“Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ και ο Αισθητικός Ιδεαλισμός

Friedrich Schiller – “Die Künstler” (“Οι καλλιτέχνες”)

Τι όμορφα, ω άνθρωπε,
στέκεσαι με τους κλώνους σου
στο χείλος του αιώνα!
Αγέρωχος, ανδρείος, υψηλόφρων,
με ανοιχτό μυαλό, πλούσιος σε γνώσεις,
μειλίχιος και σοβαρός,
ήρεμη δύναμη, ώριμο τέκνο των καιρών.

–

Ελεύθερος μέσω της λογικής,
ισχυρός μέσω των νόμων,
Γιομάτος από αντρειοσύνη
και από τους θησαυρούς
που στο στήθος σου έκρυβες για αιώνες.
Κύριος της φύσης, που θέλει να σε αλυσοδένει,
που σε χιλιάδες αγώνες δοκιμάζει την αντοχή σου,
τριαντάφυλλο λαμπρό της ερημιάς!

–

Με επιμέλεια, μια μέλισσα μπορεί να σε εξουσιάσει.
Στη δεξιότητα ένα σκουλήκι μπορεί να σε δασκαλέψει.
Ω, μη ξεπέφτεις σε έκφυλες επιθυμίες!
Η αγαθότητα της νιότης σου
σε οδηγεί σε καθήκοντα χωρίς εμπόδια.
Οδήγησε τα νιάτα σου σε μεγάλα έργα
κι αφέσου να μαντέψεις τα μυστικά της αρετής
μέσα από εύκολους γρίφους.

–

Η τρομερά ένδοξη Ουρανία,
με πύρινο στέμμα,
στέκεται εκεί – πεντάμορφη – μπροστά μας.
Τυλιγμένη με τη κομψή της ζώνη,
γίνεται μικρή, για να την αισθανθούν τα παιδιά.
Αυτό που τώρα νιώθουμε σαν ομορφιά
μια μέρα θα μας έρθει σαν αλήθεια.

–

Όταν ο Δημιουργός από το πρόσωπό του
στη θνητότητα κατέβασε τον άνθρωπο,
και οι ουράνιοι έστρεψαν τα πρόσωπά τους απ’ αυτόν,
ένα καθυστερημένο γύρισμα του στο φως
τον έκανε να βρει τη δύσβατη ατραπό των αισθήσεων.
Ο άνθρωπος στάθηκε και έδειξε στα αστέρια
το βασιλικό του πρόσωπο.

–

Τότε ξεδιπλώθηκαν τα σύμβολα του ωραίου και μεγάλου,
και η λαμπερή εικόνα τους τον έκανε να ποθήσει την αρετή.
Ο ευαίσθητος νους του αντιτάχθηκε στην κακία,
και άρχισε ν’ απεικονίζει, με υπέροχη τέχνη – απατεωνιά,
τα Ηλύσια Πεδία, στο τοίχο της φυλακής του.

–

Ήταν θαμμένος στα ένστικτα του σκουληκιού,
στην άγρια των παθών παρόρμηση,
στα ακυβέρνητα της ευτυχίας παιχνίδια,
στο καταναγκασμό καθηκόντων και ορμέμφυτων.
Ο άνθρωπος που έτρεμε μπροστά στο άγνωστο,
τώρα αγάπησε την αντανάκλασή του.

–

Τα εκφραστικά του μάτια δόξασαν το φως του ήλιου.
Χαμόγελο άνθισε στο μάγουλο του,
το έμψυχο παιχνίδι της φωνής του αναδύθηκε σε τραγούδι.
Αγκαλιασμένος από τον πόθο των αισθήσεων,
αναγνώρισε στο στήθος του
τον ευγενή ιό της πνευματικής αγάπης.

–

Η φύση ήρθε κοντά του, μ’ έναν τρόπο χρήσιμο.
Η τέχνη του να κλέβεις τη σκιά μιμούμενος την,
ανέδειξε εικόνα που κολυμπούσε στο κύμα.
Χωρισμένη από την ύπαρξή της, το δικό της υπέροχο φάντασμα
ρίχτηκε στο ασημένιο ρεύμα, προσφέρθηκε στον ληστή της.

–

Όμορφη η ζωγραφική δύναμη ξύπνησε στους κόλπους σου, άνθρωπε.
Κοπιάζεις στην άμμο, στον πηλό, στις υπέροχες σκιές.
Στο περίγραμμα κρατήθηκε η ύπαρξή σου.
Ο γλυκός πόθος του έργου σου αναδεύτηκε ζωντανός,
η δημιουργία πρόβαλε από το στήθος σου.

–

Το εφευρετικό μυαλό, συνδεμένο με τα έργα του χεριού.
Ο οβελίσκος σηκώθηκε,
η πυραμίδα, η ερημιά ξεπρόβαλε,
η κολόνα ορθώθηκε.
Τη πιο σοφή και ήπια, τη πιο δυνατή και ευγενή χάρη,
πάντρεψες σε μια εικόνα και περιέβαλλες με δόξα.

–

Από επιτυχίες μεθυσμένος,
μην ξεχνάς να παινεύεις το χέρι.
Από την πύλη της ομορφιάς εισχώρησες στη χώρα της γνώσης,
που μοιράζεσαι με πνεύματα προνομιούχα.
Την Τέχνη, ω άνθρωπε, μόνο εσύ κατέχεις.

–

Ο πρώτος ήχος του αρχέτυπου του κάθε τι ωραίου,
αφέθηκε στη φύση να ηχήσει.
Μελωδίες του δάσους κυλούσαν πια μέσα απ’ το καλάμι,
κατορθώματα της νίκης ζούσαν μέσα σε παιάνες.
Έτσι, από την Φύση, πρόβαλε η πρώτη Τέχνη.

–

Μια δεύτερη -ανώτερη- Τέχνη
πήγασε από έργα ανθρώπινων χεριών.
Τώρα, οι ανθοδέσμες έχουν τυλιχτεί σ’ ένα στεφάνι,
και μπροστά τραγουδά η άρπα του Μαιονίδη*.
(*Μαιονίδης ο ποιητής Όμηρος, Μαίονας ο πατέρας του)

–

Πολύ πριν ο σοφός τολμήσει να μιλήσει,
μια Ιλιάδα της μοίρας λύνει τους γρίφους της πρώιμης αρχαιότητας.
Η φρόνηση βάδισε ήσυχα,
από το άρμα του Θέσπη, στο δρόμο του κόσμου.

–

Σύντομα, έκπληκτοι οι βάρβαροι συνάχτηκαν
πίσω απ’ αυτές, τις νέες δημιουργίες.
Κοιτάξτε! φώναξαν τα πλήθη ευχαριστημένα,
ο Άνθρωπος το έκανε αυτό!

–

Όλο και πιο ψηλά, σε όλο και πιο μεγάλα ύψη.
Η γόνιμη νοημοσύνη ανέβαινε στα ουράνια.
Δημιουργήματα από δημιουργίες, έβλεπες,
ρυθμό από αρμονίες.

–

Αυτό, που εδώ ευχαριστεί το μεθυσμένο μάτι,
εκεί υποτακτικά υπηρετεί την ωραιότητα.
Η γοητεία που στολίζει τη νύμφη
λιώνει απαλά μπροστά στη όσια Αθηνά.
Η δύναμη που φουσκώνει τους μυς του παλαιστή,
γλυκά, σιωπηλή, στην ομορφιά του θεού.
Το σάστισμα της εποχής, η περήφανη εικόνα του Δία,
που υποκλίνεται στον ναό της Ολυμπίας.

–

Ο κόσμος μεταμορφώνεται με σχεδιασμό.
Η καρδιά τ’ ανθρώπου, παρακινημένη από νέες ορμές,
που εκγυμνάζουν φλογερές άμιλλες,
διευρύνει τον κύκλο της δημιουργίας.

–

Ο επαναστατημένος άνθρωπος
Με τα φτερά του υψωμένα,
κουβαλά μ’ ευγνωμοσύνη την Τέχνη,
και νέοι κόσμοι ομορφιάς ξεπηδούν
από την εμπλουτισμένη φύση.
Υμνεί τη δομή του κόσμου,
λαμπερή, μέσα από τη συμμετρία της.

–

Εμπόδια της γνώσης υψώνονται.
Το ανθρώπινο πνεύμα,
ενθαρρυμένο από τις εύκολες νίκες του,
κι εφορμώντας μέσα από ένα σύμφυρμα ερεθισμάτων,
με γρήγορη ευχαρίστηση,
τοποθετεί πιο μακριά τους πυλώνες στη φύση,
την προσπερνά στη σκοτεινή της πορεία.

–

Βιώνει γύρω του τώρα, υπέροχη συμμετρία.
Χρυσή ζώνη ομορφιάς
υφαίνει απαλά το μονοπάτι της ζωής του.
Μακάρια τελειότητα περνάει θριαμβικά
μπροστά από τα έργα του.

–

Εκεί που η χαρά ξεχύνεται δυνατά,
η ατάραχη λύπη φεύγει.
Όπου η περισυλλογή σταματά τη σκέψη,
όπου ο άνθρωπος βλέπει δάκρυα δυστυχίας,
όπου χίλιοι τρόμοι τον στοχεύουν,
ένα ρεύμα αρμονίας, αίφνης, τον αρπάζει.
Παρατηρεί τις θεές της χάριτος να παίζουν,
και δίνει νηφάλια τον αγώνα του.

–

Εκλεπτυσμένα συναισθήματα τον κυριεύουν κατόπιν.
Το πνεύμα του βυθίζεται στη θάλασσα της αρμονίας,
που κυλάει ηδονικά γύρω απ’ τις αισθήσεις του.
Και η σκέψη του που λιώνει ήσυχα,
ενώνεται με τα πανταχού παρόντα Κύθηρα.

–

Με το πεπρωμένο του σε ανώτερη συμφωνία,
αναπαύεται πια γαλήνια σε χάριτες και μούσες.
Ευγενικά προτάσσοντας το στήθος,
δέχεται το βόλι που τον στόχευσε
από το βελούδινο τόξο της ανάγκης.

–

Ωραίος δραπέτης της Ανατολής,
από βαρβάρους στρατούς διωγμένος,
άρπαξε, από τους βεβηλωμένους βωμούς της,
την τελευταία θυσία,
και την έφερε στη Δύση.

–

Στα χωράφια της Εσπερίας τώρα,
ζωογονημένα άνθη της Ιωνίας φυτρώνουν.
Και φάνηκε να πέφτουν μυριάδες αλυσίδες,
για δικαιώματα οι σκλάβοι να μιλούν,
ειρηνικά κι’ αδελφικά να μεγαλώνουν οι νεώτερες γενιές,
απολαμβάνοντας την ευτυχία.

–

Το στέμμα της τελειότητας, θαυμάσια, στέκει στη κεφαλή σου.
Μαζί σου ξεκίνησε το πρώτο φυτό της άνοιξης,
– ουσία ψυχογενής –
και μαζί σου κλείνει το στεφάνι που περιέχει,
μετά από τις γαλήνιες νίκες σου, τη καλή συγκομιδή,
τη δημιουργική Τέχνη που τελειοποιεί τη Φύση,
σεμνά ανεβασμένη από τον πηλό και την πέτρα.

–

Το αμέτρητο βασίλειο του πνεύματος!
Ό,τι βρίσκουν στα χωράφια της γνώσης,
κτήμα δικό σου γίνεται, ω Τέχνη.
Οι θησαυροί που μάζεψε ο στοχαστής,
θα πάρουν αξία μόνο στην αγκαλιά σου.
Όταν η ομορφιά της επιστήμης θα έχει ωριμάσει,
θα εξευγενιστεί μέσα από ένα έργο σου,
σαν σκαρφαλώσει σ’ ένα λόφο μαζί σου.

–

Όσο περισσότερες σκέψεις και συναισθήματα ανοίγονται,
στο πιο πλούσιο παιχνίδι των αρμονιών,
τόσο πιο όμορφοι σύνδεσμοι από το παγκόσμιο σχέδιο,
τώρα ακρωτηριασμένο βεβηλώνουν τη δημιουργία του,
παρουσιάζονται σε μορφές ολοκληρωμένες,
τόσο πιο όμορφα αινίγματα αναδύονται μέσα από τη νύχτα.

–

Όσο πιο πλούσιος γίνεται ο κόσμος που αγκαλιάζει η Τέχνη,
τόσο περισσότερο πλαταίνει η θάλασσα που μέσα της κυλά,
τόσο πιο πολύ αδυνατίζει η τυφλή δύναμη της μοίρας.
Όσο πιο υψηλά παλεύουν οι ορμές του ανθρώπου και
όσο μικρότερος γίνεται ο ίδιος,
τόσο μεγαλύτερη γίνεται η αγάπη του.

–

Οδηγείται έτσι, μέσω πορείας μυστικής,
μέσα από όλο και πιο αγνές φόρμες
και τόνους πιο καθαρούς,
αθόρυβα, όλο και πιο όμορφα, όλο και πιο πάνω,
στα σκαλοπάτια της ποίησης,
στην ιερή μαγεία της ποίησης,
που υπηρετεί ένα σοφό παγκόσμιο σχέδιο,
κατευθύνοντάς το ήσυχα στον ωκεανό
της μεγάλης αρμονίας!

–

Στη συνέχεια, η ίδια η ευγενική Κύπρις (η Αφροδίτη),
στεφανωμένη με το πύρινο στέμμα της,
θα σταθεί αποκαλυπτική μπροστά στον ώριμο γιο της (τον έρωτα),
ως Ουρανία.

