Τα πρωτεύοντα θηλαστικά είναι πολύ επιδέξια στο να θολώνουν τα νερά. Οι μαϊμούδες και οι μπαμπουίνοι έχουν ταλέντο στο να παριστάνουν ότι ενδιαφέρονται για ανύπαρκτα αντικείμενα ή γεγονότα, κοιτάζοντας οπουδήποτε αλλού εκτός από την πηγή της αμηχανίας, ελπίζοντας ότι αυτή θα εξαφανιστεί.
Οι χιμπατζήδες μερικές φορές διανθίζουν αυτό το θέατρο με δυνατές κραυγές επιστρατεύοντας τη βοήθεια τρίτων, δημιουργώντας αντιπερισπασμούς που επιτρέπουν σε δύο εχθρούς να επιλύσουν τη διένεξή τους χωρίς καν να χρειαστεί ο ένας από τους δυο να κάνει πίσω. O ανθρωπολόγος Κόλιν Τέρνμπουλ περιγράφει με λεπτομέρειες έναν από τους πιο διακριτικούς και εμπνευσμένους ελιγμούς αυτού του είδους, τον οποίο παρακολούθησε όταν ζούσε ανάμεσα στους πυγμαίους Μπαμπούτι στο δάσος Ιτούρι του Κονγκό.
Η εξασφάλιση στέγης εκεί είναι απλή υπόθεση. Οι γυναίκες της φυλής φτιάχνουν καλύβες χρησιμοποιώντας ξύλα και φύλλα. Οι καλύβες ανήκουν στις γυναίκες οι οποίες μερικές φορές, στους συζυγικούς καυγάδες, εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι είναι οι ιδιοκτήτριες. Όταν πιέζονται, θα αρχίσουν μεθοδικά να αποσυναρμολογούν το οικογενειακό σπίτι, ώσπου ο σύζυγος μαλακώνει και τελικά τις σταματά πριν το παρακάνουν.
Στο περιστατικό που παρακολούθησε ο Τέρνμπουλ όμως, ο άντρας ήταν ασυνήθιστα πεισματάρης και περίμενε έως ότου η γυναίκα του έβγαλε όλα τα φύλλα, οπότε και ανακοίνωσε σ’ όλο τον καταυλισμό ότι αυτή η γυναίκα θα υπέφερε από το κρύο εκείνη τη νύχτα. Αυτό σήμανε το σημείο χωρίς επιστροφή Ήταν τώρα αναγκασμένη, με τα δάκρυα να κυλούν στα μάγουλά της, να συνεχίσει την κατεδάφιση, ενώ εκείνος καθόταν βουβός, αγκαλιάζοντας τα γόνατά του. Έδειχνε το ίδιο δυστυχής, αλλά ανίκανος να τη σταματήσει, χωρίς ο ένας από τους δυο να ρίξει τα μούτρα του. «Τώρα ο καταυλισμός αδημονούσε», λέει ο Τέρνμπουλ, «γιατί είχαν πολύ καιρό να δουν οικογενειακό καυγά να παρατραβάει τόσο».
Τότε ήταν που ήρθε η έμπνευση.
«Ξαφνικά το πρόσωπό του φωτίστηκε και γύρισε να δει πόσο είχε προχωρήσει η κατεδάφιση. Μόνο μερικά ξύλα είχαν ξηλωθεί. Φώναξε τη γυναίκα του και της είπε ότι δεν χρειαζόταν να ανησυχεί για τα ξύλα και ότι μόνο τα φύλλα ήταν βρώμικα». Εκείνη τον κοίταξε για λίγο μπερδεμένη αλλά μετά κατάλαβε και του ζήτησε να τη βοηθήσει. Οι δύο τους, με μεγάλη σοβαρότητα, έπλυναν όλα τα φύλλα σ’ ένα ρυάκι εκεί κοντά και μετά τα επανατοποθέτησαν χαρούμενοι στην καλύβα. Κανείς στον καταυλισμό δεν πίστεψε αυτήν την πρόφαση αλλά όλοι χάρηκαν που ο πήρε τέλος ο καυγάς, και για αρκετές μέρες συζητούσαν, από ευγένεια, για το πρόβλημα των βρώμικων φύλλων. Κάποιοι μάλιστα πήραν ένα δύο φύλλα κάτω στο ρυάκι για να τα πλύνουν σε ένδειξη αλληλεγγύης, σαν να επρόκειτο για μια τελείως φυσιολογική διαδικασία. «Κι όμως», λέει ο Τέρνμπουλ, «ποτέ δεν είχω ξαναδεί να κάνουν τέτοιο πράγμα, είτε πριν είτε μετά το περιστατικό».
