ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Σφῆκες (973-1008)

ΦΙ. αἰβοῖ. τί τὸ κακόν; ἔσθ᾽ ὅτῳ μαλάττομαι·
κακόν τι περιβαίνει με κἀναπείθομαι.
975 ΒΔ. ἴθ᾽, ἀντιβολῶ σ᾽, οἰκτίρατ᾽ αὐτόν, ὦ πάτερ,
καὶ μὴ διαφθείρητε. ποῦ τὰ παιδία;
ἀναβαίνετ᾽, ὦ πόνηρα καὶ κνυζούμενα
αἰτεῖτε κἀντιβολεῖτε καὶ δακρύετε.
ΦΙ. κατάβα κατάβα κατάβα ‹κατάβα.› ΒΔ. καταβήσομαι.
980 καίτοι τὸ κατάβα τοῦτο πολλοὺς δὴ πάνυ
ἐξηπάτηκεν. ἀτὰρ ὅμως καταβήσομαι.
ΦΙ. ἐς κόρακας. ὡς οὐκ ἀγαθόν ἐστι τὸ ῥοφεῖν.
ἐγὼ γὰρ ἀπεδάκρυσα νῦν γνώμην ἐμὴν
οὐδέν ποτέ γ᾽ ἀλλ᾽ ἢ τῆς φακῆς ἐμπλήμενος.
985 ΒΔ. οὔκουν ἀποφεύγει δῆτα; ΦΙ. χαλεπὸν εἰδέναι.
ΒΔ. ἴθ᾽, ὦ πατρίδιον, ἐπὶ τὰ βελτίω τρέπου.
τηνδὶ λαβὼν τὴν ψῆφον ἐπὶ τὸν ὕστερον
μύσας παρᾷξον κἀπόλυσον, ὦ πάτερ.
ΦΙ. οὐ δῆτα· κιθαρίζειν γὰρ οὐκ ἐπίσταμαι.
990 ΒΔ. φέρε νύν σε τῃδὶ τὴν ταχίστην περιάγω.
ΦΙ. ὅδ᾽ ἔσθ᾽ ὁ πρότερος; ΒΔ. οὗτος. ΦΙ. αὕτη ᾽νταῦθ᾽ ἔνι.
ΒΔ. ἐξηπάτηται κἀπολέλυκεν οὐχ ἑκών.
φέρ᾽ ἐξεράσω. ΦΙ. πῶς ἄρ᾽ ἠγωνίσμεθα;
ΒΔ. δείξειν ἔοικεν. ἐκπέφευγας, ὦ Λάβης.
995 πάτερ πάτερ, τί πέπονθας; οἴμοι· ποῦ ᾽σθ᾽ ὕδωρ;
ἔπαιρε σαυτόν. ΦΙ. εἰπέ νυν ἐκεῖνό μοι·
ὄντως ἀπέφυγε; ΒΔ. νὴ Δί᾽· ΦΙ. οὐδέν εἰμ᾽ ἄρα.
ΒΔ. μὴ φροντίσῃς, ὦ δαιμόνι᾽, ἀλλ᾽ ἀνίστασο.
ΦΙ. πῶς οὖν ἐμαυτῷ τοῦτ᾽ ἐγὼ ξυνείσομαι,
1000 φεύγοντ᾽ ἀπολύσας ἄνδρα; τί ποτε πείσομαι;
ἀλλ᾽, ὦ πολυτίμητοι θεοί, ξύγγνωτέ μοι·
ἄκων γὰρ αὔτ᾽ ἔδρασα κοὐ τοὐμοῦ τρόπου.
ΒΔ. καὶ μηδὲν ἀγανάκτει γ᾽. ἐγὼ γάρ σ᾽, ὦ πάτερ,
θρέψω καλῶς, ἄγων μετ᾽ ἐμαυτοῦ πανταχοῖ,
1005 ἐπὶ δεῖπνον, εἰς ξυμπόσιον, ἐπὶ θεωρίαν,
ὥσθ᾽ ἡδέως διάγειν σε τὸν λοιπὸν χρόνον·
κοὐκ ἐγχανεῖταί σ᾽ ἐξαπατῶν Ὑπέρβολος.
ἀλλ᾽ εἰσίωμεν. ΦΙ. ταῦτά νυν, εἴπερ δοκεῖ.

***
ΦΙΛ. Κάτι μ᾽ αγγίζει, αλί μου, τί παθαίνω;
Με ζώνει ένα κακό κι αλλάζω γνώμη.
ΒΔΕ. Λυπήσου τον, πατέρα, σε ικετεύω,
μην τον τσακίσεις. Πού είναι τα παιδάκια;
Μερικά παιδιά μεταμφιεσμένα σε σκυλάκια παρουσιάζονται μουτζοκλαίοντας.
Δόλια, ανεβείτε· μουτζοκλαίοντας πιάστε
δάκρυα και παρακάλια και ικεσίες.
ΦΙΛ., συγκινημένος.
Κατέβα· κάτω, κάτω! ΒΔΕ. Κατεβαίνω·
980 είναι πολλοί που απ᾽ το κατέβα τούτο
γελάστηκαν, μα ας είναι, κατεβαίνω.
Ο Φιλοκλέωνας, για να κρύψει τη συγκίνησή τους,
ρουφάει φακή και σκουπίζει τα δάκρυα,
που του ήρθαν τάχα απ᾽ τον αχνό της.
ΦΙΛ. Να πάρ᾽ η οργή. Κακό ειναι να ρουφάς·
χωρίς να θέλω δάκρυσα· είναι, βλέπεις,
που μαζωμένη τη φακή κατάπια.
ΒΔΕ. Λοιπόν, αθώος ή όχι; ΦΙΛ. Πού να ξέρεις;
ΒΔΕ. Τον πιο καλό, πατέρα, πάρε δρόμο.
Πιάσε τον ψήφο, κλείσ᾽ τα μάτια, πέρνα
στην πίσω κάλπη, εκεί, κι απάλλαξέ τον.
ΦΙΛ., πάλι πεισμωμένος, σηκώνεται.
Όχι· κι εγώ δεν έμαθα κιθάρα.
990 ΒΔΕ. Έλα, από δω ας σε πάω· κοντύτερα είναι.
Τον παίρνει από το χέρι και τον πηγαίνει με τρόπο, χωρίς αυτός
να το καταλάβει, στη δεύτερη κάλπη, την αθωωτική.
ΦΙΛ. Αυτή ᾽ναι η πρώτη κάλπη; ΒΔΕ. Αυτή. ΦΙΛ. Ψηφίζω.
ΒΔΕ., μέσα του.
Γελάστηκε και τον αθώωσε, δίχως
να θέλει. (Δυνατά.) Η διαλογή θα γίνει τώρα.
ΦΙΛ. Πώς πήγε η δίκη; ΒΔΕ. Τώρα θα το δούμε.
Αδειάζει τις κάλπες.
Λάβη, είσαι αθώος.
Ο Φιλοκλέωνας ταράζεται και λιγοθυμά.
Πατέρα μου, πατέρα!
Αχ, τί έπαθες; Νερό, νερό!
Ένας δούλος φέρνει νερό, και ο Βδελυκλέωνας
προσπαθεί να συνεφέρει τον πατέρα του.
Έλα, σήκω.
ΦΙΛ., συνέρχεται.
Πες μου ένα πράμα· αλήθεια, βγήκε αθώος;
ΒΔΕ. Ναι, μά το Δία. ΦΙΛ. Λοιπόν είμαι χαμένος.
Ταράζεται και πάει να ξαναπέσει· ο Βδελυκλέωνας τον συγκρατεί.
ΒΔΕ. Ευλογημένε, ησύχασε και σήκω.
ΦΙΛ. Πώς! Ν᾽ απαλλάξω υπόδικο! Τί βάρος
1000 θα το ᾽χω στην ψυχή μου! Τί θα γίνω;
Δεν το ᾽θελα, σεβάσμιοι θεοί. Συγγνώμη,
που ᾽καμα πράμα αταίριαστο σ᾽ εμένα.
ΒΔΕ. Μη χολοσκάς και θα σε ζήσω ωραία·
παντού, όπου πάω, μαζί μου θα σε παίρνω,
σε δείπνο ή φαγοπότι ή πανηγύρι,
και θα περνάς καλά από δω και πέρα·
δε θα᾽ σαι πια του Υπέρβολου κορόιδο.
Μπρος, πάμε μέσα. ΦΙΛ. Ας είναι, αφού το θέλεις.
Μπαίνουν στο σπίτι· οι υπηρέτες μαζεύουν και παίρνουν τα σκεύη που είχαν φέρει.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΛΥΡΑ

ΛΥΡΑ

(αστερισμός)

 

Ο θεός Ερμής δημιούργησε τη λύρα από μεγάλο όστρακο χελώνας, το οποίο κάλυψε με δέρμα ζώου από τα κοπάδια του Απόλλωνα και κέρατα αντιλόπης. Προσάρμοσε επτά χορδές από τον αριθμό των θυγατέρων του Άτλαντα, ενώ ο Ορφέας, στα χέρια του οποίου πέρασε από τον Απόλλωνα, τις αύξησε σε εννέα από τον αριθμό των Μουσών -ο Ορφέας ήταν γιος μιας Μούσας, της Καλλιόπης. Με αυτή τη λύρα και τη μουσική του απέκτησε τη φήμη ότι υπέτασσε δέντρα, ζώα και πέτρες.

