Ποιος είναι ο Martin Heidegger;

Martin Heidegger: 1889-1976

Ο Φιλόσοφος και ο πολεμικός του Αγώνας για μια αυθεντική ύπαρξη

§1. Ποιος είναι ο Χάιντεγκερ; Είναι ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της εποχής μας. Η φιλοσοφία του περιμένει από τους αναγνώστες να είναι αυθεντικοί και απαιτητικοί. Τούτο σημαίνει να είναι αληθινοί φίλοι της σκέψης, ακούραστοι οδοιπόροι στο μονοπάτι του Είναι, γνήσιοι οραματιστές. Ο Χάιντεγκερ άνοιξε τον δρόμο σε μια σκέψη που δεν αποτελεί απλώς ένα αντικείμενο μελέτης, αλλά είναι η διηνεκής προσπάθεια να βλέπει κανείς τον κόσμο με άλλα μάτια. Η στοχαστική του βλέψη είναι να μας κάνει να νιώθουμε έκπληκτοι με τον πλούτο και το μεγαλείο αυτού που υπάρχει. Η φιλοσοφία γεννιέται από την επιθυμία να κάνουμε ερωτήσεις και να προσπερνάμε τις προκατασκευασμένες απαντήσεις που πάντα μας επαναλαμβάνονται. Έτσι μας επιτρέπει να αντικρίζουμε τον κόσμο με την αυθεντικότητα ενός παιδιού. Αυτή η συγκεκριμένη φιλοσοφία είναι το σημείο αναφοράς όλης της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας του 20ού αιώνα, ακόμη δε κι αυτής της νέας χιλιετίας. Πολύ νέος ο Χάιντεγκερ, χωρίς να έχει εκδώσει ακόμη κανένα ουσιώδες βιβλίο, θεωρήθηκε ο «μυστικός βασιλιάς» της γερμανικής φιλοσοφίας. Είναι ένας ακατάβλητος μαχητής της σκέψης, πρόθυμος να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή αναζητώντας μια αυθεντική ύπαρξη, χωρίς να επηρεαστεί από διάφορες επιθέσεις λαθεμένων εκτιμήσεων ή ιδεολογικής φόρτισης απόψεων για υποτιθέμενες πολιτικές του επιλογές.

§2. Πιο ειδικά, οι γνώμες για τον Χάιντεγκερ, ως άνθρωπο και ως στοχαστή, είναι άκρως αντιφατικές: 1. θετικές έως υπερ-θετικές, όπως ότι είναι μια ιδιοφυΐα που συνομιλεί επί ίσοις όροις με τον Ηράκλειτο, τον Παρμενίδη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ντεκάρτ, τον Χέγκελ, τον Νίτσε κ.λπ. Μια ιδιοφυία που ανανέωσε ριζικά τη φιλοσοφική σκέψη και τους νέους θεματικούς δρόμους γύρω από τη φιλοσοφία του Είναι ως ένας δεινός κριτικός της εποχής του, αντικομφορμιστής και αντισυμβατικός, με μεγάλο όραμα για το πεπρωμένο του κόσμου και για το μονοπάτι που οδηγεί τον άνθρωπο στο ξέφωτο της υπαρκτικής του ουσίας. 2. αφηρημένα έως υπέρ-αφηρημένα αρνητικές, όπως ότι είναι ένας βουνίσιος με αγενή συμπεριφορά, που ντυμένος με κομψή χωριάτικη ενδυμασία έμοιαζε με αγρότη στην κυριακάτικη λειτουργία· ότι είναι ένας αθεράπευτος σοφιστής, ένας χωρίς στοιχειώδη αιδώ αγύρτης του λέγειν που αναλώνεται σε απατηλά και ακαταλαβίστικα λογοπαίγνια· ότι ευχαριστιόταν να εκφέρει, όσο και όποτε μπορούσε, ψευδείς, στρεβλές, α-νοηματικές αποφάνσεις για τα πάντα και τους πάντες.