Ο συμβιβασμός είναι αποτελεσματικός, και δεν αφήνει νικητές ή ηττημένους. Είναι η τέχνη της δίκαιης ισοπαλίας - μια περίπλοκη στρατηγική που διαφέρει από την συμφιλίωση στο ότι η αιτία της διένεξης δεν εξετάζεται καν, τουλάχιστον όχι ανοιχτά. Αποτελεί πάντως κομμάτι της επιθετικής συμπεριφοράς όπως και ο καυγάς ή η φυγή.
Ο Κόνραντ Λόρενζ, ο νομπελίστας Γερμανός ηθολόγος, είχε δίκιο όταν επισήμανε: «Η επιθετικότητα ασφαλώς μπορεί να υπάρξει χωρίς το αντίστοιχό της, την αγάπη· αντιθέτως, δεν μπορεί να υπάρξει αγάπη χωρίς επιθετικότητα». Το φιλί είναι απλώς μία ντροπαλή δαγκωματιά. Η Διακήρυξη της Σεβίλλης για την Βία, την οποία συνέταξε μια διεθνής επιτροπή πανεπιστημιακών το 1986, ίσως σφάλλει όταν μας βεβαιώνει ότι:
«Είναι επιστημονικά ανακριβής ο ισχυρισμός ότι έχουμε κληρονομήσει από τους προγόνους μας τα ζώα την τάση να κάνουμε πόλεμο- ή ότι ο πόλεμος ή οποιαδήποτε άλλη βίαιη συμπεριφορά είναι γενετικά προγραμματισμένα· ή ότι στην πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης έχει επιλεγεί η επιθετική συμπεριφορά- ή ότι οι άνθρωποι έχουν "βίαιο εγκέφαλο"· ή ότι ο πόλεμος προκαλείται από το "ένστικτο" ή από ένα οποιοδήποτε μοναδικό κίνητρο.»
Η Διακήρυξη της Σεβίλλης καταλήγει με την αισιόδοξη πρόταση:
«Το ίδιο είδος που ανακάλυψε τον πόλεμο είναι ικανό να ανακαλύψει και την ειρήνη», αλλά η αλήθεια σε σχέση με την εξέλιξη είναι ότι δεν μπορούμε να διεκδικήσουμε τον έπαινο ή την υπαιτιότητα για κανένα από τα δύο. Η διεξαγωγή πολέμου και η ειρήνευση είναι τόσο παλιά όσο τα μυρμήγκια και οι πίθηκοι. Δεν έχει νόημα να υποβαθμίζουμε την πραγματικότητα της γενετικής κληρονομιάς ή να προσπαθούμε να αποκρύψουμε την έκταση της συνέχειας μεταξύ ημών και των άλλων ζώων. Η εικόνα που αναδύεται από την πρόσφατη έρευνα δεν είναι μια εικόνα συνεχούς διαμάχης ή ανελέητου αιματηρού ανταγωνισμού στη φύση.
