Πλάτων: πώς κουβεντιάζεται η πολιτική ουτοπία;

Πολιτική πραγματικότητα και ουτοπία

Τι θέλει να μας διδάξει η πλατωνική Πολιτεία; Εάν βασιστούμε στον υπότιτλο του έργου: περί δικαίου, πολιτικός, προσθήκη από μεταγενέστερους εκδότες του έργου, φαίνεται να μας γνωρίζει με την πραγμάτευση της δικαιοσύνης και της δίκαιης πολιτείας. Το μεγαλείο ωστόσο αυτού του μνημειώδους φιλοσοφικού επιτεύγματος, ανώλεθρου στο διάβα του χρόνου και επίκαιρου όσο κανένα άλλο, δεν εξαντλείται σε μια τέτοια πραγμάτευση. Μέσω αυτής εδώ, ο λόγος εκτυλίσσεται σε φιλο-σοφικό διά-λογο με τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο. Τα κορυφαία έργα, μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας, όπως π.χ. τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, η Κριτική του καθαρού Λόγου του Καντ, η Φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ, το Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα του Νίτσε, το Είναι και Χρόνος του Χάιντεγκερ κ.α. έχουν στον επίκεντρο την ουσία του ανθρώπου, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Η πλατωνική Πολιτεία έχει και ένα επί πλέον ξεχωριστό χαρακτηριστικό: δεν θεωρεί μόνο το Είναι –και μάλιστα το πολιτικό τοιούτο– του ανθρώπου, αλλά ασχολείται και με την πρακτική του συνθήκη, ήγουν την κοινωνικο-πολιτική του συνθήκη, έτσι όπως ετούτη καθορίζει την ολότητα του Είναι του: τη σκέψη του και τη σχέση της ατομικότητάς του με την ευρύτερη κοινότητα των ανθρώπων. Η Πολιτεία, ως εκ τούτου, είναι μια πλήρης φιλοσοφική κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης, έτσι όπως ετούτη διαμορφώνεται και δρα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά. Υπό μια τέτοια οπτική συνθέτει ένα οργανικό όλο, με ενιαίο χαρακτήρα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας και με μια σειρά από επί μέρους ενότητες, από μερικά όλα, σχετικά αυτόνομα ως προς την πλούσια θεματική τους: διαλεκτική, ηθική, πολιτική, κοινωνιολογική, εκπαιδευτική, φιλοσοφικο-ιστορική.

Το κύριο μέλημα του Πλάτωνα είναι ο καλός κι αγαθός άνθρωπος: πώς διαμορφώνεται ως άτομο, ώστε να αποβαίνει χρήσιμος και δίκαιος για την κοινωνία και για την πολιτεία; Επειδή το άτομο είναι πάντοτε μέλος ενός ευρύτερου συνόλου, του κράτους, το εν λόγω μέλημα μετασχηματίζεται πρωτίστως σε αγωνιώδη φιλοσοφική έρευνα, σχετικά με το πώς πρέπει να φτιάχνεται ένα ενάρετο κράτος, δηλαδή μια δίκαιη πολιτεία, που με τη σειρά της θα φτιάχνει πολίτες με φρόνηση και αίσθηση του δικαίου. Οι απαντήσεις σε αυτά και παρόμοια κεντρικά ερωτήματα δεν είναι δεδομένες για τον μεγάλο έλληνα φιλόσοφο ούτε προκύπτουν ως αποτέλεσμα κάποιας κατασκευασμένης υποκειμενικότητας, ήτοι κάποιου ή κάποιων τυχοδιωκτών εξουσιαστών, που θα αρπάξουν με φιλολαϊκά συνθήματα, κενά περιεχομένου, την εξουσία, ας πούμε κάτι σαν τους σημερινούς μας δοτούς πολιτικούς απατεώνεςˑ απεναντίας συνάπτονται με την οικοδόμηση μιας θεμελιακής γνώσης, που θα συναρπάζει τον ανθρώπινο κόσμο: θα βγαίνει από μέσα του, θα τον ταράζει και θα τον αλλάζει. Η γνώση αυτή δεν αρχίζει και δεν τελειώνει με σκληροτράχηλα «πρέπει» ή με συσσώρευση πληροφοριακών στοιχείων, γνωμών, ηθικών κανόνων ή αρχών, αλλά είναι η ίδια η διαλεκτική κατανόηση και ερμηνεία της πραγματικότητας. Όσο εισχωρεί κανείς διαλεκτικά στην κατανόηση του πραγματικού, τόσο μπορεί να αποκτά μια εποπτική εικόνα, ικανή για τον επανασχεδιασμό του, δηλαδή για την ου-τοπική του διόραση. Στην αποτελεσματική έκβαση αυτής της διαλεκτικής εργασίας και εν ταυτώ διεργασίας –θα μιλήσουμε πιο ειδικά γι’ αυτή σε επόμενες αναλύσεις της πλατωνικής Πολιτείας– καθοριστική είναι η παιδεία του ανθρώπου, τουτέστι η φιλοσοφική αγωγή και περιαγωγή της ψυχής του.