 

Από τους θεούς τιμούσε μόνο τον Ήλιο, που τον αποκαλούσε και Απόλλωνα, και χαράματα ανέβαινε στο Παγγαίο για να δει τον ήλιο να βγαίνει. Προκάλεσε την οργή του Διόνυσου, γιατί δεν τον τιμούσε, και εκείνος έστειλε τις Βασσαρίδες* που τον διαμέλισαν και πέταξαν τα μέλη του χωριστά το ένα από το άλλο.

 

Οι Μούσες τα περιμάζεψαν και τον έθαψαν στα Λείβηθρα. Και επειδή δεν είχαν πού να δώσουν τη λύρα, ζήτησαν από τον Δία να την τοποθετήσει ανάμεσα στα αστέρια σε ανάμνηση δική τους και του Ορφέα. Ο αστερισμός της λύρας αποτελείται από εβδομήντα τρία άστρα. (Ερατοσθένης, Καταστερισμοί 1.24R.2**)

 

Δίπλα στον αστερισμό της Λύρας υπάρχει ο αστερισμός του Κύκνου ή του Όρνιθος. Πιστευόταν ότι ήταν ο Ορφέας που μεταθανάτια τοποθετήθηκε δίπλα στο αγαπημένο του όργανο.

--------------------------

*Στην τραγωδία Βασσάραι ή Βασσαρίδες του Αισχύλου, οι Βασσαρίδες ταυτίζονται με τις Μαινάδες που διαμέλισαν τον Ορφέα.

 

**Η λύρα του Ορφέα και ο αστερισμός της Λύρας

 

Αὕτη ἐνάτη κεῖται ἐν τοῖς ἄστροις, ἔστι δὲ Μουσῶν· κατεσκευάσθη δὲ τὸ μὲν πρῶτον ὑπὸ Ἑρμοῦ ἐκ τῆς χελώνης καὶ τῶν Ἀπόλλωνος βοῶν, ἔσχε δὲ χορδὰς ἑπτὰ ἀπὸ τῶν Ἀτλαντίδων. μετέλαβε δὲ αὐτὴν Ἀπόλλων καὶ συναρμοσάμενος ᾠδὴν Ὀρφεῖ ἔδωκεν, ὃς Καλλιόπης υἱὸς ὤν, μιᾶς τῶν Μουσῶν, ἐποίησε τὰς χορδὰς ἐννέα ἀπὸ τοῦ τῶν Μουσῶν ἀριθμοῦ καὶ προήγαγεν ἐπὶ πλέον ἐν τοῖς ἀνθρώποις δοξαζόμενος οὕτως ὥστε καὶ ὑπόληψιν ἔχειν περὶ αὐτοῦ τοιαύτην ὅτι τὰ δένδρα καὶ τὰς πέτρας καὶ τὰ θηρία ἐκήλει διὰ τῆς ᾠδῆς· ὃς τὸν μὲν Διόνυσον οὐκ ἐτίμα, τὸν δὲ Ἥλιον μέγιστον τῶν θεῶν ἐνόμιζεν εἶναι, ὃν καὶ Ἀπόλλωνα προσηγόρευσεν· ἐπεγειρόμενός τε τῆς νυκτὸς κατὰ τὴν ἑωθινὴν ἐπὶ τὸ ὄρος τὸ καλούμενον Πάγγαιον ἀνιὼν προσέμενε τὰς ἀνατολάς, ἵνα ἴδῃ τὸν Ἥλιον πρῶτον· ὅθεν ὁ Διόνυσος ὀργισθεὶς αὐτῷ ἔπεμψε τὰς Βασσαρίδας, ὥς φησιν Αἰσχύλος ὁ τῶν τραγῳδιῶν ποιητής· αἵτινες αὐτὸν διέσπασαν καὶ τὰ μέλη διέρριψαν χωρὶς ἕκαστον· αἱ δὲ Μοῦσαι συναγαγοῦσαι ἔθαψαν ἐπὶ τοῖς λεγομένοις Λειβήθροις. τὴν δὲ λύραν οὐκ ἔχουσαι ὅτῳ δώσειν τὸν Δία ἠξίωσαν καταστερίσαι, ὅπως ἐκείνου τε καὶ αὐτῶν μνημόσυνον τεθῇ ἐν τοῖς ἄστροις· τοῦ δὲ ἐπινεύσαντος οὕτως ἐτέθη· ἐπισημασίαν δὲ ἔχει ἐπὶ τῷ ἐκείνου συμπτώματι δυομένη καθ' ὥραν. Ἔχει δὲ ἀστέρας ἐπὶ τῶν κτενῶν ἑκατέρων α, ἐφ' ἑκατέρου πήχεως ἀκρωτῆρι ὁμοίως α, ἐφ' ἑκατέρων ὤμων α, ἐπὶ ζυγοῦ α, ἐπὶ τοῦ πυθμένος α, λευκὸν καὶ λαμπρόν· τοὺς πάντας η.

(Ερατοσθένης, Καταστερισμοί 1.24R.2)

Ξεχάσαμε να εκτιμάμε

Παρατηρώ τους γύρω μου και διαπιστώνω πως συχνά δεν εκτιμάμε καταστάσεις και συμπεριφορές, δεν δείχνουμε ευγνωμοσύνη στους ανθρώπους που μας βοηθούν και γινόμαστε αχάριστοι…

Αποτέλεσμα αυτής της συμπεριφοράς είναι να χάνουμε την επαφή μας με ανθρώπους που κάποτε ήταν πάντα εκεί για εμάς…

Και όταν το συνειδητοποιήσουμε το πιο πιθανό να είναι αργά να διορθωθεί η σχέση…

Και τότε μάλλον θα πονέσουμε πολύ για την λανθασμένη συμπεριφορά που επιδείξαμε με τόση ευκολία!

Η εκτίμηση και η ευγνωμοσύνη είναι τα συναισθήματα που θα έπρεπε να μας απασχολούν στις περιπτώσεις που παρατηρούμε πως απομακρύνονται από εμάς οι φίλοι και συγγενείς.

Η εκτίμηση είναι κάτι που κερδίζεται όπως και η εμπιστοσύνη. Ξεκινάει από μηδενικής βάσεως και σταδιακά καλλιεργείται είτε θετικά είτε αρνητικά ανάλογα με την επικοινωνία και την συναναστροφή. Δεν είναι δεδομένη στις διαπροσωπικές επαφές, θα πρέπει να δουλευτεί και αναλόγως θα υπάρχει η αντίστοιχη συμπεριφορά.

Αντίπαλο δέος της εκτίμησης είναι ο εγωισμός. Η εκτίμηση είναι σχεδόν ταυτόσημη με τον σεβασμό. Για να δείξεις πως εκτιμάς τον άλλον, θα πρέπει να το σέβεσαι. Για να τον σέβεσαι, θα πρέπει να παραμερίσεις τον εγωισμό σου και να συμμετέχεις στο «παιχνίδι» της σχέσης και της επαφής με τους άλλους με τους ίδιους κανόνες. Δεν είσαι ανώτερος τους… δεν είσαι κατώτερος τους. Είστε δύο άνθρωποι που οφείλετε να έχετε αμοιβαία εκτίμηση και σεβασμό για να εξελιχτεί αρμονικά και ώριμα η σχέση σας.

Ο άνθρωπος που θα σέβεται τις πράξεις των άλλων, που νιώθει ευγνωμοσύνη, που κατανοεί πότε θα πρέπει να επιδείξει εγωισμό για να μην χάσει τον εαυτό του… Αυτός είναι ο άνθρωπος που θα ξέρει να εκτιμάει και όταν εκτιμάς δεν χάνεις… Δεν χάνεις ούτε τον φίλο σου, ούτε τον σύντροφο σου, ούτε κανέναν!

Πολύ κρίμα που ξεχάσαμε να εκτιμάμε…

Μάρκος Αυρήλιος: Πώς οι σοφοί άνθρωποι της ζωής μας εμπνέουν να χτίσουμε τον χαρακτήρα μας

O όρος «μέντορας» προέρχεται από την Οδύσσεια του Όμήρου. Η Αθηνά, θεά της σοφίας και της αρετής, μεταμορφώνεται σε έναν φίλο του Oδυσσέα με το όνομα Μέντορας για να συμβουλέψει τον γιο του Τηλέμαχο, που κινδυνεύει σοβαρά. Παραμένει στο πλάι τους στην τελική μάχη κατά των εχθρών του Oδυσσέα, ενθαρρύνοντας τον ήρωα προς τη νίκη.

O Μάρκος Αυρήλιος είπε πως ακόμα και οι επίδοξοι Στωικοί δεν θα έπρεπε να ντρέπονται να αναζητήσουν τη βοήθεια άλλων, όπως όταν ένας πληγωμένος στρατιώτης που πολιορκεί ένα οχυρό δεν ντρέπεται να ζητήσει βοήθεια για να σηκωθεί από τους συντρόφους του οι οποίοι παίρνουν θέση στις επάλξεις. Ωστόσο, δεν έχουν όλοι έναν Ρούστικο για να τους ανεβάσει στους προμαχώνες.

Αν καταφέρουμε να βρούμε κάποιον που μπορούμε να εμπιστευτούμε, όπως περιγράφει ο Γαληνός, αυτό είναι υπέροχο. Στην πραγματικότητα, όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανώς θα πρέπει να βασιστούν σε άλλες πρότυπες στρατηγικές, όπως έκανε μάλλον ο Μάρκος Αυρήλιος μετά τον θάνατο του Ρούστικου. Oι στρατηγικές αυτές εμπίπτουν σε δύο κύριες κατηγορίες: τη γραφή και τη φαντασία.

