ΓΝΩΘΙ Σ' ΑΥΤΟΝ

Δεν αξίζει να ζεις βίον ανεξέταστο -ΣΩΚΡΑΤΗΣ, από την Απολογία του Πλάτωνος

Στο ακόλουθο απόσπασμα από μια χαρακτηριστική συζήτηση του Σωκράτη, ο φιλόσοφος προκαλεί τον νεαρό του φίλο Ευθύδημο να προσπαθήσει να αποκτήσει αυτογνωσία. Προέρχεται από τα Απομνημονεύματα Σωκράτους του Ξενοφώντος (Δ 24-30), ο οποίος, μετά τον Πλάτωνα, μας έδωσε τις καλύτερες αναφορές για τη ζωή και τη σκέψη του Σωκράτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Πες μου, Ευθύδημε, έχεις επισκεφθεί ποτέ το Μαντείο των Δελφών;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Ναι, όντως Σωκράτη. Δύο φορές. Πάντα αναζητώ την καλύτερη συμβουλή όταν έχω να πάρω μια σημαντική απόφαση.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Μήπως παρατήρησες την επιγραφή πάνω από την είσοδο, εκείνη που φαίνεται λίγο πριν εισέλθεις στον ναό;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Σε ποιαν επιγραφή αναφέρεσαι, Σωκράτη;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Σ’ εκείνην που λέει, ΓΝΩΘΙ Σ' ΑΥΤΟΝ.

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Α, ναι! Δεν την πρόσεξα όμως ιδιαίτερα. Είναι τέτοια η βιασύνη να μπεις μέσα, που δεν προλαβαίνεις εκείνη τη στιγμή να προσέξεις τίποτα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ναι, αλλά στη συνέχεια, Ευθύδημε; Σκέφθηκες καθόλου ότι αυτό το απόφθεγμα θα μπορούσε να σε βοηθήσει να πάρεις μια σημαντική απόφαση;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Όχι, Σωκράτη· ώσπου να φύγω, είχα ήδη λάβει τον χρησμό του μαντείου, και δεν μου πέρασε από τον νου κάτι τέτοιο. Άλλωστε, υπέθεσα ότι όντως γνωρίζω τον εαυτό μου· θέλω να πω, είναι δυνατό να μην τον γνωρίζω; Δεν είμαι δα και κανένας περίπλοκος άνθρωπος, Σωκράτη!

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Αυτό βεβαίως είναι κάτι για το οποίο μόνον εσύ μπορείς να αποφασίσεις, Ευθύδημε. Ας το προσεγγίσουμε όμως από άλλη σκοπιά: χθες σε είδα στον Αριστείδη που κοιτούσες τα άλογα· σκέπτεσαι να αγοράσεις κάποιο;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Ναι, Σωκράτη. Μάλιστα προς τα εκεί πηγαίνω τώρα, να κλείσω τη συμφωνία.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Και θα έχεις περάσει πολλές ώρες εξετάζοντας το άλογο, επιχειρώντας να διακρίνεις τα προτερήματα και τα μειονεκτήματά του, την υγεία, την ηλικία και το χαρακτήρα του.

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Μα φυσικά, Σωκράτη. Πάνε ημέρες τώρα που περνώ κάμποσες ώρες στο λιβάδι και στον στάβλο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Και θα έχεις βέβαια σκεφθεί πως θέλεις να χρησιμοποιήσεις το άλογο και ποιες είναι οι προσδοκίες σου για την απόδοσή του.

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Αυτό ήταν το πρώτο και κυριότερο, Σωκράτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Και αξιολόγησες τις πληροφορίες που προέκυψαν από την εξέταση του αλόγου σε σχέση με τη χρήση που προορίζεις γι’ αυτό;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Ακριβώς Σωκράτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Με άλλα λόγια, Ευθύδημε, δεν πήγες σε κάποιον μάντη ή ιερέα για να σε συμβουλεύσει πάνω σ’ αυτό το θέμα, έτσι δεν είναι;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Φυσικά όχι, Σωκράτη! Γιατί να κάνω κάτι τέτοιο. Ήμουν σε θέση να εξετάσω το ζώο μόνος μου, και δεν δυσκολεύτηκα να το εκτιμήσω!

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Παρ’ όλα αυτά, όταν πρέπει να πάρεις κάποια απόφαση που θα επηρεάσει ολόκληρη τη ζωή σου και εκείνων για τους οποίους νοιάζεσαι, δέχεσαι αναντίρρητα ότι σου λέει το μαντείο, αγνοώντας τη συμβουλή γνώθι σαυτόν.

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Καταλαβαίνω τι θέλεις να πεις, Σωκράτη. Θα μπορούσα να εξετάζω τον εαυτό μου τουλάχιστον τόσο καλά όσο εξετάζω το άλογό μου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ακριβώς, Ευθύδημε. Δεν πιστεύεις ότι οι άνθρωποι θα έκαναν συνετότερες επιλογές αν γνώριζαν τα προτερήματα και τα ελαττώματά τους;

ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Είναι λογικό Σωκράτη. Υποπτεύομαι ότι έβαλαν το ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ πάνω από την είσοδο του ναού στους Δελφούς διότι, αν δεν έχεις αυτογνωσία, όποια συμβουλή και αν σου δώσει η ιέρεια, είναι πιθανόν να μην τη χρησιμοποιήσεις ορθώς.

Όσοι δεν γνωρίζουν τον εαυτό τους και δεν έχουν γνώση των ικανοτήτων τους βρίσκονται σε μειονεκτική θέση είτε στη σχέση τους με τους άλλους είτε στην ενασχόληση τους με οποιαδήποτε δραστηριότητα.

Αυτή η έμφαση στην αυτοεξέταση είναι η πρώτη από τις βασικές αρχές του Σωκράτη. Οι παλαιότεροι Έλληνες φιλόσοφοι επικεντρώνονταν στην κατανόηση της φύσης του σύμπαντος· αυτό που ξεχωρίζει τον Σωκράτη από τους αποκαλούμενους προ-σωκρατικούς είναι ότι «προσγείωσε» τη φιλοσοφία, την έκανε πιο πραγματική «Ο Σωκράτης κατέβασε τη φιλοσοφία από τα ουράνια», σχολίαζε ο Ρωμαίος ρήτορας Κικέρων, «και την εισήγαγε στις πόλεις και στα σπίτια των ανθρώπων».

Κατ’ αρχήν βασίζεται στη δια της λογικής και όχι εξ’ αποκαλύψεως προσέγγιση της αλήθειας, όπως καταδεικνύει ο διάλογος με τον Ευθύδημο. Αντί να πηγαίνουμε σε ιερείς και μαντεία για καθοδήγηση, ο Σωκράτης μας παροτρύνει να χρησιμοποιούμε το μυαλό μας για να κατανοήσουμε πρώτα τον εαυτό μας.