Υβρις είναι η Υπεροψία

Aπό τη λατρεία του βάρους στην άρση βαρών

Τη λέξη ύβρις τη γνωρίζετε, ίσως και τη λέξη (επίθετο) όβριμος. Η αρχική σημασία της ύβρεως, η οποία δεν μαρτυρείται σε κείμενο αλλά συνάγεται από την ετυμολογία,  είναι πολλή και κατάλληλη (υ-)  ισχύς, βία (-βρις). Αυτή η αμάρτυρη σημασία επιβεβαιώνεται  με τον καλύτερο τρόπο από την αρχαιότερη γνωστή (δευτερογενή) σημασία, η οποία είναι φάση της σημασιολογικής εξέλιξης της λέξης: ύβρις είναι η υπεροψία, η αυθάδεια, η αυθαιρεσία η οποία πηγάζει από την υπεροχή της ισχύος.

Στην Ιλιάδα (Α 203, 214, μόνο εδώ)  η λέξη σημαίνει βιαιοπραγία, κακοπραγία. Στην Οδύσσεια (ο 329 ρ 565) συνδυάζεται με τη λέξη βίη (βία) και δημιουργείται έτσι η φράση ύβρις τε βίη τε. Είναι σαφές ότι η βίη προσθέτει μια σημασία την οποία είχε αλλά απώλεσε η  ύβρις. Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης εξηγείται με την αποκήρυξη κατά την αρχαϊκή εποχή της υπερβολικής βίας ως μέσου εξασφάλισης της ποιμενικής ισχύος  και την πρόκριση του περιορισμού της βίας από τον δουλοκτήτη γαιοκτήμονα.

Αν η λέξη ύβρις επιβιώνει στις μέρες μας ως ύβρις και ως βρισιά, η σταδιοδρομία του επιθέτου όβριμος έμελλε να είναι σύντομη – απεβίωσε ήδη κατά την αρχαϊκή εποχή. Το βασικό μόρφημα της λέξης είναι το  – βρι – που το συναντήσαμε και στην ύβριν. Όβριμος σημαίνει βαρύς, στιβαρός αλλά και ισχυρός, ορμητικός, βίαιος, φοβερός. Τι είναι όμως αυτό το -βρι-; Είναι μηδενισμένη βαθμίδα της ρίζας βαρ- που συναντούμε στο επίθετο βαρύς (Ιλιάδα και Οδύσσεια) και βάρος (Βατραχομυιομαχία, 91). Το βαρύς σημαίνει βαρύς, αυτός που έχει βάρος, ισχύ, στιβαρός αλλά και σφοδρός, επαχθής.

Το βάρος στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια εκλαμβάνεται ως  μία, από τις πολλές,  εκδήλωση ισχύος της φύσης. Όσο πιο βαρύ είναι ένα δόρυ, τόσο πιο ισχυρό, πιο αποτελεσματικό είναι, με την προϋπόθεση ότι μπορεί να το σηκώσει ο πολεμιστής. Τα δυνατά χέρια του ήρωα χαρακτηρίζονται βαριά, δηλαδή ισχυρά (βαρείαι χείρες), μια έκφραση που επιζεί στη σημερινή (έχει) βαρύ χέρι!

Αν και ο ήρωας λατρεύει το βάρος, μιας και είναι εκδήλωση ισχύος της φύσης, από την άλλη όμως είναι κάτι που τον ενοχλεί. Και τον ενοχλεί διότι περιορίζει την ισχύ του. Η φύση συνολικά είναι αυτή που περιορίζει την ισχύ του και κυρίως ο θάνατος, ο οποίος του αφαιρεί ζωή, πλούτο, ισχύ και κλέος (φήμη, δόξα). Η ηρωική επιθυμία της καθυπόταξης της φύσης πηγάζει από τη συνειδητοποίηση του περιορισμού της ισχύος του από την ισχύ της φύσης. Ο ήρωας, μέσω των αοιδών ασφαλώς,  φαντάστηκε ότι είναι πιο ισχυρός από τη φύση·  αυτά τα πανίσχυρα πλάσματα της φαντασίας του είναι οι θεοί. Οι θεοί είναι αυτό που θα ήθελε να ήταν αλλά δεν μπορούσε: πιο ισχυρός από τη φύση, αήττητος, αθάνατος.

Να και ένα πλάσμα της φαντασίας του που μας γοητεύει με τη δύναμή του: ο Άτλας, ο  μεγαλύτερος αρσιβαρίστας όλων των εποχών! Άτλας είναι αυτός που δεν κουρἀζεται, που δεν υποφέρει (α στερητικό και τάλας, ταλαίπωρος). Ο Οδυσσέας όμως είναι πολύτλας, (τάλας) είναι πολύ ταλαίπωρος αλλά δεν είναι απαξιωτικός χαρακτηρισμός, όπως μας επιβεβαιώνει ο λογότυπος πολύτλας δίος (λαμπρός)  Οδυσσεύς. Κι αυτό διότι η ταλαιπωρία είναι προϋπόθεση της ηρωικής ισχύος.

Η ισχύς και ο πλούτος εξασφαλίζεται με μεγάλη ταλαιπωρία, με βάσανα, με κακουχίες, με πολέμους, με στερήσεις. Ο Επιτάφιος του Περικλέους είναι μια έξοχη εξύμνηση της αρχαιοελληνικής ιδεολογίας της ταλαιπωρίας – με τον Αισχύλο να είναι ένας από τους σφοδρούς και οργίλους επικριτές της.

Ο πλούτος εξασφαλίζεται με την αρπαγή της λείας, με την άρση, το σήκωμα της λείας. Όσο πιο πολλή λεία μπορεί να σηκώσει ένας επιδομέας ήρωας τόσο πιο πλούσιος θα γίνει. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η λέξη τέλος είναι η λεία που μπορεί να σηκώσει κάποιος. Η λέξη επιβιώνει σήμερα στο τέλος ακινήτων και στα τέλη κυκλοφορίας και δηλώνει τον φόρο, ο οποίος φόρος είναι αυτό που μπορεί να σηκώσει κάποιος και να μεταφέρει.

Ούτε είναι τυχαίο ότι ο φώρ (<φέρω, σηκώνω και κουβαλάω) είναι ο κλέφτης!

Δεν παραξενευόμαστε λοιπόν που το μέτρο αξιολόγησης της σωματικής δύναμης (ισχύος) είναι το βάρος που μπορεί κάποιος να σηκώσει και να κρατήσει σηκωμένο. Άλλωστε, στη λέξη ισχύς εντοπίζουμε τη σημασία της κατοχής και του κρατήματος: η ισχύς προέρχεται από το ρήμα ίσχω κι αυτό από το έχω (*σι-σεχ-ω > ίσχω), η αρχική σημασία του οποίου είναι ’κρατάω με τα χέρια μου’. Θα έλεγα ότι η σημασία της φράσης ’το έχω” που πλάστηκε τώρα τελευταία είναι πολύ συγγενής με την αρχική του ρήματος έχω.