Η φιλοσοφική παιδεία, για να γίνεται κτήμα των πολιτών, πρέπει πρώτα να κατακτήσει τις καρδιές και τα μυαλά των πολιτικών αρχόντων. Πώς θα μπορούσε μια αφιλοσόφητη και διεφθαρμένη εξουσία, σαν αυτή που μας καθορίζει σήμερα, να οικοδομήσει ένα κράτος δικαίου με ελεύθερους και ελευθερόφρονες πολίτες; Η αναγκαιότητα, επομένως, της φιλοσοφικής παιδείας είναι το ζητούμενο καθ’ όλη την εκδίπλωση του διαλέγεσθαι στο υπό συζήτηση έργο. Ακόμη και τα οικονομικά θέματα, με τα οποία καταπιάνεται ο Πλάτων στην Πολιτεία, παραμένουν στο βάθος φιλοσοφικά θέματα, με την έννοια ότι η γνώση, όπως προαναφέρθηκε, δεν είναι αριθμητικό, ποσοτικό μέγεθος, αλλά πρωτίστως ποιοτικό. Τα ποσοτικά μεγέθη χωρίς την ποιοτική τους σύσταση μετατρέπουν την κρατική εξουσία σε όργανο αυτοϊκανοποίησης και ακολασίας των ίδιων των κυβερνητών: χτες, σήμερα, αύριο, οι φιλοσοφικά απαίδευτοι πολιτικοί ενσαρκώνουν τον εκφυλισμό, την ηδυπάθεια, τον αχαλίνωτο αμοραλισμό. Στους φιλοσοφικά απαίδευτους δεν ανήκουν κατά Πλάτωνα, όσοι δεν έχουν πτυχίο φιλοσοφίας ή δεν είναι καθηγητές φιλοσοφίας, αλλά όλοι εκείνοι, που είτε δεν έχουν την απαραίτητη φιλοσοφική καλλιέργεια, ώστε να καταπολεμούν τον ανορθολογισμό, ή παριστάνουν τον επαγγελματία φιλόσοφο –και αυτοί είναι οι πιο επιρρεπείς στη διαφθορά, μας λέει ο φιλόσοφος: είναι σαν εκείνους τους σημερινούς προφεσόρους που υμνούνε της πατρίδας το χαμό– για να ποδοπατούν το δημόσιο συμφέρον προς χάρη της δικής τους ιδιοτέλειας. Αντίθετα, οι αληθινοί φιλόσοφοι είναι οι πραγματικοί φίλοι της σοφίας, οι αυθεντικοί μύστες της γνώσης: αληθινοί, πραγματικοί, αυθεντικοί είναι όσοι ταυτίζονται με τη φιλοσοφική ουτοπία και μάχονται μέχρι θανάτου για την κρατική της πραγμάτωση. Κρατική πραγμάτωση σημαίνει μετατροπή της ουτοπίας σε ορατή πραγματικότητα: επίτευξη της πιο υψηλής αρμονίας ανάμεσα στο άτομο και την πολιτεία, ώστε να προκύπτει μια κοινότητα ψυχών και να αποτρέπεται η δημιουργία του όχλου, δηλαδή η μεταποίηση του λαού σε ένα άρρυθμο, ποσοτικό, ανώνυμο άθροισμα ατόμων, που πάνω του φύεται ο πολιτικός ωφελιμισμός και εγωισμός των ανίκανων, διεστραμμένων, συμφεροντολόγων και με κουλτούρα σκυλάδικου πολιτικών (Θεαίτητος-Πολιτεία-Πολιτικός).