–

Σηκωθείτε τραγουδώντας και πάρτε εκδίκηση,
με ήχους θριαμβικούς, στο δειλό αυτί του διώκτη.
Ελεύθεροι γιοι της πιο ελεύθερης μητέρας.
Με ψηλά το μέτωπο κινηθείτε
προς τον λαμπρό θρόνο της ύψιστης ομορφιάς.
Μην διεκδικείτε άλλα στέμματα.

Από το ποίημα “Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ, που είναι βαθιά στοχαστικό, με πολλές μεταφορικές – δυσκολονόητες σημασίες, πιο πάνω παρέθεσα αποσπάσματα, τα πιο εύκολα, όσα κατάφερα να κατανοήσω, εμβαθύνω, συναισθανθώ και ανασυνθέτοντας τα, να τα μεταφέρω σε ρέουσα ελληνική γλώσσα.

Έχει επισημανθεί, από τους κριτικούς, η υπέρμετρη επιβάρυνση του ποιήματος (καθώς και άλλων συγγραφών) του Σίλλερ με φιλοσοφικούς και αφηρημένους διαλογισμούς, συνάμα με εικόνες, αλληγορίες, ρητορική κλπ.

Πρωτίστως προσπάθησα να αποδώσω τον χαρακτήρα και το νόημα του ποιήματος, χωρίς να παραβλέψω τα άφθονα καλολογικά στοιχεία του. Το ίδιο ισχύει και για τα πεζά κείμενα σε όλο αυτό το άρθρο μου, τα οποία είναι μια μικρή – αποσπασματική επιλογή (… ίσα “για να πάρουμε μια ιδέα” περί του θέματος) μέσα από ένα μεγάλο όγκο εργασιών λίαν αξιόλογων μελετητών, όπως οι W. Windelband και Κ. Ανδρουλιδάκης.

Προφανής η μεγάλη δυσκολία που συνάντησα στη πραγματεία μου αυτή, αλλά και η ευχαρίστηση κατά την ενασχόληση μου. Οι εμφάσεις, καθώς και τα σχόλια του παρόντος κειμένου είναι αποκλειστικά δικά μου. Με αυτά προσπάθησα να καταστήσω λίγο πιο ευκολονόητα τα όσα γράφω!

Η διττή (λογοτεχνική και φιλοσοφική) αξία του ποιήματος είναι σημαντική και αναγνωρισμένη, αποτελεί δε τον πρώτο (πρώιμο) μεγάλο σταθμό στο “Ρομαντικό κίνημα” της εποχής. Όπως και τα άλλα έργα του Σίλλερ, η γλώσσα του ποιήματος είναι χειμαρρώδης, υποβλητική, απαράμιλλη, το ύφος του μεγαλειώδες.

Στο ποίημα προβάλλεται η σπουδαιότητα που έχει η Τέχνη (καλές τέχνες και ποίηση), που αναδεικνύει το Ωραίο / την Ομορφιά, ύψιστης αξίας για τη ζωή μας διότι συνδέεται άμεσα με την ευδαιμονία μας και την ηθική ευγένεια της ανθρώπινης φύσης.

Κατά τον Σίλλερ, η Τέχνη (που περιλαμβάνει, το επαναλαμβάνουμε, τις καλές τέχνες και την ποίηση) πρέπει να υψωθεί πάνω από την χρεία, γιατί η Τέχνη είναι κόρη της ελευθερίας … Επανειλημμένα στα έργα του ο Σίλλερ τονίζει ότι μέσω της ομορφιάς πορεύεται κανείς προς την ελευθερία… και πρέπει να δέχεται επιταγές μονάχα από την αναγκαιότητα των ιδεών και όχι από την ανάγκη της ύλης, όπως συμβαίνει τώρα, δηλ. στα χρόνια του ποιητή, που κυριαρχεί η χρεία και έχει υποτάξει την παρηκμασμένη ανθρωπότητα στον τυραννικό της ζυγό!

Στο ποίημα εκθειάζονται, ασφαλώς, και οι καλλιτέχνες που υπηρετούν τον υψηλό σκοπό της Τέχνης. Τον δε καλλιτέχνη, όπως και τον ποιητή, δεν τον κάνει ποτέ το υλικό, αλλά μονάχα ο τρόπος της επεξεργασίας. Στα έργα τους (τα ποιητικά, ζωγραφικά, μουσικά) η άψυχη φύση μπορεί να γίνει σύμβολο της ανθρώπινης φύσης, δια της εξεικονίσεως είτε αισθημάτων, είτε ιδεών.

Το ποίημα “Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ συνιστά έναν ύμνο για την Τέχνη και “διακήρυξη / μανιφέστο” του ρεύματος που ονομάστηκε “Αισθητικός Ιδεαλισμός”, ενταγμένου στα πλαίσια του “Γερμανικού ιδεαλισμού”. Ο Σίλλερ υπήρξε δημιουργός του “Αισθητικού Ιδεαλισμού” και εξέχων εκπρόσωπος του “Ρομαντικού κινήματος”. Αφετηρία δε αυτών των φιλοσοφικό – λογοτεχνικών κινημάτων αποτελεί το ποίημα του: “Οι καλλιτέχνες” / Die Künstler (1789).

“Αισθητικός Ιδεαλισμός” & Φρίντριχ Σίλλερ

O Johann Christoph Friedrich Schiller (1759 – 1805) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, ιστορικός και θεατρικός συγγραφέας, φημισμένος ποιητής, ακόμα στρατ. ιατρός. Ένα υπέροχο πνεύμα αγνό και σπινθηροβόλο, χωρίς έπαρση και αυταρέσκεια. Παροιμιώδης υπήρξε η πνευματική του φιλία με τον διάσημο και επιδραστικό Johann Wolfgang von Goethe (1749 – 1832). Οι δύο αυτοί άνδρες, Goethe και Schiller, απετέλεσαν τα σύμβολα του “Κλασικού πνεύματος”, μια αντίληψη που παραπέμπει στις διαχρονικής αξίας πανανθρώπινες ιδέες και αξίες, που αναβλύζουν από την ελληνική παιδεία. Στα έργα του Σίλλερ η επίδραση της Καντιανής φιλοσοφίας – Γερμανικού Ιδεαλισμού είναι φανερή, κυρίως μετά το 1791. Όμως, η επεξεργασία, επέκταση και μετάπλαση των ιδεών του Καντ στον Σίλλερ, ήταν λεπτεπίλεπτη, στοχαστική, αυτοδύναμη, γόνιμη. Κυρίως όμως, είχεν ως στόχο μιαν άλλη αποφασιστική κατεύθυνση, έπειτα από την επιστημολογία, την “Αισθητική”, η οποία απετέλεσε και το επίκεντρο του στοχασμού του.

