς κώδικες, στην αντιμετώπιση του εγκλήματος αυστηρά με αποδεικτικά στοιχεία και καθορισμό συγκεκριμένης τιμωρίας ανά έγκλημα. Αυτό όμως που καθόριζε την ενοχή ή την αθωότητα του κατηγορουμένου, ήταν η παμπάλαια μέθοδος της Αγνείας Πείρας (είδος Δοκιμασίας – μαρτυρίου) σύμφωνα με την οποία ο κατηγορούμενος έπρεπε να υποβληθεί μια συγκεκριμένη δοκιμασία (συνήθως πεταγόταν σε ποτάμι για να επιβιώσει, ή έπρεπε να κολυμπήσει μια ορισμένη απόσταση) και αν επετύγχανε ήταν αθώος, αν όχι, ήταν ένοχος.

Επί παραδείγματι ο κώδικας του Χαμμουραμπί προβλέπει ότι: «Αν η σύζυγος κάποιου κατηγορηθεί ως μοιχαλίδα, ακόμη και χωρίς να συλληφθεί επ’ αυτοφώρω, τότε χάριν του συζύγου της πρέπει να ριχθεί στον θεϊκό ποταμό. Αν κατορθώσει να επιζήσει της δοκιμασίας, θεωρείται αθώα, αλλά αυτός που την κατήγγειλε θεωρείται ένοχος για ψευδή καταγγελία και τιμωρείται με θάνατο».

Η Δοκιμασία χρησιμοποιείτο σε όσα θεωρούνταν σοβαρά εγκλήματα, όπως μοιχεία και μαγεία, επειδή αυτές οι παραβάσεις μπορούσαν να υπονομεύσουν την κοινωνική σταθερότητα. Η λέξη Μαγεία, στην αρχαία Μεσοποταμία, δεν είχε ακριβώς τον ίδιο ορισμό όπως στην σύγχρονη εποχή, αλλά ήταν η εκτέλεση μιας σειράς πράξεων – ενεργειών ενάντια στην θέληση των θεών – με σκοπό την επίδειξη κύρους και εξουσίας που μόνο οι θεοί κατείχαν. Οι ιστορίες για κακούς μάγους και μάγισσες που εντοπίσθηκαν σε όλες τις ιστορικές περιόδους της Μεσοποταμίας και οι συγγραφείς τους, είχαν πάντα άσχημο τέλος και όπως φαίνεται, υποβλήθηκαν όλοι στην Δοκιμασία.

Ο θάνατος και η κληρονομιά του Χαμμουραμπί
Το 1755 π.Χ., όντας ο αδιαφιλονίκητος κύριος της Μεσοποταμίας, ο Χαμουραμπί ήταν ηλικιωμένος και άρρωστος. Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο γιός τουSamsu-Iluna, είχε ήδη αναλάβει τις ευθύνες του θρόνου και το 1749 π.Χ. απέκτησε την πλήρη κυριαρχία. Η κατάκτηση της Eshnunna είχε αφαιρέσει το εμπόδιο προς ανατολάς, που απέτρεπε τις εισβολές από φυλές, όπως οι Χετταίοι και Κασσίτες. Μόλις εξέλιπε  το εμπόδιο και εξαπλώθηκε η είδηση της ασθένειας του βασιλέα, οι ανατολικές φυλές προετοίμασαν τους στρατούς τους για να εισβάλουν. Ο Χαμμουραμπί πέθανε το 1750 π.Χ. και ο Samsu-Iluna αφέθηκε να κρατήσει το βασίλειο του πατέρα του ενάντια στην εισβολή των αντιπάλων, διατηρώντας επίσης τις διάφορες περιοχές της Βαβυλωνίας υπό τον έλεγχο της πόλης της Βαβυλώνα …ένα εξαιρετικά δύσκολο έργο για το οποίο δεν ήταν ικανός.

Το αχανές βασίλειο που είχε δημιουργηθεί κατά την διάρκεια της θητείας του άρχισε να καταρρέει μέσα σε ένα έτος από τον θάνατό του και οι πόλεις που απετέλεσαν τμήμα των υποτελών κρατών ασφάλισαν τα σύνορά τους και ανακοίνωσαν την αυτονομία τους. Ουδείς από τους διαδόχους του Χαμμουραμπί μπορούσε να ενώσει το βασίλειο και πρώτοι οι Χετταίοι (το 1595 π.Χ.) και κατόπιν οι Κασσίτες εισέβαλαν σε αυτό. Οι Χετταίοι λεηλάτησαν την Βαβυλώνα και οι Κασσίτες την εποίκησαν και την μετονόμασαν. Οι Ελαμίτες, οι οποίοι είχαν ηττηθεί ολοκληρωτικά από τον Χαμμουραμπί δεκαετίες πριν, εισέβαλαν και άρπαξαν την πινακίδα με τον Κώδικα Χαμμουραμπί, η οποία ανακαλύφθηκε αργότερα στην Ελαμιτική πόλη Σούσα το 1902 μ.Χ.

Σαργών ο Μέγας της Ακκάδ.
Ο Χαμμουραμπί έμεινε στην ιστορία ως ένας εμπνευστής δικαίου, του οποίου ο κώδικας χρησίμευσε ως πρότυπο για τη μεταγενέστερη νομοθεσία, αλλά στην εποχή του ήταν γνωστός ως ο κυβερνήτης που ένωσε τη Μεσοποταμία σε ενιαίο κράτος όπως ο Μέγας Σαργών της Ακκάδ είχε πράξει αιώνες πριν. Ο ίδιος συνδέεται με μεγάλους κατακτητές ιμπεριαλιστές διακηρύσσοντας τον εαυτό του ως «ο δυνατός βασιλέας, ο βασιλέας της Βαβυλώνας, ο βασιλέας των τεσσάρων περιοχών του κόσμου, ο βασιλέας της Σουμερίας και Ακκαδίας, η δύναμη του οποίου στην γη και τους ανθρώπους προέρχεται από την δύναμη του θεού Bel» ισχυριζόμενος ότι η εξουσία του προερχόταν από την θέληση των θεών. Σε αντίθεση ωστόσο με τον Σαργών, του οποίου η πολυεθνική αυτοκρατορία σπαρασσόταν από εμφύλιους πολέμους, ο Χαμουραμπί κυβερνούσε ένα βασίλειο του οποίου οι κάτοικοι διαβιούσαν εν ειρήνη.

Η ιστορικός Gwendolyn Leick γράφει: «Ο Χαμουραμπί παραμένει ένας από τους μεγάλους βασιλείς της Μεσοποταμίας, διακεκριμένος διπλωμάτης και διαπραγματευτής, ο οποίος διέθετε υπομονή αναμένοντας την κατάλληλη στιγμή για την επίτευξη των στόχων του, χωρίς να σπαταλά τους πόρους του».

Σε αντίθεση με άλλους κατακτητές, όπως ο Σαργών της Ακκάδ ή ο εγγονός του Naram-Sin, ο Χαμουραμπί δεν χρειαζόταν να επανακτήσει τις πόλεις, διότι μετά την ενσωμάτωσή τους στην αυτοκρατορία, βελτίωνε το βιοτικό και πολιτιστικό τους επίπεδο (με εξαίρεση την Μαρί). Η θέσπιση του Κώδικα Νόμων αντικατοπτρίζει την πραγματική ανησυχία του για κοινωνική δικαιοσύνη και βελτίωση της ζωής του λαού του.