Ακόμα κι αν δεν έχουμε έναν μέντορα στην αληθινή ζωή μας για να μας ακολουθεί όπου πάμε, μπορούμε να ωφεληθούμε από την ιδέα αυτή χρησιμοποιώντας τη φαντασία μας. O Μάρκος Αυρήλιος, όπως και κάθε άλλος φιλόσοφος, ανακαλούσε στον νου του τις εικόνες διάφορων συμβούλων και προτύπων συμπεριφοράς. Επίσης, πίστευε ότι ήταν σημαντικό να στοχάζεται τον χαρακτήρα και τις πράξεις περίφημων ιστορικών φιλοσόφων.

Σε ένα σημείο λέει ότι τα γραπτά των «Εφεσίων», εννοώντας πιθανώς τους μαθητές του Ηράκλειτου, έδιναν τη συμβουλή να σκεφτόμαστε συνεχώς πρόσωπα από προηγούμενες γενιές που επέδειξαν υποδειγματική αρετή. Όπως είδαμε, η ιστορία του Ζήνωνα αρχίζει όταν εκείνος λαμβάνει την αινιγματική συμβουλή «να βασίζεται στο χρώμα νεκρών ανθρώπων» μελετώντας τη σοφία των προηγούμενων γενεών.

Ο Μάρκος Αυρήλιος λέει στον εαυτό του να επικεντρώνει την προσοχή του στον νου των σοφών ανθρώπων, ιδιαίτερα στις αρχές που εκείνοι υποδηλώνουν, και να λαμβάνει προσεκτικά υπόψη τι αποφεύγουν και τι επιζητούν στη ζωή τους. Στα Εις Εαυτόν κατονομάζει τους φιλοσόφους που θαυμάζει περισσότερο: Πυθαγόρας, Ηράκλειτος, Σωκράτης, Διογένης ο Κυνικός, Χρύσιππος και Επίκτητος.

Φυσικά, εμείς θα μπορούσαμε να επιλέξουμε τον ίδιο τον Μάρκο Αυρήλιο ως πρότυπο συμπεριφοράς αν μελετούμε τη ζωή και τη φιλοσοφία του. Το πρώτο βήμα μας είναι να καταγράψουμε τις αρετές που επιδεικνύει ένα πρόσωπο το οποίο σεβόμαστε. Η δημιουργία ενός καταλόγου με τις ιδιότητες που θαυμάζουμε περισσότερο σε κάποιον άλλο άνθρωπο, όπως ακριβώς κάνει ο Μάρκος Αυρήλιος στο πρώτο βιβλίο των Εις Εαυτόν, είναι μια απλή και πολύ αποτελεσματική άσκηση.

Εξηγεί σε επόμενο κεφάλαιο ότι στοχάζεται τις αρετές όσων έζησαν μαζί του ώστε να τον εμψυχώσουν: η ενέργεια του ενός, η ταπεινοφροσύνη του άλλου, η γενναιοδωρία ενός τρίτου και ούτω καθεξής. Τίποτα δεν χαροποιεί την ψυχή μας, λέει, όπως οι κοντινοί μας άνθρωποι που επιδεικνύουν αρετή στη ζωή τους, και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο πρέπει να εκτιμούμε αυτά τα παραδείγματα και να τα διατηρούμε ζωντανά στη μνήμη μας.

Η καταγραφή των πραγμάτων συχνά θα κάνει την εικόνα ακόμα πιο ζωντανή και αλησμόνητη. Όι Στωικοί θεωρούσαν κάτι τέτοιο μια υγιή πηγή χαράς. Αν καταγράφουμε τις ιδέες μας σχετικά με το τι καθιστά αξιοθαύμαστο έναν άλλο άνθρωπο, το να στοχαζόμαστε πάνω σε αυτές και να τις επαναλαμβάνουμε μας δίνει την ευκαιρία να τις επεξεργαζόμαστε. Με πρακτική εξάσκηση θα μπορέσουμε να οραματιστούμε τα στοιχεία του χαρακτήρα που περιγράφουμε με μεγαλύτερη ευκολία.

Δέκα και πλέον χρόνια μετά τον θάνατο του Αντωνίνου, για παράδειγμα, ο Μάρκος Αυρήλιος εξακολουθούσε να υπενθυμίζει στον εαυτό του να παραμένει πιστός μαθητής του σε όλους τους τομείς της ζωής του. Αν και ο ίδιος δεν ήταν φιλόσοφος, ο Αντωνίνος φαίνεται ότι είχε οικειοποιηθεί με φυσικό τρόπο πολλές από τις αρετές που εγκωμίαζαν οι Στωικοί.

Στα Εις Εαυτόν ο Μάρκος Αυρήλιος είπε ότι ο Αντωνίνος του έδειξε ότι ένας αυτοκράτορας θα μπορούσε να κερδίσει τον σεβασμό των υπηκόων του χωρίς σωματοφύλακες, βαρύτιμα ενδύματα, πολύτιμα κοσμήματα, αγάλματα και όλες τις παρόμοιες παγίδες της κοινωνικής θέσης του. O θετός πατέρας του δίδαξε τον Μάρκο Αυρήλιο ότι μπορούσε, παρά τη θέση του ως Καίσαρα, να ζήσει με τρόπο παρόμοιο με εκείνο ενός απλού πολίτη, χωρίς να μειωθεί το κύρος του και χωρίς να αμελήσει τις ευθύνες του.

Ακολουθώντας το παράδειγμα του Αντωνίνου, λοιπόν, υπενθυμίζει στον εαυτό του να μη «βαφτεί πορφυρός» και μετατραπεί σε Καίσαρα. Μάλλον ο Μάρκος Αυρήλιος προσπαθούσε να βάψει τον νου του σε βάθος με τις ίδιες αξίες που παρατηρούσε σε άλλους, πασχίζοντας, όπως το έθεσε ο ίδιος, να παραμείνει ο άνθρωπος που προσπαθούσε να γίνει μέσω της φιλοσοφίας.

O Μάρκος Αυρήλιος θαυμάζει τη ζωηρή αφοσίωση του Αντωνίνου στη λογική, την απλή του ευσέβεια, την ακλόνητη εσωτερική γαλήνη του και τον ήρεμο χαρακτήρα του. Λέει, μάλιστα, ότι ο πατέρας του ήταν σαν τον Σωκράτη, καθότι ικανός να απέχει από πράγματα που οι περισσότεροι άνθρωποι είναι υπερβολικά αδύναμοι για να τα αποχωριστούν και να απολαμβάνει με μέτρο τα πράγματα που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να απολαύσουν χωρίς να στραφούν στην υπερβολή.

Λέει στον εαυτό του πως, αν μπορεί να μιμηθεί όλες αυτές τις αρετές, τότε θα μπορέσει να αντικρίσει τον θάνατό του με την ίδια γαλήνη ψυχής και καθαρή συνείδηση που επέδειξε ο Αντωνίνος στο κρεβάτι του πόνου. Εκτός από τις αρετές των αληθινών ανθρώπων, οι Στωικοί ήταν επίσης γνωστοί για την ανάκληση του υποθετικού χαρακτήρα ενός ιδανικού σοφού. Υπάρχουν πολλά αποσπάσματα όπου ο Μάρκος Αυρήλιος δείχνει να το κάνει αυτό.

Οι περιγραφές αυτές αναπόφευκτα μοιάζουν λίγο αφηρημένες και πομπώδεις. Για παράδειγμα, λέει ότι ο τέλειος σοφός άνθρωπος είναι σαν ένας αληθινός ιερέας των θεών, ταυτισμένος με το θείο στοιχείο της λογικής μέσα του. Δεν είναι ούτε διεφθαρμένος από την ηδονή ούτε πληγωμένος από τον πόνο, και παραμένει αλώβητος από τις προσβολές.

Ο αληθινός σοφός είναι σαν ένας πολεμιστής στην πιο ευγενή μάχη, μια μάχη βαθιά εμποτισμένη από δικαιοσύνη. Με όλο του το είναι, αποδέχεται όλα όσα του συμβαίνουν, όπως του τα στέλνει η μοίρα. Σπάνια τον ενδιαφέρει ό,τι λένε ή κάνουν οι άλλοι, εκτός αν είναι για το κοινό καλό. Με τρόπο φυσικό φροντίζει για όλα τα έλλογα όντα, σαν να είναι αδέλφια του. Δεν παρασύρεται από τη γνώμη του καθενός αλλά δίνει ιδιαίτερη προσοχή στους σοφούς που ζουν σε αρμονία με τη Φύση.

Ό Μάρκος Αυρήλιος προσπαθεί εδώ να περιγράψει στον εαυτό του την ανθρώπινη τελειότητα και να οραματιστεί έναν ιδανικό σοφό που να ενσωματώνει πλήρως τους στωικούς σκοπούς της ζωής. Εκτός από το να αναρωτιόμαστε τι ιδιότητες θα μπορούσε να έχει ο ιδανικός σοφός άνθρωπος, μπορούμε να αναρωτηθούμε ποιες ιδιότητες θα μπορούσαμε να ελπίζουμε να έχουμε εμείς στο απώτερο μέλλον. Για παράδειγμα, τι είδους άνθρωποι ελπίζουμε να είμαστε αφού εκπαιδευτούμε στον Στωικισμό για δέκα ή είκοσι χρόνια;

Σε κάποιο σημείο, ο Μάρκος Αυρήλιος φαίνεται ότι περιγράφει τους μακροπρόθεσμους στόχους της διαδικασίας της στωικής ψυχοθεραπείας στην οποία υποβλήθηκε ο ίδιος με τον Ρούστικο. Λέει ότι στον νου κάποιου που έχει ταπεινωθεί και εξαγνιστεί πλήρως δεν υπάρχει καμία ανοιχτή πληγή κάτω από την επιφάνεια και τίποτα που δεν θα μπορούσε να αντέξει στην εξέταση ή θα κρυβόταν από το φως. Δεν υπάρχει πια οτιδήποτε το δουλοπρεπές ή κίβδηλο σε κάποιον που το έχει καταφέρει αυτό, προσθέτει, και δεν εξαρτάται από τους άλλους ούτε και αποξενώνεται από αυτούς. Αυτοί για τους Στωικούς είναι τόσο ψυχοθεραπευτικοί στόχοι όσο και στόχοι ζωής.

Η ευεργετική δράση του αντιπαραδείγματος

Αν παρατηρήσεις προσεκτικά την πορεία της ζωής όσων θαυμάζεις αυτήν τη στιγμή, θα διαπιστώσεις πως είναι άνθρωποι που δεν πήραν τον εύκολο δρόμο, πως οι επιλογές τους δεν ήταν πάντα οι αναμενόμενες και για πολλές από αυτές μπορεί ούτε οι ίδιοι να είναι ιδιαίτερα περήφανοι σήμερα.

Έχεις ποτέ αναρωτηθεί για την ευεργετική δύναμη του αντιπαραδείγματος; Έχεις συνειδητοποιήσει πως οι κακές επιλογές μπορούν να σε λυτρώσουν;

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που θαυμάζεις -και τους αξίζει να τους θαυμάζεις- έχουν κάνει πολλά λάθη, έχουν και από ένα παρελθόν που θα ήθελαν να ξεχάσουν, έχουν πονέσει πολύ, έχουν προδοθεί τόσες φορές που έχουν χάσει το μέτρημα, έχουν αγαπήσει ανθρώπους οι οποίοι τους κακοποιούσαν ψυχολογικά, έχουν εξευτελιστεί και έχουν συνάψει φιλικές σχέσεις με ανθρώπους που ούτε θα τους πλησίαζες. Μπορεί να μην ήταν εύκολο, μπορεί να θέλουν να τα ξεχάσουν, μπορεί να μην τους σεβόσουν εάν τους γνώριζες σε αυτές τις σκοτεινές τους φάσεις αλλά σίγουρα, εάν δεν είχαν περάσει από αυτά τα στάδια, σήμερα δεν θα τους θαύμαζες. Η σοφία είναι πράγμα πανάκριβο, ξέρεις.

Την αξία της καλοσύνης δεν την έμαθα από ανθρώπους δοτικούς και καλόψυχους. Την έμαθα από ανθρώπους τσιγκούνηδες, λίγους, κακούς. Εκεί κατανόησα τη σημασία του να είσαι καλός, τη χρησιμότητα, τις ευεργετικές ιδιότητες του να αγαπάς και τη χαρά του να δίνεις. Το λίγο τους με έπνιξε, μου προκάλεσε ασφυξία, κλειστοφοβία και αγάπησα το πολύ. Και έμαθα να μην συμβιβάζομαι ούτε με το λίγο ούτε καν με το λιγότερο.

Την αξία και τη δύναμη της σιωπής την έμαθα από ανθρώπους που μιλούν συνεχώς χωρίς να λένε τίποτα. Γιατί αυτοί που μιλούν συνεχώς, σπάνια έχουν να πουν κάτι. Θυμάστε, φυσικά, από το σχολείο τον τύπο που πεταγόταν συνέχεια και έκανε σχόλια στο δάσκαλο και έλεγε με άλλα λόγια αυτά που μόλις άκουσε και απαντούσε ο ίδιος στις ερωτήσεις που έθετε, μόνο και μόνο για να ακούγεται η φωνή του. Η ενήλικη ζωή είναι γεμάτη από τέτοιους τύπους. Και κάπως έτσι αγάπησα αυτούς τους όμορφους ανθρώπους τους σιωπηλούς με το μυαλό το θορυβώδες. Τη σέβομαι τη σιωπή. Τη σέβομαι όσο λίγα πράγματα. Τους αγαπώ τους ανθρώπους που δεν «εξαντλούνται μέσα στην πολλή συνάφεια του κόσμου». Είναι δικοί μου άνθρωποι. Δικοί μου όσο λίγοι.

Την αξία της αγάπης την έμαθα από εκείνους που μου τη στέρησαν. Όχι μόνο από εκείνους που δεν με αγάπησαν αλλά και από εκείνους που δεν με άφησαν να τους αγαπήσω εγώ. Δεν ξέρω με σιγουριά σε ποιους το κρατάω περισσότερο. Μάλλον στους δεύτερους. Γιατί, στην τελική, τι συμβαίνει στ’ αλήθεια όταν ψάχνεις κάποιον; Ποια είναι η ανάγκη σου η πραγματική; Θες να αγαπηθείς ή μήπως θες να σε αφήσει να τον αγαπήσεις εσύ; Έτσι αγάπησα την αγάπη- όταν κατάλαβα πως δεν είναι δεδομένη και πως δεν είναι όλοι οι άνθρωποι διατεθειμένοι ούτε να τη δώσουν ούτε να τη δεχθούν. Το λίγο των «λίγων» με έσπρωξε σε αυτό το ασυμβίβαστο πολύ.

Διάβασα πολλά κακά βιβλία για να μάθω από καλή λογοτεχνία και άκουσα κακή μουσική για να μάθω τι κάνει τα αυτιά μου να χαίρονται στ’ αλήθεια. Έκανα αποτυχημένες σχέσεις για… Όχι, εντάξει, δεν με έκαναν να μάθω ακόμα πώς να κάνω μια σχέση να πετύχει αλλά με έκαναν να μάθω καλύτερα τον εαυτό μου. Τις ευγνωμονώ τις αποτυχημένες σχέσεις μου γιατί με έκαναν αυτό που είμαι σήμερα.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχεις κάνει λάθη. Πήρες λάθος αποφάσεις, αγάπησες ακατάλληλους ανθρώπους, εμπιστεύτηκες λάθος ανθρώπους, έσπασες τα μούτρα σου. Και έχεις δυο επιλογές: να έχεις κακές αναμνήσεις που θα σε τραβάνε πίσω ή να μάθεις κάτι σωστό από το κάθε λάθος. Δε γνωρίζω για την εγκυρότητα της ατάκας- καραμέλας «Κάθε εμπόδιο για καλό» και αν είχα την εξουσία, θα την ποινικοποιούσα ως φράση χωρίς δεύτερη σκέψη. Γνωρίζω, όμως, με βεβαιότητα πως αν πάρεις το χρόνο που χρειάζεσαι και δεις τα πράγματα από μια απόσταση και χωρίς φόβο (αλλά με πάθος! Πάντα με πάθος!), θα δεις πως από τα λάθη σου θα μάθεις και όχι από τα σωστά σου.

Σίγουρα δεν χρειάζεται να χάσεις κάτι για να το εκτιμήσεις. Πρέπει, όμως, να έχεις χάσει κάτι στο παρελθόν για να εκτιμήσεις αυτό που έχεις τώρα. Και, αν δε σπάσεις, πώς θα μάθεις από τι είσαι φτιαγμένος;

Εξάλλου, τα λάθη μας είμαστε και όχι τα σωστά μας. Τίποτα γκουρμέ δεν θα σε κάνει να εκτιμήσεις το φαγητό. Μόνο το κακό φαγητό θα σε κάνει να εκτιμήσεις το καλό φαγητό. Την ευγνωμοσύνη θα τη διδαχθείς από τους αγνώμονες και τη δικαιοσύνη από όσους σε αδικούν. Τον επαγγελματισμό από όσους σου φέρθηκαν αντιεπαγγελματικά και το πολύ θα στο μάθουν οι «λίγοι».

Η θρασύτητα της αμάθειας

Είναι κατανοητό πως ό,τι δεν ξέρεις απλά δε σε απασχολεί. Αν ξέρεις όμως κάτι για ένα θέμα υπάρχουν δυο οδοί να ακολουθήσεις: είτε να μάθεις περισσότερο για αυτό, είτε να επαναπαυτείς στις πληροφορίες που έχεις, θεωρώντας πως είναι αρκετές.

Αυτή η ελλιπής πληροφόρηση είναι που διακρίνει τη σημερινή μας κοινωνία στο έπακρο. Η ημιμάθεια, οι «μισές γνώσεις», η τεμπελιά της αμάθειας. Γιατί σε έναν κόσμο ο οποίος κινείται πλέον με ψηφιακούς ρυθμούς, κανείς δεν έχει χρόνο για τίποτα – ούτε καν για σωστή ενημέρωση, πόσο μάλλον για εμπλουτισμό γνώσεων.

Μα το πρόβλημα δεν είναι μόνο το ότι ανατρέφουμε πια μια γενιά που τόσο επιμελώς επιμένει να καταγράφει τα τόσα λίγα επιτεύγματά της. Το πρόβλημα αντανακλάται σε αυτό που τόσο εύγλωττα είχε πει ο Περικλής: πως «η αμάθεια προκαλεί το θράσος, ενώ ο συνετός υπολογισμός τον δισταγμό».