Τα περισσότερα είδη ζουν αρμονικά, έχουν ευχάριστες ζωές, κάνουν μακροπρόθεσμες επενδύσεις τις οποίες προστατεύουν δείχνοντας εντυπωσιακή αυτοσυγκράτηση. Σήμερα αναγνωρίζεται ευρύτατα ότι η μεγαλύτερη απειλή για την επιβίωση προέρχεται όχι από έξω αλλά μέσα από τις κοινωνίες μας. Ξεχάστε τους τεράστιους λευκούς καρχαρίες και τις δολοφόνες μέλισσες. Έχουμε περισσότερα να φοβηθούμε από το δικό μας είδος. Η άφιξη του Παρασκευά ήταν αυτό που έβαλε σε δοκιμασία τις ικανότητες επιβίωσης του Ροβινσώνα Κρούσου. Και αντίστροφα, η κοινωνική επίγνωση ήταν αυτή που άσκησε την επιλεκτική πίεση που υπήρξε απαραίτητη για ν’ αποκτήσουμε τους πολύτιμους, μεγάλους εγκεφάλους μας.
Υπάρχουν άφθονες μαρτυρίες που αποδεικνύουν την ύπαρξη ενός είδους ηθικότητας και σε άλλα είδη. Οι χιμπατζήδες, όταν αντιμετωπίζουν μια κατάσταση όπου η τροφή σπανίζει και δεν επαρκεί για όλους, συνηθίζουν να μοιράζονται ό,τι υπάρχει. Σε μια τέτοια περίπτωση αρχίζουν να φιλιούνται, ν’ αγγίζονται και ν’ αγκαλιάζονται πολύ περισσότερο από το σύνηθες - επαφές που θα κατευνάσουν μια ενδεχόμενη επιθετικότητα. Αλλά κι η επιθετικότητα, σ’ αυτό το πλαίσιο, αν εκδηλωθεί, πιθανότατα είναι «ηθική», με την έννοια ότι παίρνει τη μορφή της τιμωρίας εκείνων που είναι απρόθυμοι να μοιραστούν.
Το να μοιράζεσαι υπό πίεση μπορεί να μην είναι ό,τι πιο ευγενές, αλλά προσφέρει ένα καλό παράδειγμα των προσαρμοστικών θετικών κοινωνικών χρήσεων της επιθετικότητας. Είναι λάθος να θεωρούμε την επιθετικότητα σαν κάτι αυστηρά ανταγωνιστικό - όσο και το να θεωρούμε το σεξ απλώς και μόνο αναπαραγωγικό. Η κάθε συμπεριφορά επηρεάζει μια άλλη με τρόπους που γίνονται πιο πολύπλοκοι καθώς συνεχίζεται η εξέλιξη, και που συνεχώς εκπλήσσουν όσους ακόμη αντιστέκονται στις προσπάθειες τις βιολογίας να εξηγήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά.
Τα δεδομένα είναι απλά. Οι κοινωνίες, και των ανθρώπων και των ζώων, είναι δίκτυα αλληλεπιδρώντων ατόμων. Οι πράξεις ενός ατόμου επηρεάζουν τα άλλα άτομα και η κοινωνική συμπεριφορά ρυθμίζεται έτσι ώστε να βελτιώνεται η αναλογία κόστους-ωφέλειας τέτοιων αλληλεπιδράσεων. Τα άτομα και οι κοινωνίες ανταγωνίζονται για την πιο επικερδή λύση. Οι στρατηγικές ποικίλουν ανάλογα με τις περιστάσεις. Κάποιες φορές η συνεργασία αποδεικνύεται ο πιο επικερδής τρόπος ανταγωνισμού. Άλλες πάλι όχι. Δεν φαίνεται να έχει μεγάλη σημασία αν η εν λόγω κοινωνία είναι μια αποικία χιμπατζήδων ή ένα έθνος-κράτος. Δεν είναι η ιδεολογία αλλά το συμφέρον που κρατά τις συμμαχίες σταθερές
Λάιαλ Ουάτσον, Σκοτεινή Φύση - Φυσική ιστορία του κακού
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου