Η Νύμφη Νέδα και το Ιερό σπήλαιο της Δήμητρος Μέλαινας

Ο ποταμός της Νέδας αποτελεί ένα τοπίο απαράμιλλου φυσικού κάλλους που χαρακτηρίζεται από συνεχή εναλλαγή τοπίου, πλούσια βλάστηση, επιβλητικούς βράχους, κατάφυτες πλαγιές, μικρούς καταρράκτες και διαυγή ανοιχτοπράσινα νερά. Πηγάζει από το Λύκαιον Όρος και αποτελεί το σύνορο Μεσσηνίας και Ηλείας. Πήρε το όνομά του από την ομώνυμη Νύμφη που υπήρξε τροφός του Διός. Στο φαράγγι που σχηματίζετε στον ρου του ποταμού υπάρχει το Ιερό σπήλαιο της Θεάς Δήμητρος Μέλαινας. Σύμφωνα με τον μύθο εκεί αποσύρθηκε η Θεά πενθώντας την Κόρη.

Η Νέδα πηγάζει από το όρος Λύκαιο, κοντά στο χωριό Πέτρα, στα ορεινά της Μεσσηνίας κοντά στα όρια με την Αρκαδία. Διανύοντας μια διαδρομή 32 χιλιομέτρων που αποτελεί φυσικό σύνορο των νομών Ηλείας και Μεσσηνίας το ποτάμι εκβάλλει στο Ιόνιο στη θέση Ελαία, λίγο έξω από την Κυπαρισσία. Η διάσχυση της αποτελεί πρόκληση και ξεχωριστή εμπειρία για τον επισκέπτη και χαρακτηρίζεται από συνεχή εναλλαγή τοπίου, πλούσια βλάστηση, επιβλητικούς βράχους και διαυγή ανοιχτοπράσινα νερά.

Ο ποταμός σε ένα μεγάλο μήκος της πορείας του διασχίζει ένα στενό φαράγγι απαράμιλλου φυσικού κάλους με κατάφυτες πλαγιές και μικρούς καταρράκτες.

 Το φαράγγι της Νέδας χαρακτηρίζεται από μοναδική υδροχαρή βλάστηση, κατάφυτες πλαγιές με είδη της ευμεσογειακής βλάστησης - πλατάνια, αγριοβελανιδιές, συκιές και πουρνάρια - αλλά και με ιδιαίτερα πλούσια πανίδα, αποτελούμενη από βίδρες, σπάνια ερπετά και είδη νυχτερίδων (που υπάρχουν στο σπήλαιο του Στομίου), προσδίδουν ιδιαίτερη οικολογική αξία στην περιοχή.
Σε διαφορετικά σημεία του ποταμού υπάρχουν τρεις καταρράκτες οι οποίοι καταλήγουν σε μικρές κολυμπήθρες, με εξαιρετική διαύγεια και τυρκουάζ χρωματισμούς του νερού.

 Αρκετά είναι τα δύσκολα σημεία με στενά περάσματα και ορμητικό ρεύμα του νερού όπου χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στη διάβαση. Λίγα χιλιόμετρα δυτικά της νέας Φιγαλείας βρίσκεται μια μεγάλη σπηλιά μοναδικής ομορφιάς, το Στόμιο, απ' όπου περνούν τα νερά του ποταμού. Στην περιοχή, κρεμασμένο σε μια πλαγιά υπάρχει το κατάλευκο εκκλησάκι της Παναγίας.
Από το σημείο αυτό υπάρχουν δύο εναλλακτικές πεζοπορικές διαδρομές εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς. Η πρώτη ακολουθεί το ποτάμι από την πλευρά της Ηλείας και μετά από 1.30' ώρα διαδρομής μέσα σε ένα άγριο πευκοδάσος φτάνει στα νερά του Ιονίου, στη θέση Πρασιδάκι.

Η δεύτερη ακολουθώντας το ποτάμι από την πλευρά της Μεσσηνίας περνά από τα χωριά Καρνιές και Φόνισσα και καταλήγει στην Ελαία. Το φαράγγι δεν υπόκειται σε κάποιο ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας

 Η Νύμφη Νέδα:
Σύμφωνα με την Μυθολογία, στο όρος Λύκαιο η Ρέα γέννησε το Δία στη θέση "Κρητέα" του βουνού, κοντά στο μετέπειτα άλσος του Παρρασίου ή Πυθίου Απόλλωνα, και εμπιστεύτηκε την ανατροφή του στις νύμφεςΝέδα, Θεισόα και Αγνώ (μερικοί μύθοι αναφέρουν και τη νύμφη Ιθώμη).

  Στην Μυθολογία μας οι Πελασγοί Αρκάδες αναφέρονται ως αρχαιότατοι Έλληνες, ενώ στην "γέννηση" του Διός στο Λύκαιον Όρος συνηγορούν και τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα στο ιερό του Διός στο όρος, τα οποία αποδεικνύουν την εκεί λατρεία του Πατέρα Θεού από το -3500.
Όλοι οι γενεαλογικοί και πολλοί θρησκευτικοί μύθοι και λατρευτικά έθιμα των αρχαίων Αρκάδων έχουν την προέλευσή τους στο όρος Λύκαιο που δεσπόζει στα δυτικά της πεδιάδας της Μεγαλόπολης. Από αυτό κατάγονται και όλοι οι ιδρυτές των Αρκαδικών πόλεων με πρώτο τον βασιλιά Λυκάονα ο οποίος ίδρυσε την κοντινή Παναρχαία Λυκόσουρα.

Σύμφωνα με το μύθο, επειδή εκείνη την εποχή η Αρκαδία ήταν άνυδρη κι η Ρέα δεν έβρισκε νερό, χτύπησε με ένα ραβδί τη γη και έτσι δημιουργήθηκε το ποτάμι που ονομάστηκε Νέδα από τη νύμφη, ενός από τα δύο ελληνικά ποτάμια με γυναικείο όνομα (το άλλο ποτάμι είναι η Αραπίτσα στην Νάουσα).

Οι νύμφες κράτησαν και ανέθρεψαν το θεϊκό βρέφος και το γλύτωσαν από τα δόντια του πατέρα του Κρόνου. Κατόπιν το βρέφος το πήραν οι Κούρητες για να το διασώσουν από τις ορέξεις του Κρόνου.

  Οι Νύμφες κατά τον Όμηρο είναι θυγατέρες του Δία Αιγιόχου, του θεού της θύελλας. Φαίνεται να έχουν σχέση με τα νερά των βροχών που έρχονται από τον ουρανό, πέφτουν στην γή και αναβλύζουν από τις πηγές στην επιφάνεια. Υπάρχει μιά θρησκευτική συνήθεια στο βουνό Λύκιο στην Αρκαδία την οποία περιγράφει ο Παυσανίας.Στις εποχές μεγάλης ξηρασίας, ο ιερέας του Λυκαίου Διός, πήγαινε στην πηγή Αγνώ και εξευμένιζε την Νύμφη με θυσίες και προσευχές. Ύστερα έριχνε ένα κλαδί βελανιδιάς στην επιφάνεια της πηγής. Σε λίγο κανείς έβλεπε το νερό να αναβράζει, σηκώνονταν ατμοί και σχηματίζονταν ένα σύννεφο το οποίο τραβούσε κι άλλα και τελικά η βροχή ερχόταν.

Το Ιερό σπήλαιο της Δήμητρος Μέλαινας: Στό ιερό Eλάϊoν όρος, στην νότια πλευρά του βουνού κοντά στο χωριό Στόμιο υπάρχει μια σπηλιά, πάνω από το βαθύ φαράγγι της Νέδας, όπου λατρευόταν η Μέλαινα Δήμητρα.

 Πρόκειται για τη σπηλιά στην είσοδο της οποίας σήμερα υπάρχει ξωκκλήσι της Παναγιάς στη δεξιά όχθη της Νέδας , κοντά στο στόμιο όπου το φαράγγι γίνεται σπηλαιώδες και το ρέμα υπογειοποιείται και περνά μέσα από αυτό.