§3. Ποιος είναι τελικά ο Χάιντεγκερ; Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, είναι εκείνος ο φωτεινός στοχαστής, που επιχειρεί να μας οδηγήσει πέρα από τις ατελεύτητες κοινοτοπίες, ιδιαίτερα της πανεπιστημιακής «φιλοσοφίας», και προς την ηρωική όσο όμως και ριψοκίνδυνη περιπέτεια της εμπειρίας της ύπαρξης στο ανεξάντλητο βάθος της. Με τον Χάιντεγκερ συμβαίνει ό,τι ακριβώς και με τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Χέγκελ και άλλους μεγάλους φιλοσόφους: θεωρείται από ουκ ολίγους επιπόλαιους «μελετητές» ως σκοτεινός, ακαταλαβίστικος, ασαφής, απρόσιτος κ.λπ. Όμως η αλήθεια είναι άλλη: η ψυχολογία, η πολιτική ή η ανθρωπολογία αναζητούν από τη σκέψη του έμπνευση και νέες ιδέες. Υπό μια γενική έννοια τούτο σημαίνει ότι, αν κάποιος θέλει να έχει μια ουσιαστική γνώση πάνω από το μέσο όρο, πρέπει να γνωρίζει τις ιδέες του Χάιντεγκερ. Πώς θα μπορούσε κανείς, που θέλει να ακολουθήσει έναν αγνό φιλοσοφικό βίο, να μην εξοικειωθεί με την πολεμική σκέψη αυτού του συναρπαστικού φιλοσόφου που καταρρίπτει τα θεμέλια της παραδοσιακής φιλοσοφίας για χάρη της αλήθειας γύρω από το Sein και το Dasein. Βέβαια μια βαθιά γνωριμία με αυτή τη σκέψη δεν προκύπτει από απλές αναφορές στα κείμενα του Χάιντεγκερ αλλά από καλή γνώση της φιλοσοφίας ως τέτοιας και συναφώς της ίδιας της χαϊντεγκεριανής φιλοσοφίας.

§4. Το να γνωρίζουμε επομένως σε βάθος αυτή τη φιλοσοφία είναι πάντοτε το ζητούμενο, καθώς πρόκειται για μια φιλοσοφία, που όσο καινοτόμος είναι, τόσο περισσότερο εκτυλίσσεται μέσα στον χώρο της φιλοσοφικής παράδοσης ως το αντίπαλο δέος της. Κι εδώ έγκειται ο τιτάνιος φιλοσοφικός αγώνας/πόλεμος του κορυφαίου Γερμανού φιλοσόφου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ισχύει αυτό που λέει ο Χέγκελ στην Επιστήμη της Λογικής του, ότι δηλαδή πρέπει να δίνεις τον αγώνα της σκέψης μέσα στο πεδίο του αντιπάλου. Η υπέρβαση της παράδοσης δεν μπορεί να γίνει έξω από την ιστορικότητα της φιλοσοφίας, κυριολεκτικά με αγνόησή της, γιατί προϋποθέτει βαθιά γνωριμία με τις θεμελιακές αρχές της παραδοσιακής φιλοσοφίας και επανάγνωση των πρωταρχικών πηγών για να ειπωθεί το ως τώρα ανείπωτό τους. Γι’ αυτό και σε όλο του σχεδόν το έργο το ερευνητικό του βλέμμα το έχει αδιάπτωτα στραμμένο προς τα πίσω: εκκινεί από τους Προσωκρατικούς και φτάνει μέχρι και τους νεότερους μεγάλους στοχαστές, όπως τον Νίτσε τον Καντ, τον Σέλλιγκ, τον Χέγκελ, τον Χούσσερλ κ.α. Είναι πάντως αυτονόητο ότι από όλες αυτές τις επαφές του με τη δυτική σκέψη δεν έμεινε εντελώς ανεπηρέαστος, αλλά ούτε, από την άλλη πλευρά, έχασε την πρωτοτυπία του. Ο φιλοσοφικός του βηματισμός ήταν τόσο προσεγμένος, που τον ανέβασε στο υψηλότερο βάθρο της φιλοσοφίας, χωρίς να μπορέσει να τον κατεβάσει καμιά συκοφαντική δυσφήμιση περί ναζισμού και αντισημιτισμού.

§5. Ο Χάιντεγκερ είναι όντως πολύπλοκος, ιδιαίτερα στην αρχή, που έχει συνεχώς ως οδηγητικό του νήμα το ερώτημα σχετικά με το νόημα του Είναι. Τούτο το ερώτημα δεν είναι ένα συνηθισμένο ερώτημα λογικής υφής, αλλά το κατ’ εξοχήν ερώτημα που δίνει νόημα στην ιστορικότητα της ανθρώπινης συνείδησης, καθότι και το ίδιο ιστορικό, και που στέκεται πάνω από όλα τα άλλα ερωτήματα. Δεν το εφηύρε ο Χάιντεγκερ, όπως την πάλη των τάξεων δεν την ανακάλυψε ο Μαρξ, αλλά ήταν ήδη τεθειμένο μέσα στην ιστορία. Ο φιλόσοφος σπεύδει να αντιπαρατεθεί με τους παραδοσιακούς φιλοσόφους που πρώτοι έθεσαν το ως άνω ερώτημα μέσα στην ιστορία. Η αντιπαράθεση αυτή ωστόσο δεν είναι μια απλή εξωτερική αντίθεση προς τις προηγηθείσες ερμηνείες των μεγάλων φιλοσόφων της ιστορίας, αλλά μια τολμηρή –και όχι λιγότερο επικίνδυνη– προσπάθεια να ριζοσπαστικοποιήσει τις ως άνω ερμηνείες με οδηγό το ερώτημα για το νόημα του Είναι, δηλαδή να φέρει στο φως, να πει, να αποκαλύψει, αυτό που αιώνες τώρα είναι κρυμμένο στο βάθος της σκέψης των φιλοσόφων της παράδοσης. Ο Χάιντεγκερ, παρά την πολυπλοκότητα της σκέψης του, είναι πολύ άμεσος, ασχολείται με κάθε ερώτημα ξεκινώντας από την καθημερινότητα και την άμεση εμπειρία.