Έχουμε γεμίσει φωνές που επαναλαμβάνουν σχεδόν με αυθάδεια τα λίγα που ξέρουν, ασχέτως αν αυτά είναι ελλιπή, σε σημείο που αγγίζουν την παραπληροφόρηση. Από ρήσεις που αναπαράγονται λάθος, σε αβάσιμα επιχειρήματα, ανακριβείς στατιστικές και άγνοια για την άλλη όψη κάθε θέματος.
Ίσως ισχύει τελικά πως «ο αμαθής είναι σαν το ντέφι: κάνει θόρυβο χάρη στην κενότητά του» (Ο. Μπέτλινγκ). Γιατί ενώ ο μορφωμένος διψάει για περαιτέρω γνώση, ο αμαθής προτιμάει να κηρύττει στους άλλους και να μην παραδέχεται τα λάθη του. Είναι οι άνθρωποι που έχουν τις «εύκολες λύσεις» στο τσεπάκι. Αυτοί που «αναλαμβάνουν πολιτικές ευθύνες» και νομίζουν πως ξεμπερδεύουν έτσι, ενώ στην ουσία δεν έχουν κάνει τίποτα. Αυτοί που κοιτάνε μόνο τους αριθμούς στην ευημερία μιας χώρας, αγνοώντας το πώς πραγματικά επιβιώνουν οι πολίτες της. Αυτοί που επιμένουν πως ξέρουν καλύτερα λόγω της θέσης που κατέχουν.

Είναι όμως αυτοί οι θρασείς, οι ημιμαθείς και οι επηρμένοι που καταλήγουν να μας διοικούν, και μάλλον φταίμε περισσότερο εμείς για αυτό. Γιατί δεν χρησιμοποιούμε τη μόρφωση που έχουμε ως την εξουσία που αυτή μας προσφέρει, και υποκύπτουμε στην αποχή από τη σύγκρουση ως πιο αξιοπρεπή λύση.

Όπως είπε και ο Ξενοφών όμως, «εκείνοι που φαίνονται ότι εκ φύσεως είναι άριστοι, χρειάζονται περισσότερο από τους άλλους την παιδεία», και ίσως εκεί πρέπει να ξεκινήσουμε: να ξεχωρίζουμε τους αναιδείς αμαθείς, από τους θαρραλέους ελλόγιμους.

Στάθμιση: η αναγκαία προϋπόθεση για τον συνδυασμό της ευθύνης με τη χαρά

Οι θαρραλέοι άνθρωποι οφείλουν συνεχώς να σπρώχνουν τους εαυτούς τους να είναι απολύτως τίμιοι, αλλά οφείλουν συνάμα να κατέχουν την ικανότητα να αποκρύπτουν την όλη αλήθεια όταν χρειάζεται. Για να είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι, πρέπει να αναλαμβάνουμε ολόκληρη την ευθύνη για τους εαυτούς μας, αλλά κάνοντάς το αυτό, πρέπει να κατέχουμε την ικανότητα να αρνιόμαστε την ευθύνη που δεν είναι αληθινά δική μας.

Η στάθμιση είναι η πειθαρχία που μας δίνει την ευκαμψία. Εξαιρετική ευκαμψία χρειάζεται για μια επιτυχημένη ζωή σε όλες τις σφαίρες δραστηριότητας. Για να χρησιμοποιήσω ένα μόνο παράδειγμα, ας εξετάσουμε το θέμα του θυμού και της έκφρασής του. Θυμός είναι ένα συναίσθημα που γεννήθηκε μέσα μας (και μέσα σε οργανισμούς λιγότερο εξελιγμένους) από την εξέλιξη αναρίθμητων γενεών με σκοπό να υποβοηθήσει την επιβίωσή μας. Αισθανόμαστε θυμό όποτε αντιλαμβανόμαστε ότι ένας άλλος οργανισμός αποπειράται να καταπατήσει το γεωγραφικό ή ψυχολογικό χώρο μας, ή προσπαθεί με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο να μας εξαφανίσει. Ο θυμός μας οδηγεί να αντιπαλέψουμε με τον εισβολέα. Χωρίς το θυμό μας, θα ήμασταν πράγματι συνεχώς καταπατούμενοι μέχρι την τελική σύνθλιψη και εξολόθρευσή μας. Μόνο με το θυμό μπορούμε να επιβιώσουμε.

Ωστόσο πολύ συχνά, όταν διακρίνουμε, σε μια πρώτη φάση, ότι επιχειρούν άλλοι να μας καταπατήσουν, ύστερα από προσεκτικότερη εξέταση αντιλαμβανόμαστε ότι δεν είναι καθόλου αυτό που επεδίωκαν. Ή ακόμη, όταν έχουμε πειστεί ότι ορισμένοι πραγματικά επιδιώκουν να μας καταπατήσουν, μπορεί να καταλάβουμε ότι για τον ένα ή για τον άλλο λόγο, δεν είναι προς το συμφέρον μας να αντιδράσουμε με θυμό. Κατά συνέπεια, είναι ανάγκη τα ανώτερα κέντρα του εγκεφάλου μας (κρίση) να είναι ικανά να καθοδηγούν και να προσαρμόζουν τα κατώτερα κέντρα.

Για να ενεργούμε επιτυχημένα στον περίπλοκο κόσμο μας είναι απαραίτητο να έχουμε την ικανότητα όχι μόνο να εκφράζουμε το θυμό μας αλλά και να μην τον εκφράζουμε. Επιπλέον, πρέπει να είμαστε ικανοί να εκφράζουμε το θυμό μας με διαφορετικούς τρόπους. Μερικές φορές, λόγου χάρη, είναι αναγκαίο να τον εκφράζουμε μόνο ύστερα από πολλή μελέτη και αυτοαξιολόγηση. Άλλες φορές είναι περισσότερο ωφέλιμο για μας να τον εκφράζουμε αμέσως και αυθόρμητα. Καμιά φορά είναι βέλτιστο να τον εκφράσουμε ψυχρά και ήρεμα· άλλοτε πάλι βροντόφωνα και με σφοδρότητα.

Συνεπώς, δε χρειαζόμαστε μόνο να ξέρουμε πώς να χειριστούμε το θυμό μας με διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικές περιστάσεις, αλλά και πώς να συνταιριάζουμε καλύτερα τον κατάλληλο χρόνο με το κατάλληλο ύφος έκφρασης. Για να μπορέσουμε να χειριστούμε το θυμό μας με πλήρη ορθότητα και αξιοσύνη, απαιτείται ένα καλά μελετημένο και ευλύγιστο σύστημα αντίδρασης. Γι’ αυτό δεν είναι ν’ απορεί κανείς, ότι το να μάθουμε να χειριζόμαστε το θυμό μας είναι ένα πολυσύνθετο και επίπονο έργο που συνήθως δεν μπορεί να ολοκληρωθεί πριν από την ενηλικίωση, ή ακόμα κι από τη μέση ηλικία, και η οποία πολλές φορές δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Όλοι οι άνθρωποι, άλλος πολύ άλλος λίγο, υποφέρουν από ανεπάρκεια των συστημάτων τους ευλύγιστων αντιδράσεων.

Η ωριμότητα απαιτεί επομένως μιαν εξαιρετική ικανότητα να πετυχαίνεις ευλύγιστα και να ξαναπετυχαίνεις συνεχώς, μια λεπτή και δύσκολη ισορρόπηση ανάμεσα σε αντικρουόμενες ανάγκες, σκοπούς, καθήκοντα, υπευθυνότητες, κατευθύνσεις κ.λπ. Η ουσία αυτής της πειθαρχίας για στάθμιση είναι η παραίτηση από ορισμένες ιδιαιτερότητες της προσωπικότητας, από βαθιά ριζωμένους τύπους, συμπεριφορές, ιδεολογίες κι ακόμα από ολόκληρες βιοτροπίες. Αυτές είναι μείζονες μορφές της στάθμισης που απαιτούνται προκειμένου να πάει κανείς πολύ μακριά στο ταξίδι της ζωής.

Παρατηρήθηκε γιγαντιαία εκροή αερίου που εκτείνεται πέρα ​​από τον συμπαγή γαλαξία Makani

Εξερευνώντας την επίδραση των γαλαξιακών ανέμων από έναν μακρινό γαλαξία που ονομάζεται Makani, ο Alison Coil του San Diego και άλλοι αστροφυσικοί έκαναν μια νέα ανακάλυψη, που παρέχει για πρώτη φορά άμεση μαρτυρία του ρόλου των γαλαξιακών ανέμων – εκτοξεύσεις αερίων από τους γαλαξίες – στη δημιουργία του περιγαλαξιακού μέσου (CGM). Υπάρχει στις περιοχές γύρω από τους γαλαξίες και παίζει ενεργό ρόλο στην κοσμική εξέλιξή τους. Η λέξη Makani σημαίνει άνεμος στη τοπική γλώσσα της Χαβάης.
 

Μια απόδοση του όγκου του ανέμου του ιονισμένου αερίου στον γαλαξία Makani. Στο διάγραμμα έχουμε 2 χωρικές διαστάσεις και μία τρίτη που είναι η ταχύτητα. Τα χρώματα εντοπίζουν τον άξονα ταχύτητας, όπως φαίνεται από το βέλος στο κέντρο.

Η έρευνα αποκάλυψε ένα τεράστιο νεφέλωμα γύρω από μία ακραία μορφή συγχωνευμένου γαλαξία, που δημιουργήθηκε από τη βαρυτική αλληλεπίδραση δύο γαλαξιών. Ο γαλαξίας Makani σπρώχνει ένα μεγάλο μέρος του αερίου του στον περιγαλαξιακό χώρο. Η ερευνητική ομάδα παρατήρησε τον άνεμο στην ιδιαίτερα λαμπερή άλω αερίου οξυγόνου σε τεράστιες αποστάσεις από τον γαλαξία.

 

Το νεφέλωμα αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα του είδους που έχει ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα, και μάλιστα παρατηρήθηκε να έχει διαφορετικές ταχύτητες σε διαφορετικές αποστάσεις, γεγονός που οφείλεται στο ότι ο γαλαξίας σχημάτιζε αστέρια με έντονο ρυθμό σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Αυτό τους έδωσε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν με λεπτομέρεια τη χρονική εξέλιξη της ενεργειακής κατάστασης του φαινομένου, το οποίο προσφέρει επίσης και μία ερμηνεία του πώς μέταλλα, δηλαδή, χημικά στοιχεία βαρύτερα από το υδρογόνο και το ήλιο, μπορεί να εκτοξεύονται σε μακρινές αποστάσεις σε περιοχές μεταξύ των γαλαξιών.

