Η φιλοσοφία του Πλάτωνα

Οι ιδέες και η ψυχή

Η θεωρία των ιδεών αποτέλεσε τον πυρήνα της φιλοσοφίας του Πλάτωνα (427-347 π.Χ.), του μεγαλοφυέστερου από τους μαθητές του Σωκράτη. Ο Πλάτων πίστευε ότι η ψυχή είχε γνωρίσει τις έννοιες των πραγμάτων σε μια υποτιθέμενη προσωματική περίοδο της ύπαρξής της. Έτσι, γι’ αυτόν, κάθε γνώση και κάθε μάθηση δεν είναι παρά ανάμνηση από όσα η ψυχή είχε δει στην προσωματική ζωή της και είχε ξεχάσει με την είσοδό της στο σώμα. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η ναρκωμένη μνήμη ξυπνά, όταν η ψυχή βλέπει πράγματα που μοιάζουν ή και που διαφέρουν από τις άλλοτε γνωστές της υπερκόσμιες μορφές: η θέα, για παράδειγμα, μιας ωραίας μορφής ξυπνά στην ψυχή την ανάμνηση του πρωταρχικά ωραίου, που κάποτε είχαμε δει, και μας γεμίζει με ακατανίκητη νοσταλγία για το αιώνιο αρχέτυπο. Από αυτό, κατά τον Πλάτωνα, προέρχεται και η αληθινή αγάπη ή ο λεγόμενος «πλατωνικός έρως», που ερμηνεύεται ως πόθος της ψυχής να γνωρίσει τα πραγματικά όντα και να τα μιμηθεί μέσα στη ζωή, όσο αυτό βέβαια μπορεί να γίνει.

 

Η θεωρία των ιδεών

Για τη γνώση των αληθινών όντων, σύμφωνα με την παραπάνω θέση, η ψυχή θα ασκηθεί με τη διαλεκτική, που αποστολή της έχει να αναζητήσει τις έννοιες, να τις ξεχωρίσει με σαφήνεια και να προσδιορίσει τις μεταξύ τους σχέσεις. Αληθινά όντα, λέει ο Πλάτων, είναι μόνο τα αρχέτυπα των αισθητών, δηλαδή οι ιδέες, και επομένως μόνο από αυτές μπορούμε να έχουμε αληθινή γνώση και αληθινή επιστήμη. Οι ιδέες του Πλάτωνα είναι κατά κάποιο τρόπο ό,τι οι μεταγενέστεροι ονόμασαν έννοιες, με τη διαφορά όμως ότι, ενώ οι έννοιες σχηματίζονται από τη συνείδηση και ισχύουν γι’ αυτήν, οι ιδέες είναι για τον Πλάτωνα οντότητες αιώνιες, με πραγματική υπόσταση, έξω από κάθε σωματικότητα, ολότελα αδέσμευτες από την ανθρώπινη σκέψη, αμετάβλητες, και αποτελούν τα πρότυπα και τα αίτια για ό,τι συμβαίνει στον κόσμο. Ειδικά η ιδέα του αγαθού, κατά τον δημιουργό αυτής της θεωρίας, είναι το σύνολο όλων των αιτίων, ο απόλυτος σκοπός του κόσμου και ο έσχατος λόγος του, δηλαδή είναι η αιτία όχι μόνο για τη γνώση, για το νου και για το ότι οι ιδέες είναι προσιτές στον άνθρωπο, αλλά και για το είναι των ιδεών, ενώ η ίδια δεν ταυτίζεται με το είναι, αλλά βρίσκεται «επέκεινα του είναι», θεωρούμενη, αυτή και μόνη, ως δημιουργικός λόγος του αισθητού και του νοητού κόσμου.

 

Η θεωρία της ψυχής

Με τη θεωρία των ιδεών είναι αξεχώριστα δεμένη η θεωρία της ψυχής. Το βασικό μύθο της ψυχής ο Πλάτων τον οφείλει στο μυστικισμό. Σύμφωνα με αυτόν, η ψυχή έχει θεία καταγωγή, αλλά, ύστερα από κάποιο παράπτωμά της ή σύμφωνα με κάποιο νόμο του κόσμου, υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το νοητό κόσμο και να έρθει στον αισθητό, να κατοικήσει μέσα σ’ ένα σώμα, από όπου ελευθερώνεται με το θάνατο, οπότε το δικαστήριο των νεκρών κρίνει τη συμπεριφορά της και αποφασίζει αν αυτή θα μείνει ελεύθερη να ξαναγυρίσει κοντά στο θεό ή αν θα ξαναμπεί σε νέα σώματα, ανθρώπων ή ζώων, ανάλογα με τα κρίματά της, ώσπου να καθαριστεί ολότελα. Σ’ αυτή την έννοια της ψυχής ο Πλάτων πρόσθεσε και την ικανότητα της ψυχής να γνωρίζει και να κινεί τα πράγματα του αισθητού κόσμου, θεωρώντας τη νοητική δύναμή της μέσο με το οποίο αυτή πλησιάζει τις ιδέες, που για τον Πλάτωνα είναι τα μόνα πραγματικά όντα.