 Σύμφωνα με την Μυθολογία, όταν η Δήμητρα αναζητούσε την κόρη της, την Περσεφόνη, ο Ποσειδώνας επιδίωξε την ερωτική συνεύρεση μαζί της. Η Θεά για να γλιτώσει, μεταμορφώθηκε σε φοράδα, οπότε και ο θεός μεταμορφώθηκε σε άλογο, και έτσι τελικά η συνεύρεση πραγματοποιήθηκε.

 Η Δήμητρα, αηδιασμένη από την συμπεριφορά του Ποσειδώνα και στενοχωρημένη από την αρπαγή της κόρης της, φόρεσε μαύρα (γι´ αυτό και "μέλαινα") και κλείστηκε στη σπηλιά στο Ελάιον όρος. Έτσι η γή έπαυσε την καρπορία της, οι σοδειές καταστράφηκαν και οί άνθρωποι είχαν αρχίσει να πεθαίνουν από την πείνα.

 Τη βρήκε ο Πάν ο οποίος ενημέρωσε τον Δία. Αυτός έστειλε τις Μοίρες που την έπεισαν να βγεί από το σπήλαιο. Η Μεγάλη Θεά βγήκε πάλι στο φως και η Γή επανήλθε στους κανονικούς ρυθμούς της.
Σύμφωνα με τις παραδόσεις οι κάτοικοι της Αρχαίας Φιγαλείας λουζόντουσαν στα νερά της Νέδας για να αποκτήσουν δύναμη, ενώ κατά την ενηλικίωσή τους οι νέοι έκοβαν τα μαλλιά τους και τα αφιέρωναν στην Θεά πετώντας τα στον ποταμό.

  Οι Φιγαλείς θεωρούσαν το σπήλαιο ιερό και είχαν τοποθετήσει σ’ αυτό ένα ξύλινο άγαλμα που παρουσίαζε τη θεά καθισμένη σ’ ένα βράχο.Το άγαλμα της θεάς είχε πολύ παράξενη , μυθική – συμβολική μορφή που υποδηλώνει την αρχική, υποχθόνια φύση της θεάς : είχε κεφαλή αλόγου από την οποία πρόβαλλαν φίδια και άλλα ζώα και ήταν ντυμένη με μακρύ μαύρο (εξ ου και η προσωνυμία της ) χιτώνα. Κρατούσε στο ένα χέρι δελφίνι και στο άλλο περιστέρι .

 Το άγαλμα αυτό καταστράφηκε από φωτιά. Αυτό είχε συνέπεια, να αμελήσουν οι Φιγαλείς τη λατρεία της Θεάς ώσπου η γη έπαυσε ξανά την καρποφορία της. Ο χρησμός που πήραν από την Πυθία τους αποκάλυψε, όχι μόνο το λόγο της ακαρπίας, αλλά ότι θα ακολουθούσαν ακόμη χειρότερα δεινά αν δεν αρχίσουν να απονέμουν στη Θεά μεγαλύτερες τιμές.

  Οι έντρομοι κάτοικοι έφεραν με μεγάλες δαπάνες τον Αιγινήτη γλύπτη Ονάτα ο οποίος κατασκεύασε ένα υπέροχο χάλκινο αvτίγραφο του αρχικού αγάλματος. Το έφτιαξε, βασιζόμενος είτε σε ζωγραφιά που είδε, είτε σε αντίγραφο είτε σε όραμα που είδε στον ύπνο του.

Στη σπηλιά της Μέλαινας Δήμητρος, οι Φιγαλείς πρόσφεραν στη θεά σταφύλια, καρπούς, κερύθρες, ακατέργαστο μαλλi τα οποία περιέχυναν με αγνό λάδι πάνω στο βωμό.

  Γύρω από τη σπηλιά υπήρχε άλσος και πηγή. Ο Παυσανίας επισκέφτηκε το ιερό σπήλαιο, δεν είδε όμως το άγαλμα της θεάς διότι σύμφωνα με τα λεγόμενα των συγχρόνων του Φιγαλέων είχε καταστραφεί από την κατάπτωση κομματιού βράχου από την οροφή του σπηλαίου.