 

«Αυτό που είναι επίσης αξιοσημείωτο είναι ότι ο αστρικός άνεμος από αστέρια στο τέλος της ζωής τους φαίνεται να είναι αρκετά ισχυρός, ώστε να προκαλέσει το φαινόμενο αυτό, χωρίς να είναι απαραίτητη η ύπαρξη μαύρης τρύπας, αν και είναι αναμενόμενο να υπάρχει μία στο κέντρο των συγχωνευμένων γαλαξιών, κυριολεκτικά κρυμμένη κάτω από μεγάλες ποσότητες σκόνης και αερίων», ανέφερε ο Δρ. Paul Sell, ο οποίος συνέβαλε σε αυτή την έρευνα ως ερευνητής.

Παρά το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος γαλαξίας ζυγίζει περίπου όσο και ο δικός μας, δεν παρατηρούμε μια παρόμοια ακραία κατάσταση, ούτε στον δικό μας γαλαξία ούτε σε κάποιον άλλο σχετικά κοντινό μας. Οι καταστροφικές συγκρούσεις ανάμεσα σε τόσο μεγάλης μάζας γαλαξίες είναι εξαιρετικά σπάνιες, ειδικά ανάμεσα σε αυτούς που περιέχουν μεγάλες ποσότητες ψυχρού αερίου από τις οποίες σχηματίζονται νέα αστέρια. Η διοχέτευση του ψυχρού αερίου βαθιά στο βαρυτικό πηγάδι των συγχωνευόμενων γαλαξιών οδηγεί στη δημιουργία ενός πολύ μεγάλου αριθμού νέων αστεριών, σε μικρό χρονικό διάστημα και σε περιορισμένο χώρο. Τα βαρύτερα από τα αστέρια που σχηματίζονται από αυτό το έντονο φαινόμενο αστρογένεσης πεθαίνουν γρήγορα, προκαλώντας στο τέλος της ζωής τους ισχυρούς ανέμους και κρουστικά κύματα που εκτοξεύουν το αέριο που τα περιβάλλει με υψηλές ταχύτητες έξω από το γαλαξία, στο βαθύ διάστημα.

 

Αυτός είναι ένας μόνο γαλαξίας από το δείγμα που αυτή η διεθνής ομάδα ερευνητών μελετά. Η παρατήρηση του ιδιαίτερα ενδιαφέροντος αυτού φαινομένου συνεχίζεται, σε μερικά από τα πιο ισχυρά τηλεσκόπια στον κόσμο για να διαπιστωθεί η μοναδικότητά του.

Σοφοκλής: η τραγικότητα της ύπαρξης

Σοφοκλής: (497/496 - 406 π.Χ)

Πώς εκτυλίσσεται ο τραγικός Λόγος της ύπαρξης

§1 Γενικά γνωρίσματα

     Είναι ο δεύτερος χρονικά δραματικός/τραγικός ποιητής, μετά τον Αισχύλο. Γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου έζησε, δημιούργησε ένα τεράστιο σε ποσότητα και ποιότητα έργο και πέθανε. Από τη συνολική του παραγωγή ‒123 έργα‒ έχουν σωθεί επτά ολόκληρες τραγωδίες: Αίας, Αντιγόνη, Τραχίνιαι, Οιδίπους τύραννος, Ηλέκτρα, Φιλοκτήτης, Oιδίπους επί Κολωνώ. Απ’ αυτές χρονολογούνται με ακρίβεια μόνο δυο: ο Φιλοκτήτης (θριάμβευσε το 409) και ο Οιδίπους επί Κολωνώ (διδάχτηκε μετά τον θάνατό του το 401). Από τις άλλες τραγωδίες ξέρουμε σχετικά, για την Αντιγόνη, ότι διδάχτηκε λίγο πριν το 441. Υπάρχει επίσης μια γενική εκτίμηση πως το αρχαιότερο από τα σωζόμενα έργα του είναι ο Αίας. Στα παλαιότερα έργα του ανήκουν επίσης και οι Τραχίνιες. Το επίκεντρο του ενδιαφέροντος του ποιητή εστιάζεται στο να σκεφτεί το άτομο με τις συναφείς καταστάσεις του, που συνθέτουν την τραγικότητα του ποιητικού λόγου. Οι ήρωες, που πλάθει ο Σοφοκλής, τίθενται αποφασιστικά στο κέντρο του αγώνα της ζωής και δείχνουν να μην κάμπτονται από τίποτα. Ξεπερνούν κι αυτό τον εμπαιγμό των θεών. Αυτός ο ακατάβλητος τραγικός ποιητής είχε αποκτήσει μια υψηλή μόρφωση, βοηθούμενος προς τούτο και από την άνετη οικονομική του κατάσταση. Ήταν πολυτάλαντος και διακρίθηκε καθ’ όλη την πολύμορφη δραστηριότητά του ως ποιητής, μουσικός, χορευτής, αλλά και ως ηθοποιός. Η διαφορετικότητα της εποχής, σε σχέση με εκείνη του Αισχύλου, επιτρέπει να αναδύεται μια άλλη εικόνα για τον άνθρωπο. Ο τελευταίος βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος κόσμου και κινείται ανάμεσα σε συγκρουόμενα καθήκοντα και αμφισβητούμενους τρόπους ζωής. Η εμπιστοσύνη τώρα στον άνθρωπο είναι μεγαλύτερη και ανάλογη με την αναγνώριση του μεγαλείου που κρύβει μέσα του.

§2 Η αγάπη προς την πατρίδα

     Δεν εγκατέλειψε ποτέ την Αθήνα. Τη γνώρισε στην άνοδο και την πτώση της: κατά την αυτοκρατορική της παντοδυναμία αλλά και κατά τη μεγάλη δοκιμασία του Πελοποννησιακού πολέμου. Πέθανε λίγο προτού δει την τελική της πτώση και την ανείπωτη ταπείνωσή της. Ασχολήθηκε και με την πολιτική και είχε πολλούς φίλους πολιτικούς. Είχε εκλεγεί δυο φορές στρατηγός και προς το τέλος της ζωής του (83 ετών) κλήθηκε να συμμετάσχει σε ειδικά συμβούλια αμέσως μετά Σικελική εκστρατεία και την επακόλουθη την πανωλεθρία της πατρίδας του. Κατά την μακροχρόνια ζωή του γνώρισε χαρές, ευχαρίστηση, επιτυχίες ή ακόμη και θριάμβους. Και όλα τούτα σε μια περίοδο ή εποχή, που η Αθήνα βρισκόταν στον κολοφώνα της ακμής της. Για τους συγκαιρινούς του ήταν ο άνθρωπος, που προσωποποιούσε τη δημιουργία, τη χαρά και την ευτυχία. Αντανάκλαση μιας τέτοιας διαρκούς και μόνιμης ευτυχίας βρίσκουμε και στις τραγωδίες του. Το έργο του, ως ένα ενιαίο όλο, απηχεί το κλασικό πνεύμα του πολιτισμού της Αθήνας. Προς το τέλος της ζωής του πλέκει το εγκώμιο του Κολωνού, του τόπου όπου γεννήθηκε:

«Στης περήφανης για τ’ άλογά της χώρας/ έφτασες ξένε στα πιο όμορφα μέρη/ όλης της γης, στα άσπρα χώματα του Κολωνού/εδώ θρηνεί το γλυκόλαλο αηδόνι με το κελάηδισμά του/μες στον πυκνό κισσό βαθιά κρυμμένο/και στο απάτητο του θεού τ’ άγιο δάσος/ με τους αμέτρητους καρπούς, τ’ ανήλιαγο κι απ’ όλες/τις μπόρες του χειμώνα απάνεμο» (Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 668-678).

§3 «Μηδένα προς του τέλους μακάριζε»

Βιώνοντας όλη την ιστορία της Αθήνας με τον τραγικό τρόπο, που ταίριαζε στο πνευματικό του επίπεδο και στην ποιητική του τέχνη, παρουσιάζει τον άνθρωπο στα όρια της γνώσης, της μεγαλοσύνης του αλλά και στις απρόβλεπτες τροπές της ύπαρξής του. Αυτές οι τροπές δεν είναι άσχετες από τις τρικυμίες, που κλυδωνίζουν την Πόλιν. Δεν νοείται ευτυχία του ατόμου και δυστυχία της Πόλεως όπως και αντίστροφα:

«Η πόλη, όπως κι ο ίδιος βλέπεις, /ήδη κλονίζεται πολύ και να σηκώσει το κεφάλι/από τα βάθη της θανατηφόρας τρικυμίας δεν μπορεί πια» (Οιδίπους Τύραννος, στ. 22-25).

«Γι’ αυτό καρτερώντας εκείνη την τελευταία μέρα της ζωής/να μη βιαστείς να καλοτυχίζεις θνητό άνθρωπο, προτού/της ζωής διαβεί το τέρμα χωρίς να πάθει κακό» (ό.π. στ. 1528-1530).

Με έναν παρόμοιο τρόπο, ως προς το αβέβαιο τέλος του ανθρώπου, μιλάει και ο Ευριπίδης:

«Ποτέ μην πεις ευτυχισμένο έναν άνθρωπο/προτού να δεις τη μέρα τη στερνή του,/προτού τον δεις πώς θα κατέβει στον κάτω κόσμο» (Ευριπίδης, Ανδρομάχη, στ. 100-103).