§6. Μεθοδολογικά χρειάζεται να εναρμονιζόμαστε με αυτόν τον τρόπο σκέψης. Τον Χάιντεγκερ τον θαυμάζουν, τον μιμούνται και τον παρεξηγούν συνήθως, παρόλο που, ως φιλόσοφος ή ακριβέστερα ως στοχαστής, δεν επιδίωξε ποτέ να βρεθεί στο επίκεντρο της κοινωνίας του θεάματος και να έχει μια θεαματική ζωή. Απόδειξη προς τούτο ήταν και άρνησή του να διδάξει στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Έζησε τη ζωή ενός καθηγητή στο Freiburg και αποτραβηγμένος στην καλύβα του στο δάσος στοχαζόταν χωρίς περισπασμούς. Γεννήθηκε το 1889 στο Meßkirch, μια πόλη 2000 κατοίκων εκείνη την εποχή στη νότια Γερμανία σχεδόν στα σύνορα με την Ελβετία. Πέθανε το 1976 στην κοντινή πόλη Φράιμπουργκ, στο πανεπιστήμιο της οποίας δίδαξε το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του. Η οικογένεια Χάιντεγκερ ήταν φτωχή. Ο πατέρας του ήταν ο ιεροψάλτης της τοπικής καθολικής εκκλησίας και ο νεαρός Μάρτιν έλαβε υποτροφία από την εκκλησία για να σπουδάσει πρώτα στην Κωνσταντία και μετά στο Φράιμπουργκ. Στο γυμνάσιο διάβασε το φιλοσοφικό έργο που τον έφερε πιο κοντά στη φιλοσοφία, το: η πολλαπλή σημασία του όντος στον Αριστοτέλη του Brentano. Πρόκειται για έναν πρόδρομο της φαινομενολογίας, μια φιλοσοφική σχολή που θα προσεγγίσει ο ίδιος ο Χάιντεγκερ. Τελειώνοντας το λύκειο, ξεκίνησε τη σχολή το 1909 για να ακολουθήσει εκκλησιαστική σταδιοδρομία. Η εμπειρία δεν διαρκεί πολύ, γιατί ο Χάιντεγκερ δεν φαίνεται να έχει μια τέτοια κλίση και διαγιγνώσκεται με ήπια καρδιακή διαταραχή για την οποία αποφεύγει επίσης να πάρει μέρος στις μάχες στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

§7. Στο πανεπιστήμιο σπούδασε αρχικά θεολογία και σχολαστική φιλοσοφία. Συνεχίζει να επιχορηγείται από την εκκλησία, με την υπόσχεση να αφοσιωθεί στη χριστιανική φιλοσοφία. Αυτός ο περιορισμός ήταν πιθανώς ένα βάρος για τον ίδιο, γι’ αυτό και δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με τις θρησκευτικές σπουδές. Το 1911 διάβασε τις Λογικές Έρευνες του Έντμουντ Χούσερλ, το έργο αναφοράς του φαινομενολογικού κινήματος, που σηματοδότησε το σημείο καμπής στις σπουδές του και τον οδήγησε στη σύγχρονη φιλοσοφία και στην πιο πρόσφατη έρευνα. Το 1915 αποφοίτησε και απέκτησε τις αντίστοιχες επιστημονικές προϋποθέσεις για να διδάξει στο πανεπιστήμιο. Στη συνέχεια άρχισε μια επίμονη προσπάθεια από μέρους του, για να γίνει βοηθός του Χούσερλ. Ο τελευταίος αρχικά ήταν δύσπιστος, επειδή πίστευε ότι ο Heidegger ήταν χριστιανός φιλόσοφος, αλλά τελικά θα τον δεχτεί το 1918 και με τον καιρό δεν θα μπορεί πλέον χωρίς τις συναρπαστικές συζητήσεις τους. Ο Χάιντεγκερ εγκαινιάζει τη σειρά των μαθημάτων του, παρέχοντας ζωηρές ερμηνείες αρχαίων φιλοσόφων και ενδυναμώνοντας με πρωτότυπες συνεισφορές το φαινομενολογικό κίνημα, του οποίου γίνεται ο κορυφαίος εκφραστής δίπλα στον δάσκαλο Husserl.

