Φιλοσοφία και κοινός νους

Ο φιλοσοφικός στοχασμός φαίνεται να κινείται σ’ έναν ιδιαίτερο τόπο, σ’ ένα βασίλειο των εννοιών. «Φιλοσοφώ» είναι μάλλον σαν να επιχειρώ μία έξοδο από τον συνηθισμένο τόπο της κοινής σκέψης, το χώρο των παραστάσεων, των αναμνήσεων και των εμπειριών. Η φιλοσοφία φαντάζει στα μάτια των κοινών ανθρώπων σαν υπερβολικά και ανεξήγητα αφηρημένη σκέψη, ή καμιά φορά σαν ένας τρόπος να βλέπει κανένας τον κόσμο ανεστραμμένα. Αυτή κλονίζει τις βεβαιότητες του κοινού νου και της κοινής συνείδησης. Και ενώ οι άνθρωποι σκέφτονται συγκεκριμένα, η φιλοσοφία παρουσιάζει ποικίλες μορφές μιας τυπικά αφηρημένης σκέψης. Αν μάλιστα βλέπαμε ανθρώπους αδιάφορους για φιλοσοφία να υποχρεώνονται να ακούσουν ή να διαβάσουν μια σειρά από αφηρημένες σκέψεις, θα παρατηρούσαμε να αντιδρούν στη δοκιμασία αυτή μ’ ένα αίσθημα αποστροφής και αποδοκιμασίας. Πολλοί δείχνουν εχθρότητα ή αδιαφορία για τη φιλοσοφία, περιφρόνηση ή ειρωνεία, πιστεύοντας πως αυτή αποτελεί έναν περίεργο κόσμο αφηρημένων ιδεών. Και οι φιλόσοφοι, από το άλλο μέρος, βλέπουν τις τρέχουσες ιδέες, που μοιράζονται οι άνθρωποι, σαν προϊόντα δογματικής και άκριτης σκέψης, σαν αφέλειες του ανθρώπινου νου ή σαν υπερβολές του. Ο καθηγητής Ayer, π.χ., αναγνωρίζει σαν αρετή του φιλοσόφου να μην ανέχεται υπερβολές του κοινού νου• και αναφέρει ότι ο H. H. Price, προκάτοχός του στην έδρα του (Οξφόρδη), έτεινε να σκέφτεται πως ο κόσμος είναι ένας πολύ πιο ξένος τόπος απ’ ό,τι συνήθως υποθέτουμε πως είναι, τόσο που ακόμα και οι πιο φαντασιώδεις θεωρίες για τον κόσμο μπορεί να βρεθούν πως περιέχουν κάποιο στοιχείο αλήθειας.

Με τη φιλοσοφία αναθεωρείται όλος ο τρόπος σκέψης των κοινών ανθρώπων, που συνήθως βλέπουν (ή νομίζουν πως βλέπουν) τα πράγματα γυμνά, χωρίς ενδιάμεσα (ιδέες και θεωρίες). Αλλά γυμνά πράγματα δεν υπάρχουν. Αυτά έχουν πάντοτε ένα γλωσσικό και θεωρητικό ένδυμα, απλό για τους κοινούς ανθρώπους, περίτεχνο και της μόδας για τους διανοούμενους. Οι φιλόσοφοι μάλιστα, ανάμεσα στους άλλους διανοούμενους, συνηθίζουν ιδιαίτερα να προσέχουν τα κοινά αυτά και απλά ενδύματα, αλλά τα παρουσιάζουν μεταποιημένα, σαν δημιουργοί της υψηλής κοπτικής και ραπτικής ιδεών, με τη μορφή περίτεχνων και εμβριθών διανοητικών συνθέσεων. Μέσα από τη φιλοσοφία συντελείται κάθε φορά ένα αναβάπτισμα των πραγμάτων.

Ο κοινός νους μας βεβαιώνει, καθώς λένε, ότι υπάρχουν πράγματα έξω από μας, ότι ο καθένας από μας υπάρχει σαν ζωντανό σώμα, ότι το σύμπαν υπήρχε πριν από μας και πριν από μας επίσης έζησαν πολλά άλλα ανθρώπινα και άλλα ζωντανά όντα σαν αυτά που παρατηρούμε σήμερα. Τέτοιες βεβαιώσεις προβάλλονται σαν αναμφισβήτητες βεβαιότητες που ανήκουν σταθερά στην περιουσία του κοινού νου. Άλλες βεβαιότητες σαν αυτές είναι πως υπάρχει στο σύμπαν ένας τεράστιος αριθμός από υλικά αντικείμενα του ενός ή του άλλου είδους (άνθρωποι, ζώα, φυτά, πέτρες, χώματα, βουνά, μέταλλα, νερά κ.λπ.) καθώς και κατασκευασμένα αντικείμενα (φωλιές, σπίτια, δρόμοι, γέφυρες, αυτοκίνητα, σιδηρόδρομοι, εργοστάσια, αεροπλάνα, όπλα, βιβλία κ.λπ.). Εκτός από τη γη και όσα συμβαίνουν σ’ αυτήν, υπάρχουν αναρίθμητα άλλα αστρικά σώματα, διαφόρων ειδών και μεγεθών. Ο κοινός νους δέχεται ακόμα πως, εκτός από όλα αυτά τα πράγματα, υπάρχουν επίσης οι συνειδητές πράξεις των ανθρώπων.

Με τη φιλοσοφία αναθεωρείται όλος ο τρόπος σκέψης των κοινών ανθρώπων, που συνήθως βλέπουν (ή νομίζουν πως βλέπουν) τα πράγματα γυμνά, χωρίς ενδιάμεσα (ιδέες και θεωρίες). Αλλά γυμνά πράγματα δεν υπάρχουν. Αυτά έχουν πάντοτε ένα γλωσσικό και θεωρητικό ένδυμα, απλό για τους κοινούς ανθρώπους, περίτεχνο και της μόδας για τους διανοούμενους. Οι φιλόσοφοι μάλιστα, ανάμεσα στους άλλους διανοούμενους, συνηθίζουν ιδιαίτερα να προσέχουν τα κοινά αυτά και απλά ενδύματα, αλλά τα παρουσιάζουν μεταποιημένα, σαν δημιουργοί της υψηλής κοπτικής και ραπτικής ιδεών, με τη μορφή περίτεχνων και εμβριθών διανοητικών συνθέσεων. Μέσα από τη φιλοσοφία συντελείται κάθε φορά ένα αναβάπτισμα των πραγμάτων.

 Η φιλοσοφία είναι η επίμονη αναζήτηση της ετερότητας, αυτού του άλλου που η γνώση του μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε την ταυτότητά μας. Η φιλοσοφία είναι βασικά αρνητική σκέψη: καταστρέφει κάθε βεβαιότητα, κατακτά αυτό που είναι ξένο και κάνει προβληματικό αυτό που είναι οικείο. Μαζεύει απαντήσεις και τις κάνει ερωτήματα. Φιλοσοφία είναι ένα είδος διανοητικής αλλοτρίωσης.

 Η φιλοσοφία προσβάλλει τις σταθερές και άκαμπτες βεβαιότητες του κοινού νου, κάνει προβληματικό ό,τι συνήθως οι άνθρωποι θεωρούν σίγουρο χωρίς συζήτηση και τείνει να θεωρεί αφελή, ανεξέταστα και υπερβολικά όσα πιστεύουν από κοινού οι άνθρωποι της καθημερινής ζωής. Ενώ, π.χ., ο κοινός νους βεβαιώνει πως ο κόσμος αποτελείται από υλικά πράγματα και από πνευματικά, η φιλοσοφία θέτει ερωτήματα και ζητήματα που κάνουν προβληματικές τις απόψεις του: αν ο κόσμος αποτελείται από υλικά και πνευματικά συμβάντα, τι είναι ύλη και τι πνεύμα; Ποια είναι η σχέση ανάμεσά τους; Αν και ο άνθρωπος επίσης ή κατ’ εξοχήν αποτελείται από ύλη και πνεύμα, ζει τάχα το πνεύμα αυτοδύναμα μετά το τέλος της ζωής του σώματος; Γιατί, καθώς παρατηρούσε ο Moore, «αν πραγματικά συμβαίνουν στο σύμπαν αυτή τη στιγμή όχι μόνον οι πράξεις της συνείδησης που συνδέονται με τα ζώντα σώματα των ανθρώπων και άλλων ζωντανών οργανισμών αλλά επίσης πράξεις συνείδησης που εκτελούνται από τα πνεύματα εκατομμυρίων ανθρώπων που τα σώματά τους έχουν πεθάνει — τότε σίγουρα το σύμπαν είναι ένας πολύ διαφορετικός χώρος απ’ ό,τι θα έπρεπε να είναι αν δεν συνέβαινε έτσι».

 Εκείνο που διαφοροποιεί ουσιαστικά τη φιλοσοφία από τον κοινό νου είναι πως αυτή λειτουργεί θέτοντας μαζί τις απόψεις των ανθρώπων κάτω από τον έλεγχο του κριτικού λόγου, τη δοκιμασία της κριτικής συζήτησης και την πειθαρχία της μεθοδικής σκέψης. Αλλά συμβαίνει και η αντίστροφη κίνηση: στο βαθμό που οι φιλοσοφίες επιδρούν πάνω στις σκέψεις των ανθρώπων και καθώς απομακρύνονται από τους δημιουργούς τους, συγχωνεύονται με τις τρέχουσες ιδέες και σχηματίζουν αυτό το αμάλγαμα που λέγεται κοινός νους, κοινή γνώμη ή κοινωνική συνείδηση.