Όσοι ανατρέφουν παιδιά πρέπει ν’ ασκούν εξουσία —είτε το θέλουν είτε όχι— για να προστατέψουν τα παιδιά τους από κινδύνους και να τους δώσουν έστω και λίγες συμβουλές για το πώς να φερθούν σε διάφορες περιστάσεις. Σε μια πατριαρχική κοινωνία, οι γυναίκες είναι κι αυτές αντικείμενα εξουσίας για τους περισσότερους άντρες. Τα πιο πολλά μέλη μιας γραφειοκρατικής, ιεραρχικά οργανωμένης κοινωνίας, όπως η δική μας, ασκούν εξουσία: η εξαίρεση παρουσιάζεται στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όπου εκεί οι άνθρωποι είναι μόνο αντικείμενα εξουσίας.
Για να καταλάβουμε την έννοια της εξουσίας και στους δύο τρόπους ζωής, θα πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ότι η «εξουσία» είναι ένας πλατύς όρος με δύο εντελώς διαφορετικές σημασίες: η εξουσία μπορεί να είναι «λογική» ή «παράλογη». Η λογική εξουσία βασίζεται στην ικανότητα και βοηθάει τον άνθρωπο ν’ αναπτυχθεί. Η παράλογη εξουσία βασίζεται στη δύναμη και χρησιμεύει στην εκμετάλλευση του ανθρώπου που έχει υποτάξει.
Στις πιο πρωτόγονες κοινωνίες, για παράδειγμα στους κυνηγούς και τους τροφοσυλλέκτες, η εξουσία ασκείται από το άτομο που αναγνωρίζεται απ’ όλους σαν το πιο ικανό γι’ αυτή τη δουλειά. Σε τι ιδιότητες στηρίζεται αυτή η ικανότητα; Αυτό εξαρτάται κύρια από τις ειδικές περιστάσεις, αν και θα έλεγε κανείς πως γενικά θα ‘πρεπε να είναι η πείρα, η σοφία, η γενναιοδωρία, η τέχνη, το παρουσιαστικό, το θάρρος.
Σε πολλές από αυτές τις φυλές η εξουσία δεν είναι διαρκής, αλλά ασκείται μόνο σε περίπτωση ανάγκης, ή υπάρχουν διαφορετικές εξουσίες για διαφορετικές περιστάσεις: για τον πόλεμο, τα θρησκευτικά καθήκοντα, τη διευθέτηση διαφωνιών. Όταν οι ιδιότητες που πάνω τους στηρίζεται η εξουσία εξασθενούν ή εξαφανίζονται, τότε και η ίδια η εξουσία καταρρέει. Παρόμοιος τύπος εξουσίας παρατηρείται σε πολλές πρωτόγονες κοινωνίες, όπου η ικανότητα δεν καθορίζεται από τη φυσική δύναμη αλλά από την πείρα και τη «σοφία».
Ο J. Μ. R. Delgado (1967), σ’ ένα πολύ έξυπνο πείραμα με πιθήκους, απέδειξε ότι αν το ζώο που ασκεί κυριαρχία πάνω στ’ άλλα χάσει έστω και για λίγες στιγμές τις ιδιότητες που στηρίζουν αυτή την ικανότητά του, η εξουσία του παίρνει τέλος.
Η εξουσία με βάση το είναι, δε βασίζεται μόνο στην ικανότητα του ατόμου να εκπληρώνει ορισμένες κοινωνικές λειτουργίες, αλλά και στην ίδια την ουσία μιας προσωπικότητας, που έχει πετύχει ένα μεγάλο βαθμό ανάπτυξης και ολοκλήρωσης. Αυτά τα άτομα ακτινοβολούν εξουσία και δε χρειάζεται καν να δώσουν διαταγές, να απειλήσουν, να δωροδοκήσουν. Είναι άτομα με βαθιά ανάπτυξη που αποδείχνουν με την ύπαρξή τους —και όχι μόνο με τα λόγια ή τις πράξεις τους— αυτό που μπορούν να γίνουν όλοι οι άνθρωποι.
Οι Μεγάλοι Δάσκαλοι της Ζωής ήταν τέτοιες προσωπικότητες· επίσης άτομα με μικρότερο βαθμό τελειότητας μπορούν να βρεθούν σε όλα τα μορφωτικά επίπεδα και στους πιο διαφορετικούς πολιτισμούς. (Το εκπαιδευτικό πρόβλημα περιστρέφεται γύρω από αυτό ακριβώς το σημείο. Αν οι γονείς ήταν οι ίδιοι πιο αναπτυγμένοι και περιορίζονταν στο δικό τους πεδίο, τότε η αντίθεση ανάμεσα στην αυταρχική και την αντιαυταρχική εκπαίδευση θα εξαφανιζόταν.
Το παιδί, έχοντας ανάγκη την εξουσία που στηρίζεται στο είναι, τη δέχεται με μεγάλη προθυμία. Από την άλλη μεριά, το παιδί επαναστατεί ενάντια στην πίεση ή την εγκατάλειψη ή το «παραγέμισμα» από γνώσεις, ειδικά όταν όλα αυτά προέρχονται από ανθρώπους που δείχνουν με τη συμπεριφορά τους ότι αυτοί οι ίδιοι δεν έχουν κάνει την ανάλογη προσπάθεια που περιμένουν από το παιδί).
Όταν οι κοινωνίες που σχηματίστηκαν βασίστηκαν πάνω σε μια ιεραρχική τάξη πολύ πιο αναπτυγμένη και πολύπλοκη σε σχέση με των κυνηγών και των τροφοσυλλεκτών, η εξουσία που στηριζόταν στην πρακτική ικανότητα έδωσε τη θέση της στην εξουσία που στηριζόταν στην κοινωνική θέση. Αυτό δε σημαίνει ότι η σημερινή εξουσία στηρίζεται αναγκαστικά στην ανικανότητα, σημαίνει όμως, ότι η ικανότητα δεν αποτελεί πια το βασικό στοιχείο της εξουσίας.
Υπάρχει, για παράδειγμα, η μοναρχική εξουσία, όπου τα γονίδια αποφασίζουν τυχαία για τις ιδιότητες και τις ικανότητες του μονάρχη. Υπάρχει ο αδίστακτος κακοποιός που πετυχαίνει να πάρει την εξουσία με έγκλημα ή προδοσία. Υπάρχουν ακόμα —και αρκετά συχνά— στη σύγχρονη δημοκρατία, άνθρωποι που εκλέγονται σε αξιώματα χάρη στη φωτογένεια της φυσιογνωμίας τους ή στα λεφτά που ξοδεύουν για την εκλογή τους. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να μην υπάρχει σχεδόν καθόλου σχέση ανάμεσα στην ικανότητα και την εξουσία.
Αλλά ακόμα και σε περιπτώσεις που η εξουσία στηρίζεται σε μια σχετική ικανότητα, μπορεί να υπάρξουν σοβαρά προβλήματα: ένας ηγέτης μπορεί να είναι ικανός σ’ ένα τομέα και ανίκανος σ’ έναν άλλο — π.χ. ένας αρχηγός κράτους μπορεί να είναι ικανός στη διεξαγωγή του πολέμου και ανίκανος να διοικήσει σε καιρό ειρήνης. Ακόμα, ένας ηγέτης που είναι τίμιος και γενναίος στην αρχή της σταδιοδρομίας του, μπορεί να χάσει αυτές τις ιδιότητες, όταν παρασυρθεί από τη δύναμη που του δίνει το αξίωμά του. Η ηλικία ή η αρρώστια μπορεί να οδηγήσουν σε κατάπτωση. Τελικά θα πρέπει να σκεφτεί κανείς, ότι είναι πολύ πιο εύκολο για τα μέλη μιας μικρής φυλής να κρίνουν αυτόν που τους εξουσιάζει, παρά για μας να κρίνουμε το σύστημά μας. Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι, που γνωρίζουν τον υποψήφιό τους μόνο από την ψεύτικη εικόνα που τους παρουσιάζουν οι ειδικοί των δημοσίων σχέσεων.
Όποιες και να είναι οι αιτίες που χάθηκαν οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία και την ανάπτυξη της ικανότητας, η διαδικασία αλλοτρίωσης της εξουσίας έχει πια εγκατασταθεί στις μεγαλύτερες και ιεραρχικά οργανωμένες κοινωνίες. Η πραγματική ή υποτιθέμενη αρχική ικανότητα μεταφέρεται τώρα στη στολή ή στον τίτλο της εξουσίας. Αν η εξουσία φοράει την κατάλληλη στολή ή έχει τον κατάλληλο τίτλο, αυτό το εξωτερικό σημάδι ικανότητας αντικαθιστά την πραγματική ικανότητα και τις ιδιότητές της. Ο βασιλιάς —για να χρησιμοποιήσουμε αυτό τον τίτλο σαν σύμβολο για το συγκεκριμένο τύπο εξουσίας— μπορεί να είναι ηλίθιος, διεστραμμένος, κακός, δηλαδή τέλεια ανίκανος να είναι η εξουσία, όμως έχει την εξουσία.
Όσο έχει τον τίτλο, υποτίθεται ότι έχει και την ικανότητα για άσκηση της εξουσίας. Ακόμα κι αν ο αυτοκράτορας είναι γυμνός, όλοι πιστεύουν ότι φοράει όμορφα ρούχα.
Το γεγονός ότι ο κόσμος θεωρεί τις στολές και τους τίτλους πραγματικά στοιχεία της ικανότητας, δεν είναι κάτι που συμβαίνει από μόνο του. Όσοι κατέχουν αυτά τα σύμβολα εξουσίας, κι όσοι επωφελούνται απ’ αυτή την κατάσταση, πρέπει ν’ αμβλύνουν την πραγματική, δηλαδή την κριτική σκέψη των ανθρώπων που καταπιέζουν και να τους κάνουν να πιστέψουν αυτό το παραμύθι. Όποιος έχει σκεφτεί το ζήτημα, ξέρει καλά τι μηχανεύεται η προπαγάνδα, ποιες είναι οι μέθοδοι που καταστρέφουν την κρίση, πώς το μυαλό αποκοιμιέται με κοινοτυπίες, πώς οι άνθρωποι γίνονται κουτοί γιατί εξαρτιόνται από άλλους και δεν πιστεύουν πια ούτε στα μάτια τους ούτε στην κρίση τους. Είναι τυφλοί μπροστά στην πραγματικότητα, γιατί πιστεύουν στα παραμύθια.
Erich Fromm, Να έχεις ή να είσαι;
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου