Heidegger: Πέραν του εκτός ύπαρξης υποκειμένου

Sein und Zeit

Ο κόσμος, ήτοι η κοσμικότητα, ως υπαρκτικά στοιχεία, δεν μπορούν να κατανοηθούν επαρκώς, ενόσω δεν έχει απαντηθεί το ερώτημα: ποιος είναι το Dasein [=εδωνά-Είναι] στην καθημερινότητα; Στο τέταρτο κεφάλαιο (§§ 25-27) του Είναι και Χρόνος, ο Χάιντεγκερ επιχειρεί να προσδιορίσει την ταυτότητα του Dasein, μέσα από μια αλλαγή προοπτικής: προχωρεί από την ερμηνεία των πρόχειρων ενδοκοσμικών όντων στην ερμηνευτική του εαυτού. Ο εν λόγω εαυτός είναι ο εαυτός μου, που, ως το ποιος του Dasein, δεν παραπέμπει σε έναν τρόπο του Είναι, ας πούμε σε ένα υποκείμενο, αλλά σε ποικίλους, οι οποίοι μελετώνται από τον γερμανό φιλόσοφο ως αρχέγονες δομές του Dasein. Τέτοιες λοιπόν είναι το Συνείναι (Mitsein), Συν-εδωνά-είναι (Mitdasein), εαυτότητα (Selbstsein), πολλοί ή καθένας (Man). Τι μας λένε όλα ετούτα; Πως το Dasein, μέσα στον κόσμο, δεν είναι κάτι που υπάρχει εντελώς-παντελώς μόνο του, αλλά συν-υπάρχει με άλλους. Αυτοί οι άλλοι δεν ανήκουν στα πρόχειρα (zuhanden) ή στα παρευρισκόμενα (vorhanden) όντα, αλλά συν-είναι εδώ, δηλαδή συν-υπάρχουν, αλλά όχι με το καθιερωμένο νόημα των συν-ευρισκομένων υποκειμένων, με το νόημα δηλαδή της δι-υποκειμενικότητας, παρά με το φαινομενολογικό νόημα του Συνείναι με άλλους ή του Συν-εδωνά-είναι των άλλων.

Στην § 25 του Είναι και Χρόνος, ο Χάιντεγκερ επιχειρεί μια ερμηνεία του εαυτού πέρα από το cogito, από το εγώ σκέπτομαι. Ετούτο το σκέπτεσθαι δεν απορρίπτεται· η σημασία του δεν αμφισβητείται. Ωστόσο δεν μπορεί να αποτελέσει το υπό-βαθρο, το θεμέλιο έρεισμα του μες-στον-κόσμο-Είναι. Και τούτο γιατί «ο ποιος του καθημερινού Dasein θα μπορούσε ίσα-ίσα να μην είμαι εκάστοτε εγώ ο ίδιος». Στην περίπτωση του καθημερινού Dasein που κυριαρχείται από ένα περιβάλλον της βιομέριμνας, αυτό το Dasein συνηθίζει να λέει, όταν αναφέρεται στο εαυτό του: «είμαι αυτό το ον». Κι όμως: αυτό-εδώ το φωνάζει δυνατά τότε, όταν δεν είναι ό,τι αναφέρει για τον εαυτό του, όταν δεν είμαι το ον εδωνά. Τι συμβαίνει εδώ; Όταν έρχομαι σε συνείδηση του εαυτού, εξ αντικειμένου δεν είμαι μόνο εδώ. Επομένως, η αυτοσυνείδηση τούτη, ήτοι το εαυτός-Είναι ή η εαυτότητα (Selbstsein), μπορεί να συνιστά μια υπαρκτική δυνατότητα του Dasein, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν είναι δομικό γνώρισμα του καθημερινού Dasein. Από οντική άποψη, δηλαδή ως ον, μπορεί να νομιμοποιείται το Εγώ να λέει ότι είναι αυτό το ον. Από τη σκοπιά όμως της οντολογικής αναλυτικής, της καθοδόν αναζήτησης του νοήματος του Είναι, το Εγώ δεν μπορεί παρά να δηλώνει ένα φαινόμενο, που αποκαλύπτεται ως το αντίθετο αυτού του φαινομενικού Είναι.

Πότε αποκαλύπτεται ως ένα τέτοιο αντίθετο; Όταν μελετάται το Είναι του φαινομένου, που δηλώνει το Εγώ. Τότε όμως ποιο είναι το Είναι τούτου του Εγώ; Με άλλα λόγια πώς μπορεί να υπάρχει το Εγώ; Μπορεί να είναι και το μη-Εγώ: να υπάρχει και ως μη-Εγώ. Το τελευταίο τούτο, μας λέει ο Χάιντεγκερ (§ 25), μπορεί κάλλιστα να «είναι ένα ορισμένο είδος του Είναι αυτού τούτου του Εγώ, π.χ. η απώλεια του εαυτού». Εάν το Εγώ πάψει να συλλαμβάνεται με τον τρόπο της παραδοσιακής μεταφυσικής ως ένα res cogitans, ως υποστασιακό, δηλαδή να προσδιορίζεται ως Παρευρισκόμενο (Vorhandenes), κάτι που όμως από τη φύση του δεν είναι, τότε μπορεί αυτό να είναι εξίσου ένα Εγώ όπως και ένα μη-Εγώ. Εξ αυτού προκύπτει πως η εαυτότητα και η μη-εαυτότητα, το εαυτός-Είναι και το μη-εαυτός-Είναι λογίζονται ως δυο θεμελιακές δυνατότητες του Dasein. Τούτο υποδηλώνει περαιτέρω πως το Dasein, στο μέτρο που διεκδικεί την ύπαρξή του ως εαυτός, υπάρχει μόνο με τους άλλους, μόνο μέσα στον κόσμο: «η διαλεύκανση του μες-στον-κόσμο-Είναι φανέρωσε πως αρχικά δεν “είναι” κι ούτε ποτέ υπήρξε ένα σκέτο υποκείμενο χωρίς κόσμο» (§25). Ακόμη και το πιο μοναχικό Dasein συν-υπάρχει μέσα στον κόσμο: ως μες-στον-κόσμο-Είναι, το Dasein αναφέρεται πάντοτε στους άλλους. Αυτοί-εδώ συν-προσδιορίζουν εν τέλει το «ποιος είναι» του Dasein. Κατ’ αυτό το πνεύμα, η αναζήτηση του νοήματος του Είναι εξορίζει οριστικά το εξ-ουσιαστικό υποκείμενο από τον κόσμο, όσο κι αν κάποιοι καθεστωτικοί «διανοούμενοι» ολοφύρονται ως άλλη Εκάβη για τούτη την εξορία.