§4 Οιδίπους τύραννος

     Ι. Ανήκει στα πιο διάσημα έργα του Σοφοκλή, με πιθανότερη χρονολόγηση: 430-425 π.Χ. Ως προς το περιεχόμενο: Ο Οιδίπους ανέλαβε βασιλιάς της Θήβας, επειδή έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και κατόπιν τούτου θεωρήθηκε σωτήρας της. Ως βασιλιάς παντρεύτηκε τη χήρα του Λάιου, την Ιοκάστη, δηλαδή εν αγνοία του τη μητέρα του. Η Πόλις υποφέρει τα πάνδεινα λόγω του λοιμού: πλήρης ερήμωση. Η απαλλαγή της από τον λοιμό, σύμφωνα με τον χρησμό, θα ερχόταν, εάν βρισκόταν και τιμωρούνταν ο δολοφόνος του Λάιου. Μετά από αναζητήσεις για τον δολοφόνο αποκαλύπτεται πως ο εν λόγω δολοφόνος ήταν ο Οιδίπους. Πρώτον εκπληρώθηκε παλαιός χρησμός προς τον Λάιο ότι θα έβρισκε το θάνατό του από το παιδί του, εάν το αποκτούσε. Δεύτερον, το τραγικό στοιχείο εν δράσει: η Ιοκάστη αυτοκτονεί, ο Οιδίπους αυτο-τυφλώνεται και αυτοεξορίζεται. Δεν αποκλείεται ο Σοφοκλής να αντλεί την έμπνευσή του από το λοιμό της Αθήνας (429 π.Χ.), κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, με συνέπεια ασταμάτητους θανάτους πολλών πολιτών, μεταξύ αυτών και του Περικλή.

     ΙΙ. Ορισμένες συγκλονιστικές σκηνές (στ. 300-428):

     Ο Οιδίπους, από αγάπη προς την πόλη που κυβερνά και εντελώς ανυποψίαστος, ζητά από τον μάντη Τειρεσία να φέρει στο φως την αιτία του κακού. Ο μάντης, στην αρχή, διστάζει να πει την αλήθεια από σεβασμό στο θεσμό και τον βασιλιά. Ο Οιδίπους εξοργίζεται, γιατί τον θεωρεί συνυπαίτιο σε ραδιουργία εναντίον της εξουσίας του. Τότε ο Τειρεσίας αποκαλύπτει πως ο φονιάς είναι ο ίδιος ο βασιλιάς. Ο βασιλιάς χάνει την ψυχραιμία του και αρχίζει να βρίζει τον μάντη πως είναι τυφλός, κουφός και ανόητος. Υποψιάζεται πως ο Κρέων μηχανορραφεί εναντίον του για να του πάρει την εξουσία και για πλούτο, με συνεργό το μάντη. Στον τελευταίο καταλογίζει φθόνο εναντίον του, λόγω της ευφυίας του, που του επέτρεψε να λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας. Ο Οιδίπους αδυνατεί να πιστέψει όσα ακούει και βιώνει μια τραγικότητα εν εξελίξει: από αξιαγάπητος, ευσπλαχνικός ηγέτης του λαού θα γίνει ο πιο μισητός και έρμαιο της ειρωνείας της τύχης του. Θα πληρώσει για όλα τα ανομήματα που διέπραξε χωρίς να έχει την παραμικρή γνώση για τις πράξεις του και τα οποία θεωρούσε πως έκανε προς όφελος της πόλεως.

     ΙΙΙ. Η τραγική τέχνη στο αποκορύφωμά της:

     Γίνεται αποκαλυπτική της μεγαλοφυΐας του ποιητή. Ο μύθος εισδύει στην υπαρκτική οντότητα του ανθρώπου: τον αναπαριστά σε όλες τις μοιραίες αντιφάσεις του ως ηγέτη και ως πολίτη. Το επιτυγχάνει αυτό με μια άριστη πλοκή, με άρτια οργάνωση των επιμέρους σκηνών. Αξιοποιείται με μεγάλη επιδεξιότητα η συνολική περιπέτεια, η δε τραγική ειρωνεία είναι στενά συνδεδεμένη με το ξετύλιγμα της συναρπαστικής δράσης. Η κύρια ιδέα είναι πως ο άνθρωπος είναι εκτεθειμένος ανελέητα στην ειρωνεία της τύχης. Η ζωή του ανθρώπου αποβαίνει ένα μοιραίο παιχνίδι, γεμάτο αντινομίες. Την ίδια στιγμή που προσπαθεί να ξεφύγει από την καταστροφή, με τις ίδιες τις πράξεις αποτροπής του μοιραίου προκαλεί το ίδιο το μοιραίο: οδηγείται στην καταστροφή. Εμφανής είναι μια αντίθεση ανάμεσα στη φαινομενικότητα και την πραγματικότητα. Φαινομενικότητα: ο Οιδίπους ως άρχοντας των Θηβών. Πραγματικότητα: ο πιο δυστυχής άνθρωπος του κόσμου, ανίκανος να αντιμετωπίσει την έκταση των συμφορών του.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1152b-1153a)

[XII] Ὅτι δ᾽ οὐ συμβαίνει διὰ ταῦτα μὴ εἶναι ἀγαθὸν μηδὲ τὸ ἄριστον, ἐκ τῶνδε δῆλον. πρῶτον μέν, ἐπεὶ τὸ ἀγαθὸν διχῶς (τὸ μὲν γὰρ ἁπλῶς τὸ δὲ τινί), καὶ αἱ φύσεις καὶ αἱ ἕξεις ἀκολουθήσουσιν, ὥστε καὶ αἱ κινήσεις καὶ αἱ γενέσεις, καὶ αἱ φαῦλαι δοκοῦσαι εἶναι αἳ μὲν ἁπλῶς φαῦλαι τινὶ δ᾽ οὒ ἀλλ᾽ αἱρεταὶ τῷδε, ἔνιαι δ᾽ οὐδὲ τῷδε ἀλλὰ ποτὲ καὶ ὀλίγον χρόνον αἱρεταί, ‹ἁπλῶς› δ᾽ οὔ· αἳ δ᾽ οὐδ᾽ ἡδοναί, ἀλλὰ φαίνονται, ὅσαι μετὰ λύπης καὶ ἰατρείας ἕνεκεν, οἷον αἱ τῶν καμνόντων. ἔτι ἐπεὶ τοῦ ἀγαθοῦ τὸ μὲν ἐνέργεια τὸ δ᾽ ἕξις, κατὰ συμβεβηκὸς αἱ καθιστᾶσαι εἰς τὴν φυσικὴν ἕξιν ἡδεῖαί εἰσιν· ἔστι δ᾽ ἡ ἐνέργεια ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις τῆς ὑπολοίπου ἕξεως καὶ φύσεως, ἐπεὶ καὶ ἄνευ λύπης καὶ ἐπιθυμίας εἰσὶν

[1153a] ἡδοναί, οἷον αἱ τοῦ θεωρεῖν [ἐνέργειαι], τῆς φύσεως οὐκ ἐνδεοῦς οὔσης. σημεῖον δ᾽ ὅτι οὐ τῷ αὐτῷ ἡδεῖ χαίρουσιν ἀναπληρουμένης τε τῆς φύσεως καὶ καθεστηκυίας, ἀλλὰ καθεστηκυίας μὲν τοῖς ἁπλῶς ἡδέσιν, ἀναπληρουμένης δὲ καὶ τοῖς ἐναντίοις· καὶ γὰρ ὀξέσι καὶ πικροῖς χαίρουσιν, ὧν οὐδὲν οὔτε φύσει ἡδὺ οὔθ᾽ ἁπλῶς ἡδύ. ὥστ᾽ οὐδ᾽ ἡδοναί· ὡς γὰρ τὰ ἡδέα πρὸς ἄλληλα διέστηκεν, οὕτω καὶ αἱ ἡδοναὶ αἱ ἀπὸ τούτων. ἔτι οὐκ ἀνάγκη ἕτερόν τι εἶναι βέλτιον τῆς ἡδονῆς, ὥσπερ τινές φασι τὸ τέλος τῆς γενέσεως· οὐ γὰρ γενέσεις εἰσὶν οὐδὲ μετὰ γενέσεως πᾶσαι, ἀλλ᾽ ἐνέργειαι καὶ τέλος· οὐδὲ γινομένων συμβαίνουσιν ἀλλὰ χρωμένων· καὶ τέλος οὐ πασῶν ἕτερόν τι, ἀλλὰ τῶν εἰς τὴν τελέωσιν ἀγομένων τῆς φύσεως. διὸ καὶ οὐ καλῶς ἔχει τὸ αἰσθητὴν γένεσιν φάναι εἶναι τὴν ἡδονήν, ἀλλὰ μᾶλλον λεκτέον ἐνέργειαν τῆς κατὰ φύσιν ἕξεως, ἀντὶ δὲ τοῦ αἰσθητὴν ἀνεμπόδιστον. δοκεῖ δὲ γένεσίς τισιν εἶναι, ὅτι κυρίως ἀγαθόν· τὴν γὰρ ἐνέργειαν γένεσιν οἴονται εἶναι, ἔστι δ᾽ ἕτερον. τὸ δ᾽ εἶναι φαύλας ὅτι νοσώδη ἔνια ἡδέα, τὸ αὐτὸ καὶ ὅτι ὑγιεινὰ ἔνια φαῦλα πρὸς χρηματισμόν. ταύτῃ οὖν φαῦλα ἄμφω, ἀλλ᾽ οὐ φαῦλα κατά γε τοῦτο, ἐπεὶ καὶ τὸ θεωρεῖν ποτὲ βλάπτει πρὸς ὑγίειαν. ἐμποδίζει δὲ οὔτε φρονήσει οὔθ᾽ ἕξει οὐδεμιᾷ ἡ ἀφ᾽ ἑκάστης ἡδονή, ἀλλ᾽ λης ἐνεργείας οὐδεμιᾶς τέχνη ἐστίν, ἀλλὰ τῆς δυνάμεως· καίτοι καὶ ἡ μυρεψικὴ τέχνη καὶ ἡ ὀψοποιητικὴ δοκεῖ ἡδονῆς εἶναι. τὸ δὲ τὸν σώφρονα φεύγειν καὶ τὸν φρόνιμον διώκειν τὸν ἄλυπον βίον, καὶ τὸ τὰ παιδία καὶ τὰ θηρία διώκειν, τῷ αὐτῷ λύεται πάντα. ἐπεὶ γὰρ εἴρηται πῶς ἀγαθαὶ ἁπλῶς καὶ πῶς οὐκ ἀγαθαὶ πᾶσαι αἱ ἡδοναί, τὰς τοιαύτας καὶ τὰ θηρία καὶ τὰ παιδία διώκει, καὶ τὴν τούτων ἀλυπίαν ὁ φρόνιμος, τὰς μετ᾽ ἐπιθυμίας καὶ λύπης, καὶ τὰς σωματικάς (τοιαῦται γὰρ αὗται) καὶ τὰς τούτων ὑπερβολάς, καθ᾽ ἃς ὁ ἀκόλαστος ἀκόλαστος. διὸ ὁ σώφρων φεύγει ταύτας, ἐπεὶ εἰσὶν ἡδοναὶ καὶ σώφρονος.