§8. Οι μαθητές, που μετέγραψαν τα μαθήματα για εμάς, τα θυμούνται ως απολύτως συναρπαστικά, κυρίως για την ικανότητα να ζωντανεύουν φιλοσοφικά προβλήματα και να δημιουργούν έναν άμεσο διάλογο με τους συγγραφείς του παρελθόντος. Ο Χάιντεγκερ δεν δημοσίευσε κανένα έργο αυτά τα χρόνια και θεωρούνταν ήδη το ανερχόμενο αστέρι της γερμανικής φιλοσοφίας, ο «μυστικός βασιλιάς» που περίμενε να διεκδικήσει το στέμμα. Ο Χάιντεγκερ είναι επαναστάτης: με τον φίλο του Καρλ Γιάσπερς θέλει να ιδρύσει μια «μαχητική κοινότητα» ενάντια σε όλη τη φιλοσοφία της εποχής, πολύ προσκολλημένος στο παρελθόν. Οι δυο τους γνωρίστηκαν το 1920 στο σπίτι του Husserl και δημιούργησαν μια αληθινή φιλία ξεκινώντας το 1922. Ο Jaspers είχε ιατρικό υπόβαθρο στην ψυχολογία, μόνο αργότερα αφοσιώθηκε στη φιλοσοφία. Μοιράζεται με τον Χάιντεγκερ τη δυσαρέσκεια για την ακαδημαϊκή κουλτούρα και με τη σειρά του επιδιώκει να είναι ο εμπνευστής μιας φιλοσοφίας με το έργο της υπαρξιακής αποσαφήνισης. Το ερώτημα που θέτει ο Jaspers είναι πώς είναι δυνατόν να συνειδητοποιήσουμε πλήρως την ανθρώπινη κατάσταση και κυρίως γιατί αυτή η διαδικασία πολύ συχνά αποτυγχάνει. Αναλύει τις οριακές καταστάσεις που συναντούν τα ανθρώπινα όντα κατά την άσκηση της ελευθερίας, τους όπως ο θάνατος, ο πόνος ή η ενοχή.

§9. Ο Χάιντεγκερ εργάστηκε στο Φράιμπουργκ μέχρι το 1923, όταν κλήθηκε στο Μάρμπουργκ για την κατάληψη της θέσης του έκτακτος καθηγητής. Σε αυτό το σημείο απέκτησε τη δική του θέση καθηγητή και βαθμιαία ξεκίνησε την ανυπέρβλητη καταξίωσή του στο φιλοσοφικό στερέωμα. Σε εκείνη την πόλη, κατά τη δική του ομολογία, έζησε τα πιο ευτυχισμένα και παραγωγικά χρόνια της ζωής του. Η στάση απέναντι στους συναδέλφους κυμαίνεται μεταξύ κοροϊδίας και εχθρότητας. Περιγράφει την άφιξη στο Μάρμπουργκ ως την προέλαση των επιτιθέμενων στρατευμάτων που ετοιμάζονται να ανατρέψουν την τάξη. Αυτές οι στρατιωτικές μεταφορές είναι συχνές στη νοοτροπία του Χάιντεγκερ και βρίσκονται συχνά στις επιστολές που έγραφε σε φίλους. Δείχνει έναν παθιασμένο χαρακτήρα: μας λένε ότι είναι ένας άνθρωπος που τον έχει πιάσει μια φιλοσοφική αποστολή, δαιμονισμένος και αινιγματικός, ικανός να κάνει εντύπωση ακόμα και με τη σιωπή. Οι μαθητές που είχαν την τύχη να τον ακούσουν βρέθηκαν να παρακολουθούν ένα μάθημα που σε ένα ανεκπαίδευτο αυτί μπορεί να φαινόταν σαν οποιοδήποτε άλλο. Και αντ' αυτού ο Χάιντεγκερ έφερε επανάσταση στη φιλοσοφία. Οι πρώτοι μαθητές πήγαν κοντά του για να μελετήσουν τον Αριστοτέλη ή τον Καντ. Και βρήκαν κάποιον που τους έμαθε να είναι φιλόσοφοι. Οι μισοί μεγάλοι φιλόσοφοι του αιώνα προέρχονταν από τη σχολή του Χάιντεγκερ. Όταν κάνει διαλέξεις, ο Χάιντεγκερ μιλάει χαμηλόφωνα και οι ομιλίες του είναι σαν ποτάμι. Γεμάτος ευφυία και πολυμάθεια, πάνω απ' όλα εμψυχωμένος από μια σιδερένια θέληση. Μοιάζει σαν καπετάνιος σταθερά στο τιμόνι του πλοίου. Είναι αποφασισμένος να ανακαλύψει ένα νέο και αυθεντικό νόημα της ύπαρξης μέσω της φιλοσοφίας.