Ο Σίλλερ, χρησιμοποιώντας έννοιες που είχε μελετήσει ο Καντ, ανέδειξε, στα πλαίσια του Γερμανικού Ιδεαλισμού, όλως ιδιαίτερα το ιδεώδες της ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ. Μάλιστα, έθεσε σαν προορισμό της ζωής του την προαγωγή-αναβάθμιση της ΤΕΧΝΗΣ (τονίζουμε ξανά ότι στον όρο “Τέχνη” ο Σίλλερ περιλαμβάνει και την ΠΟΙΗΣΗ), που θα είχε επακόλουθο την ανάδειξη-βελτίωση της αισθητικής και ηθικής καλλιέργειας-παιδείας. Ως αρχή και ουσία της Τέχνης, ο Σίλλερ συνέλαβε την ενότητα του “Καθόλου” και του “Καθ’ έκαστον”, της ελευθερίας και της αναγκαιότητας, της πνευματικότητας και του φυσικού στοιχείου. Μόχθησε για να την αναδείξει ως “Ιδέα”, αρχή της γνώσης και της ύπαρξης, μόνη αλήθεια και πραγματικότητα.

Ο Βίνκελμαν / Johann Joachim Winckelmann (1717 – 1768) προηγουμένως, μέσω της εποπτείας των ιδεωδών των αρχαίων, είχε διανοίξει νέα αίσθηση θεώρησης της τέχνης. Την απάλλαξε από τις προοπτικές των κοινών σκοπών και της απλής μιμήσεως της φύσης και απαίτησε, σθεναρά, να βρούμε στα έργα της τέχνης και στην ιστορική της διαδρομή την “Ιδέα της Τέχνης”. Ο άνθρωπος, θεωρούσε ο Σίλλερ, αποκτά συνείδηση της εσώτερης φύσης του μέσω της τέχνης, η οποία (τέχνη) ως κόρη της ελευθερίας, τις επιταγές της δέχεται όχι από την αναγκαιότητα της ύλης, αλλά από αυτήν του πνεύματος. Έτσι, όπως γράψαμε και πιο πάνω, ο Σίλλερ αναγνωρίστηκε ως ο δημιουργός της φιλοσοφικό-λογοτεχνικής τάσης που ονομάστηκε “Αισθητικός Ιδεαλισμός”.

Κατά τον Σίλλερ η “Αισθητική” είναι (εξίσου) ανεξάρτητη και από τον θεωρητικό και από τον πρακτικό “Καντιανό Λόγο”. Στον όρο “Αισθητική” αποδίδει -κατά περίπτωση- δύο έννοιες (αυτές που όλοι καταλαβαίνουμε), δηλ. ό,τι σχετίζεται με τις αισθήσεις (την αισθαντικότητα), αλλά και το ωραίο (το εύμορφο) – κυρίως αυτό. Οι έννοιες, γενικά, αναπτύσσονται κατά τον “νόμο της αναγκαιότητας”, αλλά από την φαντασία περνούν κατά τον “νόμο της ελευθερίας”. Η σκέψη είναι απεριόριστη, η απόλυτη ελευθερία που έχει το πνεύμα, το κάνει να γεννά ιδέες. Κάθε πραγματικότητα υστερεί σε σχέση με το ιδεώδες…

Στις υψιπετείς ενατενήσεις του ο Σίλλερ, ιδεαλιστής φιλόσοφος και ρομαντικός ποιητής, χρησιμοποιεί μεγάλο λεξιλόγιο όρων, πολλοί από τους οποίους (λεπτεπίλεπτοι) χρειάζονται αποσαφήνιση. Κάποιοι όροι-έννοιες είναι ασαφείς, αμφιλεγόμενοι, αβέβαιοι κλπ. Έτσι, διαφορετικά νοούνται η “αισθαντικότητα” (= ό,τι σχετίζεται με τις αισθήσεις), διαφορετικά η “αισθητηριακότητα” και διαφορετικά η “αισθητικότητα” (= αισθησιακές ορμές) που στον Σίλλερ έχει αρνητική σημασία, αφού όλα όσα η “αισθητικότητα” παράγει αφ’ εαυτής είναι χυδαία. Ακόμα, ο “αισθητηριακός” άνθρωπος δεν υπάρχει άλλος τρόπος να τον κάνουμε έλλογο, παρά μόνο με το να τον κάνουμε προηγουμένως “αισθητικό”!

Ανάμεσα στις βαθυστόχαστες (… διάβαζε στριφνές) φιλοσοφικές έννοιες που μεταχειρίζεται, χωρίς φειδώ και συστολή, ο Σίλλερ, είναι και αυτές της (Πλατωνικής) “Ιδέας” και του “Λόγου” (Για τον “Λόγο” γράψαμε αναλυτικά πιο πάνω)… Ο Σίλλερ, θεωρεί ότι είναι τίποτα δεν είναι ευγενές, εάν δεν πηγάζει από τον “Λόγο”, τον οποίον αντιλαμβάνεται, όπως και οι άλλοι ιδεαλιστές, να είναι η ενότητα των πάντων. Επίσης, πιστεύει σε μια “ενότητα των Ιδεών” η οποία συμπεριλαμβάνει ολόκληρο το βασίλειο των φαινομένων. Την φύση θεωρεί ποικιλόμορφη, τον άνθρωπο να μετέχει και να διεκδικείται και από τις δύο αυτές Νομοθεσίες (της φύσης και του Λόγου). Ο νόμος του “Λόγου” (η Ηθική) εκδηλώνεται μέσω της αδέκαστης συνείδησης, όπως ο νόμος της φύσης μέσω του συναισθήματος. Και αν ο Λόγος είναι εκείνο που κάνει τον άνθρωπο, το αίσθημα είναι εκείνο που τον καθοδηγεί.

την τελευταία αυτή φράση είχε γράψει ο Jean-Jacques Rousseau στο μυθιστόρημα του: “Julie ou la Nouvelle Héloïse”.

Την αντικειμενική έννοια της “Ομορφιάς”, που ένας αιώνιος μέγας νόμος την έχει συνάψει με την τελειότητα και περαιτέρω με την απόλαυση, ο Σίλλερ την αντιλαμβάνεται ως την μόνη δυνατή εκδήλωση της ελευθερίας στο πεδίο των φαινομένων. Ολόκληρη η μαγεία της στηρίζεται στο μυστικό της. Στην ομορφιά αισθανόμαστε ελεύθεροι, διότι οι αισθησιακές ορμές συνάδουν με τον νόμο του Λόγου. Στο ωραίο εναρμονίζονται ο Λόγος και η αισθητικότητα.

Η ομορφιά είναι το αποτέλεσμα της ελεύθερης ενατένισης και με αυτήν εισερχόμαστε στον κόσμο των Ιδεών, χωρίς να χρειάζεται προς τούτο να εγκαταλείπουμε τον αισθητό κόσμο, όπως συμβαίνει κατά τη γνώση της αλήθειας. Η ομορφιά είναι αποτέλεσμα συμφωνίας πνεύματος και αισθήσεων και έχει λάτρεις, εραστές όμως έχει μονάχα η γοητεία! Για τον άνθρωπο, που βρίσκεται υπό τον καταναγκασμό είτε της ύλης, είτε της μορφής, η γοητευτική ομορφιά αποτελεί ανάγκη.