***
[12] Όλα όμως αυτά δεν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ηδονή δεν είναι κάτι καλό, ή και το ύψιστο αγαθό. Αυτό θα γίνει φανερό από τα ακόλουθα:

Πρώτα πρώτα: Επειδή για το αγαθό μιλούμε με διπλό νόημα (αγαθό γενικά και απόλυτα και αγαθό για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο), αντίστοιχη διάκριση θα υπάρξει και στις φύσεις, δηλαδή στις έξεις των ανθρώπων, και κατ᾽ ακολουθίαν στις κινήσεις και στις γενέσεις. Από αυτές λοιπόν που θεωρούνται κακές, κάποιες θα είναι γενικά και απόλυτα κακές, για ένα συγκεκριμένο όμως πρόσωπο όχι (ίσα ίσα θα είναι άξιες της επιλογής και προτίμησής του), ενώ κάποιες άλλες δεν θα είναι άξιες επιλογής και προτίμησης ούτε για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο παρά μόνο για κάποια χρονική στιγμή και για μικρή διάρκεια χρόνου, «γενικά όμως και απόλυτα» όχι. Και κάποιες από αυτές δεν είναι ούτε καν ηδονές, μολονότι φαίνονται πως είναι: στην πραγματικότητα, όλες αυτές που συνοδεύονται από λύπη και που έχουν για σκοπό τους τη γιατρειά, όπως είναι π.χ. οι θεραπείες στις οποίες υποβάλλονται οι άρρωστοι.

Επίσης: Επειδή το αγαθό μπορεί να είναι ή ενέργεια ή έξη, οι διαδικασίες που μας επαναφέρουν και μας αποκαθιστούν στη φυσική μας έξη είναι ευχάριστες μόνο κατά σύμπτωση, ενώ η ενέργεια στην περιοχή της επιθυμίας είναι η ενέργεια της φυσικής μας έξης που παραμένει ανέγγιχτη και αμείωτη· γιατί υπάρχουν και ηδονές που είναι τελείως ασυνόδευτες από λύπη και επιθυμία

[1153a] (παράδειγμα αυτές που σχετίζονται με τη φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων), με τη φύση να μην είναι στην περίπτωση αυτή ελλιπής σε τίποτε. Απόδειξη του ότι οι διαδικασίες που μας αποκαθιστούν στη φυσική μας έξη είναι ευχάριστες μόνο κατά σύμπτωση αποτελεί το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν ευχαριστιούνται με τα ίδια πράγματα όσο η φυσική τους έξη αποκαθίσταται και όταν αυτή έχει πια αποκατασταθεί: όταν αυτή έχει πια αποκατασταθεί, ευχαριστιούνται με πράγματα που είναι ευχάριστα καθεαυτά, στον χρόνο όμως που αυτή αποκαθίσταται ευχαριστιούνται και με πράγματα που είναι αντίθετα με τα ευχάριστα· ευχαριστιούνται, πράγματι, και με ξινά και με πικρά πράγματα, με πράγματα δηλαδή που ούτε εκ φύσεως ούτε καθεαυτά είναι ευχάριστα· άρα ούτε και οι ηδονές που προέρχονται από τα πράγματα αυτά είναι ευχάριστες είτε εκ φύσεως είτε καθεαυτές· γιατί όποια διαφορά παρουσιάζουν μεταξύ τους τα ευχάριστα πράγματα, την ίδια διαφορά παρουσιάζουν μεταξύ τους και οι ηδονές που προέρχονται από αυτά.

Επίσης: Δεν είναι ανάγκη να υπάρχει κάτι άλλο καλύτερο από την ηδονή, όπως λένε μερικοί ότι το τέλος είναι καλύτερο από τη διαδικασία που οδηγεί σ᾽ αυτό· γιατί οι ηδονές δεν είναι γενέσεις, ούτε και συνοδεύονται όλες τους από γένεση, αλλά είναι ενέργειες και τέλος. Ούτε προκύπτουν όταν γινόμαστε κάτι, αλλά όταν κάνουμε χρήση αυτού του πράγματος. Ούτε και έχουν όλες τους κάποιο τέλος διαφορετικό από τις ίδιες, παρά μόνο όταν πρόκειται για ανθρώπους που προχωρούν προς την ολοκλήρωση της φύσης τους. Γι᾽ αυτό και δεν είναι σωστό να λέμε ότι η ηδονή είναι μια αντιληπτή με τις αισθήσεις γένεση, αλλά μάλλον μια ενέργεια της φυσικής μας έξης, και αντί να λέμε «αντιληπτή με τις αισθήσεις» καλύτερα να λέμε «ανεμπόδιστη». Κάποιοι θεωρούν ότι η ηδονή είναι γένεση, επειδή είναι κάτι το καλό στην πλήρη σημασία της λέξης· πιστεύουν, πράγματι, ότι η ενέργεια είναι γένεση, ενώ στην πραγματικότητα είναι κάτι διαφορετικό.

Να λέμε, επίσης, ότι η ηδονή είναι κάτι κακό για τον λόγο ότι κάποια ευχάριστα πράγματα βλάπτουν την υγεία, είναι το ίδιο σαν να λέμε ότι μερικά υγιεινά πράγματα (είναι κακά γιατί) είναι κακά για το πορτοφόλι μας· από την άποψη που είπαμε είναι, πράγματι, και τα δύο κάτι κακό, δεν είναι όμως καθεαυτά κάτι κακό γι᾽ αυτόν μόνο τον λόγο — μήπως και η (φιλοσοφική) σκέψη δεν βλάπτει μερικές φορές την υγεία; Ούτε η φρόνηση, άλλωστε ούτε καμιά άλλη έξη εμποδίζεται από την ηδονή που προέρχεται από την άσκησή της· εμπόδιο αποτελούν οι αλλότριες ηδονές· γιατί η ηδονή που προέρχεται από τη (φιλοσοφική) σκέψη και από τη μάθηση μας κάνουν, ίσα ίσα, να σκεφτόμαστε και να μαθαίνουμε πιο πολύ.

Όσο για το ότι δεν υπάρχει ηδονή που να είναι προϊόν κάποιας τέχνης, αυτό είναι απλώς εντελώς φυσικό και κανονικό: η τέχνη δεν έχει ποτέ ως αντικείμενό της μια οποιαδήποτε άλλη ενέργεια, παρά μόνο την αντίστοιχη δύναμη· και όμως και η τέχνη των αρωμάτων και η μαγειρική τέχνη θεωρούνται ότι παράγουν ηδονή.

Το ότι ο σώφρων άνθρωπος αποφεύγει τις ηδονές, το ότι ο φρόνιμος άνθρωπος επιδιώκει τη δίχως λύπες ζωή, το ότι τα παιδιά και τα ζώα κυνηγούν τις ηδονές, όλα αυτά τα επιχειρήματα αντιμετωπίζονται με έναν και τον αυτό συλλογισμό: Αφού έχουμε πει πώς οι ηδονές είναι κάτι καλό με γενικό και απόλυτο νόημα και πώς δεν είναι όλες τους, με γενικό και απόλυτο νόημα, κάτι καλό, τα ζώα και τα παιδιά κυνηγούν τις ηδονές του τελευταίου αυτού είδους· επίσης ότι ο φρόνιμος άνθρωπος επιδιώκει την απουσία της λύπης από τη στέρηση αυτού του είδους των ηδονών, των ηδονών δηλαδή που συνοδεύονται από επιθυμία και λύπη, αυτό θα πει: των σωματικών ηδονών (γιατί αυτές είναι που έχουν αυτό το χαρακτηριστικό) και των υπερβολών τους, ενσχέσει προς τις οποίες ο ακόλαστος άνθρωπος είναι ακόλαστος. Αυτός είναι ο λόγος που ο σώφρων άνθρωπος αποφεύγει τις ηδονές· γιατί υπάρχουν, βέβαια, και ηδονές που προσιδιάζουν στον σώφρονα άνθρωπο.