 

Οι βασικές προτάσεις του Πλάτωνα για την ψυχή είναι οι ακόλουθες: Η ψυχή έχει ιδιότυπη θέση ανάμεσα στον κόσμο των ιδεών και στον κόσμο των φαινομένων έχει θεία καταγωγή, είναι συγγενής με τις ιδέες, δεν είναι όμως ιδέα η ίδια, αλλά είναι το μόνο που μοιάζει με αυτές για την ψυχή το να γνωρίζει το θείο δεν είναι άλλο από το να γίνεται και η ίδια θεία («ομοίωσις θεώ»). Έτσι, για τον Πλάτωνα, όπως και για το Σωκράτη, το να γνωρίζει κανείς το όμορφο, το καλό, το δίκαιο, σημαίνει να γίνεται ο ίδιος όμορφος, καλός και δίκαιος και με αυτόν τον τρόπο να πλησιάζει, όσο γίνεται περισσότερο, το θεό, πράγμα που, κατά την πλατωνική θεωρία, το πετυχαίνει όποιος μπορεί να γνωρίσει την ιδέα του αγαθού. Η γνώση αυτής της ιδέας αποτελεί για τον Πλάτωνα την ανώτερη επιστήμη και την ανώτερη θρησκεία.

 

Είναι φανερό ότι ο Πλάτων στο πρόβλημα της γνώσης και της πράξης του ανθρώπου έχει δώσει απάντηση μεταφυσική (που βρίσκεται δηλαδή πέρα από τα όρια της ανθρώπινης ύπαρξης). Ωστόσο αναδείχτηκε σε θεμελιωτή της θεωρίας της γνώσης, γιατί γύμνασε το πνεύμα στην αναζήτηση αιτίων πίσω από τα φαινόμενα, αναζήτησε αντικειμενικά κριτήρια αντί των υποκειμενικών εκτιμήσεων και άσκησε έντονη κριτική στον απλοϊκό ρεαλισμό.

 

Η αρετή και η πολιτεία

Όπως ο Σωκράτης, έτσι και ο Πλάτων πίστευε ότι όποιος γνωρίζει το καλό, είναι καλός και πράττει καλά και ότι επομένως κανένας δεν είναι κακός θεληματικά, αλλά μόνο από άγνοια. Είναι αυτονόητο, ύστερα από όσα έχουν εκτεθεί, ότι η πλατωνική ηθική ερμηνεύεται μέσα από τη θεωρία των ιδεών. Έτσι η πραγματική αρετή για τον Πλάτωνα βασίζεται πάνω σε πραγματική γνώση και βέβαια πραγματική γνώση γι’ αυτόν δεν είναι άλλη από τη γνώση των ιδεών. Αυτό οδηγεί τον Πλάτωνα στο συμπέρασμα ότι η ουσία της αρετής, που πρέπει να θεωρείται ενιαία, μπορεί να ταυτιστεί με τη γνώση του καλού. Στην αρετή, λέει ο φιλόσοφος, δίνουμε διάφορα ονόματα, ανάλογα με τον τομέα όπου αναφέρεται αυτή η γνώση και η σχετική με αυτήν πράξη. Γι’ αυτό ο Πλάτων πίστευε ότι όποιος κατέχει μια από τις βασικές αρετές, μπορεί να κατακτήσει και τις άλλες. Στο πολυθρύλητο ερώτημα αν η αρετή είναι διδακτή, ο Πλάτων, με την ευχέρεια που του έδινε η θεωρία των ιδεών, υποστήριζε ότι η αρετή είναι διδακτή, αρκεί να βρεθεί ο κατάλληλος δάσκαλος.

 

Η αρετή είναι διδακτή. Η κοινωνική διάρθρωση. Φύλακες και άρχοντες. Σκοπός του κράτους

Ο Πλάτων πίστευε ότι ο ανώτερος σκοπός του κράτους είναι η πνευματική και ηθική προαγωγή των πολιτών και θεωρούσε καλύτερο πολιτικό εκείνον που απέβλεπε στην από κάθε άποψη βελτίωση των συμπολιτών του. Στον ιδανικό για τον Πλάτωνα τύπο κράτους ισχύει η αρχή του καταμερισμού της εργασίας και η αρχή του ότι κάθε πολίτης κάνει την εργασία που ταιριάζει στην ιδιαίτερη φύση του. Ο πληθυσμός αυτού του κράτους απαρτίζεται από τρεις τάξεις, τους επαγγελματίες, τους φύλακες και τους άρχοντες. Η τάξη των επαγγελματιών είναι η μεγαλύτερη και με την εργασία της συντηρεί και τις άλλες. Η τάξη των φυλάκων έχει αποστολή να προστατεύει το σύνολο από εξωτερικούς εχθρούς και εσωτερικές αναστατώσεις. Η τάξη των αρχόντων, που δημιουργείται με ειδική αγωγή και αυστηρή επιλογή από την τάξη των φυλάκων, έχει αποστολή να κυβερνά.