Πρωτοποριακά, όπως σε τόσες άλλες σκέψεις, την τέλεια Ωραιότητα, την είχε ταυτίσει ο Πλάτων με την «Ιδέα του Καλού»… Στο «Συμπόσιο» λέει η Διοτίμα:

Διοτίμα: Η σοφή ιέρεια από την Μαντίνεια της Αρκαδίας, που δίδαξε στον Σωκράτη, κατά ομολογία του ίδιου, τα μυστήρια του Έρωτος ως πόθου και ως κινήτρου για το ωραίο και το αληθινό.

«Ο πραγματικός βίος που αρμόζει στον άνθρωπο είναι ο βίος της θέασης της μοναδικής και απόλυτης ωραιότητας… γιατί τότε επιτέλους η ψυχή νυμφεύεται την καθαυτό ουσία της πραγματικότητας. Έτσι, και μόνον έτσι, εξασφαλίζεται αληθινά η αθανασία»!

Ο Σίλλερ διακηρύσσει, ότι η καλαισθησία οδηγεί την γνώση από τα μυστήρια της επιστήμης προς τον ανοιχτό ουρανό της κοινής αίσθησης, και μετατρέπει ό,τι ήταν κτήμα ολίγων – εκλεκτών σε κοινό αγαθό ολόκληρης της ανθρώπινης κοινωνίας. Αναπτερωμένη από την καλαισθησία, ακόμα και η δουλική – μισθωτή εργασία υψώνεται πάνω από τις στάχτες της, και τα δεσμά της δουλοπαροικίας καταρρέουν σαν τ’ αγγίξει η ράβδος της.

Αποστολή και σκοπό της “Τέχνης”, που συστατικό της στοιχείο έχει την “επίφαση”, ο Σίλλερ θεωρεί, όχι απλά την παρουσίαση αισθητών πραγμάτων, αλλά την αναπαράσταση ή εξεικόνιση του Απείρου και του Απολύτου. Τελικό σημείο, στο οποίον συνύφαινε τα πάντα, ήταν η κατάκτηση της ολότητας στην ανθρώπινη φύση, περαιτέρω η συνένωση των πάντων σε Εν-Όλον. Συνεπώς, η (αληθινή) Τέχνη δεν αποβλέπει σ’ ένα παροδικό παιχνίδισμα, ή στη προσφορά ενός στιγμιαίου ονείρου ελευθερίας, παρά στη μόνιμη, αληθινή, πραγματική απελευθέρωση του ανθρώπου!

Κάθε Τέχνη είναι αφιερωμένη στη χαρά, και δεν υπάρχει αποστολή σπουδαιότερη από αυτή που κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Εκείνη, μονάχα, η Τέχνη είναι σωστή, αυτή που προσφέρει την υπέρτατη απόλαυση.

Το 1785 ο Σίλερ συνέθεσε το ποίημα “Ωδή στη Χαρά” / “Ode an die Freude”, 108 στίχων. “Χαρά, όμορφη σπίθα των θεών…”. Μελοποιήθηκε από τον Μπετόβεν το 1824, ο οποίος την ενέταξε στο τέταρτο – τελευταίο μέρος της ενάτης συμφωνίας του. Έχει καθιερωθεί σαν ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το “Ωραίο” παρατηρεί ο Σίλλερ να είναι διαφορετικό και από το ευχάριστο και από το καλό, καθόσον δεν αποτελεί αντικείμενο ούτε αισθησιακών επιθυμιών, ούτε ηθικών διαθέσεων. Είναι μια μορφή η οποία δεν απαιτεί καμία εξήγηση, ή μια μορφή που εξηγείται δίχως έννοιες. Το “Ωραίο” προσφέρει υπηρεσίες μονάχα στον άνθρωπο, ενώ το “Υψηλό” στον “καθαρό δαίμονα”, τον εντός του. Το δε ζευγάρωμα του υψηλού με το ωραίο, είναι αυτό μόνο που ολοκληρώνει τον άνθρωπο μέσα στο φυσικό κόσμο. Και επειδή όλη η μαγεία του υψηλού και του ωραίου έγκειται μόνον στην επίφαση, και όχι στο περιεχόμενο, γι’ αυτό και η Τέχνη έχει όλα τα πλεονεκτήματα της φύσης, δίχως να βαρύνεται με τα δεσμά της.

Η ίδια η φύση πίστευε ο Σίλλερ δεν είναι παρά μία ιδέα του πνεύματος, η οποία ποτέ δεν εμφανίζεται στις αισθήσεις. Κείται κάτω από το κάλυμμα των φαινομένων, αλλά η ίδια ποτέ δεν καθίσταται φαινόμενο.

Μόνη η τέχνη του ιδεώδους έχει το χάρισμα, ή μάλλον την αποστολή, να συλλαμβάνει το πνεύμα τούτο του σύμπαντος και να το δεσμεύει σε μια υλική μορφή. Η ίδια η τέχνη δεν μπορεί ποτέ να εμφανίζει το πνεύμα αυτό στις αισθήσεις, όμως μπορεί – με την δημιουργική της ισχύ – να μας το παρουσιάζει στην φαντασία και να γίνεται έτσι πιο αληθινό από κάθε πραγματικότητα και πιο πραγματικό από κάθε εμπειρία… Φανερό ότι πάμπολλες φορές η φαντασία των ρομαντικών ποιητών – φιλοσόφων καταντά “αχαλίνωτη” και ο Σίλλερ, μη διστάζοντας να το αναγνωρίσει, επισημαίνει:

– Σε δύο επιστολές του στον Γκαίτε (1795), παραδέχεται ότι το “παρακάνουν” με τις ιδεοληψίες και τη μεταφυσική.

«Παρ’ όλη τη φαντασιόπληκτη αυτονομία μας, είμαστε βέβαια δεμένοι στις δυνάμεις της φύσης. Και τι ωφελεί η βούληση μας, όταν μας απαρνείται η φύση;».

«Η φιλοσοφία παρουσιάζεται πάντοτε γελοία, όταν θέλει με δικά της μέσα, χωρίς να παραδέχεται την εξάρτηση της από την εμπειρία, να επεκτείνει τη γνώση και να δίνει νόμους στον κόσμο»!

– Στην 8η επιστολή του, ο Σίλλερ γράφει:

«…Διότι, που άραγε οφείλεται τούτη, η τόσο γενική ακόμη κυριαρχία των προκαταλήψεων και τούτο το σκοτείνιασμα του ανθρώπινου νου, παρ’ όλο το φως που διέδωσαν η φιλοσοφία και η εμπειρία;

Η εποχή είναι διαφωτισμένη, δηλ. ανακαλύφθηκαν και έγιναν κοινό κτήμα οι γνώσεις, οι οποίες θα αρκούσαν να διορθώσουμε τουλάχιστον τις πρακτικές μας αρχές.

Το πνεύμα της ελεύθερης έρευνας διέλυσε τις φαντασιόπληκτες έννοιες, οι οποίες εμπόδιζαν επί μακρόν την πρόσβαση προς την αλήθεια, και κλόνισε το θεμέλιο στο οποίο έκτιζαν τον θρόνο τους ο φανατισμός και η απάτη.

Ο Λόγος αποκαθάρθηκε από τις πλάνες των αισθήσεων και από μιαν απατηλή σοφιστική, και η ίδια η φιλοσοφία που κάποτε μας απέσπασε πρώτη από αυτήν, μας ανακαλεί τολμηρά και χωρίς καθυστέρηση στην αγκαλιά της φύσης – Όμως, που οφείλεται ότι εξακολουθούμε ακόμη να είμαστε βάρβαροι;

Επειδή, λοιπόν, δεν οφείλεται στα πράγματα, θα πρέπει να υπάρχει κάτι στις ψυχές των ανθρώπων που να εμποδίζει την πρόληψη της αλήθειας, όσο φωτεινά κι’ αν λάμπει, καθώς και την αποδοχή της, όσο ζωντανά κι’ αν πείθει.

Ένας αρχαίος σοφός (ο Οράτιος, βλ. σημείωση μας για τον Καντ) το αισθάνθηκε, βρίσκεται κρυμμένο στην πολυσήμαντη έκφραση: “Sapere aude” / Τόλμησε να είσαι σοφός. Απαιτείται γενναία προσπάθεια για να πολεμήσεις τα εμπόδια που αντιπαραθέτουν στην μάθηση τόσο η αδράνεια της φύσης όσο και η δειλία της καρδιάς…».

Φρ. Σίλλερ: “Περί της αισθητικής παιδείας του ανθρώπου σε μια σειρά επιστολών”. (Μετάφραση – Σημειώσεις – Επιλεγόμενα: Κ. Ανδρουλιδάκης)

Για μια συνολική αποτίμηση του Φρ. Σίλλερ, όσον αφορά τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις, βλέπε στον επίλογο μας την επιστολή του στον W. Humboldt (1805).

Ο Σίλερ επίσης, όρισε την ομορφιά σαν “φύση κατά συμφωνία με την Τέχνη” και όπως γράψαμε, σαν την “ελευθερία στο φανέρωμα (δηλ. στην εμφάνιση-παρουσίαση)”. Αυτό υποδηλώνει ότι η “αισθητική εποπτεία” συλλαμβάνει το αντικείμενο της, χωρίς να το υποτάσσει στους κανόνες της διάνοιας που τελεί την γνωστική πράξη.

Συχνά όταν αναφέρεται στην Ομορφιά, το είδαμε και στο ποίημα «Οι Καλλιτέχνες», επικαλείται την Αφροδίτη, την θεά της ομορφιάς και του έρωτα. Την Αφροδίτη διακρίνει σε “Ουρανία”, και “ Κυθέρεια (Πάνδημο)”, όπως ο Πλάτωνας επινόησε αυτόν τον τεχνητό διαμερισμό, στο έργο του: «Συμπόσιο» (ή περί έρωτος και παιδείας).

Η πρώτη (η “Ουρανία”) είναι η ηγερία της εξιδανικευμένης ομορφιάς, η δεύτερη (η “ Κυθέρεια / ή Πάνδημη”) η προστάτιδα του σαρκικού έρωτα. Και βέβαια ο Σίλλερ αναφέρεται στην “Ουρανία” (Αφροδίτη), όταν εγκωμιάζει την ομορφιά της Τέχνης.

Αργότερα, ο Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer, 1778 – 1860) θα διατυπώσει εντελώς ανάλογες ιδέες, γράφοντας πως:

– Η απόλαυση του Ωραίου είναι η θεώρηση του αντικειμένου ανεξάρτητα από την “Αρχή του αποχρώντος λόγου”.

Κατά την “Αρχή του αποχρώντος λόγου” καμία έννοια έχει κύρος, αν δεν έχει λόγο που να πείθει για την αλήθεια της (αποχρώντα λόγο).

– Η ευτυχία που συνδέεται με την αισθητική απόλαυση συνιστά υπέρβαση της γεμάτης δυστυχία “βούλησης για ζωή (Wille zum Leben)”.

Με το ποίημα του “Οι καλλιτέχνες”, ο Σίλλερ έδειξε να έχει στρέψει το ενδιαφέρον του στη σπουδαιότητα όχι μόνον του Ωραίου και της Τέχνης, δηλ. δεν περιορίστηκε αποκλειστικά στον χώρο της αισθητικής, αλλά απλώθηκε και στο ευρύτερο πλαίσιο της έλλογης ζωής του ανθρώπου και στην ιστορική ανέλιξη του. Και βέβαια, σε όλα τα επόμενα έργα του, υπήρξε εκτενής, αναλυτικός, στο έπακρον ποιητικός-γλαφυρός.

Κατά τον Σίλλερ, η επαφή με το ωραίο εκλεπτύνει το συναίσθημα και βαθμιαία εξαφανίζει την φυσική τραχύτητα του ανθρώπου, η δε Αισθητική είναι κατάσταση εντελώς ανιδιοτελής. Στην “Αισθητική Πολιτεία” του, όπου οι πάντες αποκτούν ίσα δικαιώματα και με τους πιο ευγενείς, εκπληρώνεται το ιδεώδες της ισότητας.

Η Ποίηση είναι σχεδόν η μόνη που συνενώνει τις διασπασμένες δυνάμεις της ψυχής, αποκαθιστώντας ολόκληρο τον άνθρωπο εντός μας. Η ποιητική τέχνη είναι η μόνη που στέκει ψηλότερα από οτιδήποτε επιδεικνύει η πραγματικότητα. Η Ποίηση δεν πρέπει ποτέ να καθιστά ερμηνεύτρια της την λογιοσύνη, ούτε να κάνει συνήγορο της την ιδιοτέλεια. Πρέπει να αγγίζει την καρδιά, γιατί ρέει απ’ την καρδιά.

Η ύψιστη φιλοσοφία καταλήγει σε μια ποιητική ιδέα, το ίδιο η ύψιστη ηθικότητα, η ύψιστη πολιτική. Εκείνο που υπαγορεύει και στις τρεις αυτές το ιδεώδες είναι το ποιητικό πνεύμα, η δε προσέγγιση σ’ αυτό συνιστά την υπέρτατη τελειότητα τους! Η Τέχνη συσταίνει το έδαφος θεμελιώσεως της Επιστήμης, όπως και της Ηθικότητας, η δύναμη της οποίας, κυριαρχώντας επί των ορμών, παράγει την ελευθερία του πνεύματος.

Ο Καντ (στην Ηθική του) εισηγείται την άκαμπτη θρησκεία και την ιδέα του καθήκοντος με περισσή σκληρότητα, ο Σίλλερ όμως διερωτάται… “Πως είναι δυνατόν να συνυπάρχουν τα αισθήματα της ομορφιάς και της ελευθερίας, εκεί που ένα αυστηρό πνεύμα ηθικού νόμου καθοδηγεί τον άνθρωπο περισσότερο με τον φόβο παρά με την πίστη”;

Έτσι, στη θέση της, άτεγκτου αυστηρότητας, Καντιανής Ηθικής, ο Σίλλερ προτείνει έναν Αισθητικό Ανθρωπισμό, και ζητά από τον άνθρωπο – όχι απλά να επιτελεί επί μέρους ηθικές πράξεις, αλλά – να είναι ένα ηθικό όν. Τα δε ευγενέστερα εργαλεία που χρησιμοποιεί προς τούτο είναι η Επιστήμη, η Ποίηση και η Τέχνη.

Το Ωραίο οδηγεί τον ηθικό και πνευματικό πολιτισμό έως την τελειότητα. Χωρίς αυτό θα υπήρχε μια διαρκής διαμάχη μεταξύ του φυσικού και του έλλογου προορισμού μας. Τέλειος άνθρωπος είναι ο ευτυχισμένος. Η τελείωση (εξευγενισμός) του ανθρώπου είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την “ομοίωση του προς τον θεό”, που συνιστά και τον προορισμό του! (Βλ. και Πλάτωνα “Θεαίτητος”, 176b:.. ὁμοίωσις θεῷ κατὰ τὸ δυνατόν…).

Τέτοιου είδους αντιλήψεις προβάλλει στο ποίημα του: «Οι Καλλιτέχνες», και, αναλυτικά επεξεργασμένες, στα άλλα έργα του, όπως π.χ. στις “Επιστολές για την αισθητική παιδεία του ανθρώπου”…

Πρόκειται για μια σειρά 27 επιστολών, οι οποίες συνιστούν το κυριότερο φιλοσοφικό έργο του στοχαστή – ποιητή. Κύριο θέμα προβάλλει σ’ αυτές τις επιστολές την ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ, μέσα στην ιδεαλιστική φιλοσοφία, όμως περιλαμβάνει και τις γενικότερες αντιλήψεις του για την μεταφυσική, την πολιτική, την ιστορία, την ανθρωπολογία.

Ακόμα, με αφετηρία την ηθική του (την, ως είδαμε, βασισμένη στην αισθητική), στα δοκίμια του για την “Απλοϊκή και συναισθηματική ποίηση”, αναπτύσσει, με εντελώς ιδιότυπο τρόπο, μια φιλοσοφία και για την ιστορία. Συγκεκριμένα, διακρίνει τις ιστορικές εποχές, και τα λογοτεχνικά είδη, με βάση τη διαφορετική σχέση του πνεύματος με το βασίλειο της φύσης και της ελευθερίας. “Αρκαδική”, ονομάζει την κατάσταση όπου ο άνθρωπος πράττει το ηθικά σωστό, παρακινημένος από το ένστικτο του μόνον, ενώ “Ηλύσια” εκείνην, όπου η φύση του ανθρώπου έχει τόσον εξευγενιστεί, ώστε η βούληση του να έχει αφομοιώσει τον ηθικό νόμο.

Ο Schiller είχε εξιδανικεύσει την (Ελληνική) αρχαιότητα, όπως οι ρομαντικοί είχαν εξιδανικεύσει τον Μεσαίωνα, τον δε Έλληνα, τον εννοεί να είναι μέρος της φύσης. Την φύση, ο αρχαϊκός – απλοϊκός (αφελής) ποιητής παρουσιάζει στα έργα του όπως ακριβώς είναι, απλά την μιμείται, ο ψυχικός κόσμος του ποιητή δεν αποτυπώνεται. Αντίθετα, ο νεότερος άνθρωπος, λέει ο Σίλλερ, αισθάνεται τη φύση σαν χαμένο παράδεισο, ο δε σύγχρονος – συναισθηματικός ποιητής, στοχαζόμενος πάνω στην εντύπωση που του κάνουν τα πράγματα, προβάλλει την φύση, όπως αυτή αντανακλάται μέσα του. Από το στοχασμό αυτό αναφύεται και η συγκίνηση, που πρώτα αισθάνεται ο ίδιος ο ποιητής και στη συνέχεια μεταδίδει και σε ‘μας.

Ύψιστο συγκερασμό των παραπάνω δύο (αντιθέτων) επόψεων – όπερ συνιστά και την υπέρτατη τέχνη – έχουμε, θεωρεί ο Σίλλερ, όταν ο απλοϊκός (αφελής) ποιητής αφηγείται και το συναισθηματικό του στοιχείο, διότι σκοπός της ποιήσεως είναι να εκφράσει με πληρότητα την ανθρώπινη φύση, κι’ αν δεν το καταφέρει δεν έχουμε ποίηση, ούτε ποιητές. Από την πιο πάνω αναφορά του Σίλλερ για τους δύο διαφορετικούς ποιητές (τον αρχαίο-αφελή και τον σύγχρονο-συναισθηματικό), αποκαλύπτεται και το χαρακτηριστικό γνώρισμα της μεθόδου που χρησιμοποιεί στις αναλύσεις που κάνει, που δεν είναι άλλο, παρά μια “Διαλεκτική” των εννοιών.

Σύμφωνα με αυτήν, την “Διαλεκτική” των εννοιών, ο Σίλλερ μελετά ένα ζήτημα, και τις ποικίλλες πτυχές του εκθέτει και αναπτύσσει κατά ζεύγη αντιθέτων εννοιών, ή αντιμαχομένων δυνάμεων (όπως: φύση – πνεύμα, αισθήσεις – λόγος, ύλη – μορφή, αρχαϊκός – σύγχρονος, κ. ά.). Παντού, μια θεμελιακή αντίθεση εμφιλοχωρεί. Προάγει, όμως, την ανάγκη της άρσης, το αίτημα της αναίρεσης των αντιθέσεων και τη σύνθεση τους σε ένα ανώτερο επίπεδο. Το μότο του είναι: «Η Φύση ενώνει – Ο Νους χωρίζει – ο Λόγος ενώνει ξανά» κ.ο.κ.

Ο Σίλλερ έχει αναγορευτεί, επίσης, ως ο κυριότερος συνδετικός κρίκος μεταξύ της ελληνικής και της γερμανικής φιλοσοφίας. Λάτρεψε την Ελλάδα, έχοντας την χαρακτηρίσει ως «… το πιο χρηστό από όλα τα έθνη της αρχαιότητας, στο οποίο το αίσθημα της ομορφιάς πέτυχε συγχρόνως την ύψιστη ανάπτυξη του…», ενόσω στα έργα του προβάλλει και την μορφή του “μεγάλου φίλου” του, του “σύγχρονου–αρχαίου Έλληνα”. Με βάση τέτοιες, ιδεαλιστικές αντιλήψεις, δημιουργήθηκε και δυνάμωσε το Ρομαντικό κίνημα του 19ου αι., ενώ από τότε καθιερώθηκαν και οι όροι: «Κλασικός» και «Ρομαντικός».

Επίσης, ο Σίλλερ, αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ένα πεδίο σύγκρουσης των φυσικών δυνάμεων τόσον αναμεταξύ τους, όσο και με την ελευθερία του ανθρώπου, η δε ιστορία αφηγείται τα επεισόδια του αγώνα αυτού. Το υπέρτατο ιδεώδες για το οποίον μοχθούμε, συνίσταται στο να παραμένουμε σε αγαθή συνεννόηση με τον φυσικό κόσμο, ως τον θεματοφύλακα της ευδαιμονίας μας, χωρίς όμως συγκρούσεις με τον ηθικό κόσμο, που καθορίζει και την αξιοπρέπεια μας.

Ο Σίλλερ πρέσβευε ότι αποστολή του ελεύθερου ανθρώπου, που είναι ο ηθικά μορφωμένος, είναι να αποτινάξει την εξουσία των ηθών και της παράδοσης και να ακολουθήσει τις δικές του ορμές και την δική του κρίση, πνευματικά ανερχόμενος….

Ο ιδεαλιστής άνθρωπος, πίστευε, επιδιώκει πάνω απ’ όλα την ελευθερία, ακόμα και σε βάρος της ευημερίας του. Αγωνίζεται να ξεπεράσει την αισθητή ζωή και το παρόν, διότι τον αφορά μόνον το Όλον και η Αιωνιότητα.

Ο ρεαλιστής άνθρωπος, σε αντίθεση, θέτει σαν σκοπό της ζωής του την Ευημερία, ενώ ποτέ δεν διευρύνει τον κύκλο της ανθρώπινης φύσης πέραν των αισθητών πραγμάτων.

Βέβαια, κανείς άνθρωπος δεν πρέπει να εξαναγκάζεται. Όπως έλλογα πράττει όλη η φύση, έτσι και στον άνθρωπο ανήκει το προνόμιο να πράττει έλλογα, με συνείδηση και βούληση. Και ο πολιτισμός, που κερδίζεται μέσω της αισθητικής παιδείας / ηθικής καλλιέργειας, θα είναι αυτός που θα απελευθερώσει τον άνθρωπο και θα τον βοηθήσει να γίνει ικανός, ώστε να επιβάλλει την βούληση του και να εκπληρώσει την ουσία του…..

Ο Σίλλερ, προχώρησε ακόμα παραπέρα, με τον οίστρο που τον διακατείχε! Στους «Λόγους προς το Γερμανικό έθνος» εξυμνεί τον λαό του, που μόνος αυτός έχει διατηρήσει την αρχική καθαρότητα του, και του δίνει ως προορισμό να εγκαθιδρύσει το αληθινό κράτος του πολιτισμού. Μάλιστα, καλεί το λαό του να στοχαστεί αυτόν τον προορισμό, από τον οποίον εξαρτάται η μοίρα της Ευρώπης, αντλώντας από τον εαυτό του, τις δυνάμεις που θα οδηγήσουν στο “βασίλειο του λόγου”, που θα ξαναδώσουν στον κόσμο ελευθερία!

Οι περί αισθητικής ιδέες του Σίλλερ βρήκαν πρόσφορο έδαφος και επεξετάθησαν. Επηρέασαν καθοριστικά πλειάδα στοχαστών και ποιητών του 19ου αι. σε όλο τον κόσμο. Δημιουργήθηκε (παρακλάδι) η “Φιλοσοφία της Τέχνης”. Η ιδεολογία του “αισθητικού λόγου”, σύντομα, με τον Φρίντριχ Σέλλινγκ κυριάρχησε σε όλο το σύστημα της Γερμανικής φιλοσοφίας, ενταγμένη στον “υπερβατικό ιδεαλισμό” του. Ο Φρ. Σέλλινγκ διακήρυξε ότι ο αισθητικός λόγος είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του Ιδεαλιστικού συστήματος…

Η ανώτατη σύνθεση κάθε έλλογης δραστηριότητας αναζητείται στην “άσκοπη σκοπιμότητα” της δημιουργίας, που προϊόν της είναι η “ελευθερία στην έκφραση”. Η επιστήμη και η ηθικότητα είναι μονομερείς, μη ολοκληρωμένες, εκφάνσεις του υποκειμενικού λόγου. Μόνο η Τέχνη έχει, σε κάθε δημιούργημα της, την πληρότητα του “πραγματοποιημένου λόγου”. Το καλλιτέχνημα είναι το φαινόμενο, στο οποίον ο “λόγος” έχει κατακτήσει την πιο καθαρή και την πιο ολοκληρωμένη εξελικτική βαθμίδα. Συμπερασματικά: “Η Τέχνη είναι το αληθινό όργανο της φιλοσοφίας”.

Μεταξύ των πολλών συγγραφέων που ύμνησαν το “ωραίο”, ας αναφερθούν οι: Φρίντριχ Νίτσε: “Μόνο σαν αισθητικό φαινόμενο δικαιώνεται η ύπαρξη και ο κόσμος” (“Die Geburt der Tragödie” / Η γέννηση της τραγωδίας, 1872).

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: “Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο” (“ο Ηλίθιος”, 1869).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Από γράμμα του Σίλλερ στον Wilhelm von Humboldt (1805):

“Η ψιλή θεωρητική φιλοσοφία, εάν με είχε ποτέ δικό της, με έδιωξε με τις κούφιες στερεότυπες διατυπώσεις της. Στο χέρσο τούτο χωράφι δεν βρήκα ούτε ζωντανή πηγή, ούτε τροφή για μένα. Αλλά οι βαθιές θεμελιώδεις ιδέες της ιδεοκρατικής φιλοσοφίας παραμένουν αιώνιος θησαυρός, και έστω και μόνο χάρις σ’ αυτές πρέπει να θεωρεί κανείς τον εαυτό του τυχερό που έζησε στην εποχή μας”.

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ: Ο Φρίντριχ Σίλερ έζησε, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, σε μεγάλη οικονομική στενότητα και ασθενής. Πέθανε σε ηλικία 45 ετών από φυματίωση και πνευμονία. Ο Ελβετός ποιητής C. F. Meyer έγραψε για την κηδεία του το πιο κάτω ποίημα:

«Δύο θαμποί ασήμαντοι πυρσοί, που η καταιγίδα που μαίνεται
και η βροχή ανά πάσα στιγμή απειλούν να σβήσουν.
Ένα σάβανο που κυματίζει. Ένα φτηνό φέρετρο από πεύκο.
Χωρίς ένα στεφάνι – ούτε οι φτωχότεροι – και χωρίς ακολουθία.
Σαν έγκλημα να στάλθηκε γρήγορα στο λάκκο!
Οι νεκροπομποί στήθηκαν μπροστά.
Ένας άγνωστος μόνος,
γύρω από τον οποίο κυμάτιζε ένας μανδύας με πλατύ αρχοντικό πτύχωμα.
Ακολούθησε η σορός,
ήταν το Πνεύμα της Ανθρωπότητας».