 

Σύμφωνα με αυτή την προτεινόμενη κοινωνική διάρθρωση, όποιος θέλει να γίνει σωστός φύλακας, χρειάζεται διπλή αγωγή: μουσική αγωγή και γυμναστική αγωγή. Με την πρώτη, που αναφέρεται σε όλες γενικά τις πνευματικές επιδόσεις, ο φύλακας γίνεται δυνατός στη γνώση και με τη δεύτερη γίνεται δυνατός στη βούληση. Στη μουσική αγωγή ανήκει τόσο η μουσική και η ρυθμική όσο και η αυτοκυριαρχία και η γενναιότητα. Η μουσική αγωγή ολοκληρώνεται με τη γυμναστική αγωγή που ο αληθινός σκοπός της δεν είναι τόσο η αύξηση των σωματικών δυνάμεων όσο η χαλύβδωση της βούλησης. Μόνο η συνδυασμένη επίδραση της μουσικής αγωγής και της γυμναστικής αγωγής πάνω στο βουλητικό και στο λογικό μπορούν να δημιουργήσουν έναν καλό συνδυασμό αυτών των δυνάμεων της ψυχής. Το λογικό τρέφεται και δυναμώνει με την ποίηση και με την επιστήμη. Αλλά και το βουλητικό με τη μουσική και το ρυθμό μετριάζεται και εξευγενίζεται. Τελικά, μόνο με ένα όσο γίνεται πιο καλό κράμα από τα αξιώματα της μουσικής αγωγής και της γυμναστικής αγωγής μπορεί να πετύχει ο άνθρωπος την τέλεια δυνατή μόρφωση και την αρμονία του είναι του.

 

Για να μη χρησιμοποιούν οι φύλακες τη δύναμή τους για προσωπικά οφέλη και για να ρυθμίζεται η σκέψη και η πράξη τους με γνώμονα μόνο το καλό του συνόλου, πρέπει αυτοί να μην έχουν ιδιοκτησία. Ως πολεμιστές, θα μένουν στο στρατόπεδο και εκεί θα σιτίζονται. Η τάξη των επαγγελματιών θα τους συντηρεί. Από την τάξη των φυλάκων προέρχονται οι άρχοντες του κράτους. Η δύναμη των αρχόντων είναι απεριόριστη και υπηρετεί μόνο την κοινή ωφέλεια. Αυτοί μόνο έχουν την ευθύνη για την ευτυχία του συνόλου. Γι’ αυτό η επιλογή και η μόρφωση των αρχόντων έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία. Όποιος πρόκειται να κυβερνήσει, πρέπει να έχει στον ανώτατο βαθμό αναπτυγμένες τις αρετές που διακρίνουν τους φύλακες.

 

Εφόσον ο σκοπός του κράτους είναι αυτό που συμφέρει όχι στη μια ή στην άλλη τάξη αλλά στο σύνολο, εκείνος που έχει ταχθεί σ’ αυτό το σκοπό, είναι υποχρεωμένος να επαγρυπνεί, ώστε να μην εισχωρήσουν στο κράτος ούτε ο πλούτος ούτε η φτώχεια, γιατί αυτά καταστρέφουν την ενότητα του κοινωνικού συνόλου. Για τον ίδιο λόγο πρέπει να μην αφήνει να αυξάνει υπερβολικά σε πληθυσμό το κράτος. Άλλο σπουδαίο καθήκον των αρχόντων είναι η ρύθμιση της κοινωνικής στάθμης με βάση τα προτερήματα κάθε αγοριού ή κοριτσιού και με κριτήριο την ιδιαίτερη φύση του· οι άρχοντες μπορούν να μεταθέτουν τα παιδιά από μια κοινωνική τάξη σε άλλη. Το σπουδαιότερο έργο των αρχόντων παραμένει βέβαια η φροντίδα για τη συνολική αγωγή της νέας γενιάς.

 

Ολόκληρο το οικοδόμημα των πολιτικών ιδεών του Πλάτωνα χαρακτηρίζεται από άκρατο ιδεαλισμό, με άλλα λόγια από την πίστη στη δύναμή των ιδεών, στη διδακτή αρετή και στην έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου. Πρόκειται δηλαδή για μια αριστοκρατία των «φιλοσόφων-βασιλέων», που με τη σοφία τους και με το ήθος τους εκφράζουν, υποτίθεται, τις αξίες του λαού τους στον πιο υψηλό βαθμό.