Παρασκευή 15 Νοεμβρίου 2019

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1161a-1161b)

[XI] Καθ᾽ ἑκάστην δὲ τῶν πολιτειῶν φιλία φαίνεται, ἐφ᾽ ὅσον καὶ τὸ δίκαιον, βασιλεῖ μὲν πρὸς τοὺς βασιλευομένους ἐν ὑπεροχῇ εὐεργεσίας· εὖ γὰρ ποιεῖ τοὺς βασιλευομένους, εἴπερ ἀγαθὸς ὢν ἐπιμελεῖται αὐτῶν, ἵν᾽ εὖ πράττωσιν, ὥσπερ νομεὺς προβάτων· ὅθεν καὶ Ὅμηρος τὸν Ἀγαμέμνονα ποιμένα λαῶν εἶπεν. τοιαύτη δὲ καὶ ἡ πατρική, διαφέρει δὲ τῷ μεγέθει τῶν εὐεργετημάτων· αἴτιος γὰρ τοῦ εἶναι, δοκοῦντος μεγίστου, καὶ τροφῆς καὶ παιδείας. καὶ τοῖς προγόνοις δὲ ταῦτα προσνέμεται· φύσει τε ἀρχικὸν πατὴρ υἱῶν καὶ πρόγονοι ἐκγόνων καὶ βασιλεὺς βασιλευομένων. ἐν ὑπεροχῇ δὲ αἱ φιλίαι αὗται, διὸ καὶ τιμῶνται οἱ γονεῖς. καὶ τὸ δίκαιον δὴ ἐν τούτοις οὐ ταὐτὸ ἀλλὰ τὸ κατ᾽ ἀξίαν· οὕτω γὰρ καὶ ἡ φιλία. καὶ ἀνδρὸς δὲ πρὸς γυναῖκα ἡ αὐτὴ φιλία καὶ ἐν ἀριστοκρατίᾳ· κατ᾽ ἀρετὴν γάρ, καὶ τῷ ἀμείνονι πλέον ἀγαθόν, καὶ τὸ ἁρμόζον ἑκάστῳ· οὕτω δὲ καὶ τὸ δίκαιον. ἡ δὲ τῶν ἀδελφῶν τῇ ἑταιρικῇ ἔοικεν· ἴσοι γὰρ καὶ ἡλικιῶται, οἱ τοιοῦτοι δ᾽ ὁμοπαθεῖς καὶ ὁμοήθεις ὡς ἐπὶ τὸ πολύ. ἔοικε δὲ ταύτῃ καὶ ἡ κατὰ τὴν τιμοκρατικήν· ἴσοι γὰρ οἱ πολῖται βούλονται καὶ ἐπιεικεῖς εἶναι· ἐν μέρει δὴ τὸ ἄρχειν, καὶ ἐξ ἴσου· οὕτω δὴ καὶ ἡ φιλία. ἐν δὲ ταῖς παρεκβάσεσιν, ὥσπερ καὶ τὸ δίκαιον ἐπὶ μικρόν ἐστιν, οὕτω καὶ ἡ φιλία, καὶ ἥκιστα ἐν τῇ χειρίστῃ· ἐν τυραννίδι γὰρ οὐδὲν ἢ μικρὸν φιλίας. ἐν οἷς γὰρ μηδὲν κοινόν ἐστι τῷ ἄρχοντι καὶ ἀρχομένῳ, οὐδὲ φιλία· οὐδὲ γὰρ δίκαιον· οἷον τεχνίτῃ πρὸς ὄργανον καὶ ψυχῇ πρὸς σῶμα καὶ δεσπότῃ πρὸς δοῦλον· ὠφελεῖται

[1161b] μὲν γὰρ πάντα ταῦτα ὑπὸ τῶν χρωμένων, φιλία δ᾽ οὐκ ἔστι πρὸς τὰ ἄψυχα οὐδὲ δίκαιον. ἀλλ᾽ οὐδὲ πρὸς ἵππον ἢ βοῦν, οὐδὲ πρὸς δοῦλον ᾗ δοῦλος. οὐδὲν γὰρ κοινόν ἐστιν· ὁ γὰρ δοῦλος ἔμψυχον ὄργανον, τὸ δ᾽ ὄργανον ἄψυχος δοῦλος. ᾗ μὲν οὖν δοῦλος, οὐκ ἔστι φιλία πρὸς αὐτόν, ᾗ δ᾽ ἄνθρωπος· δοκεῖ γὰρ εἶναί τι δίκαιον παντὶ ἀνθρώπῳ πρὸς πάντα τὸν δυνάμενον κοινωνῆσαι νόμου καὶ συνθήκης· καὶ φιλία δή, καθ᾽ ὅσον ἄνθρωπος. ἐπὶ μικρὸν δὴ καὶ ἐν ταῖς τυραννίσιν αἱ φιλίαι καὶ τὸ δίκαιον, ἐν δὲ ταῖς δημοκρατίαις ἐπὶ πλεῖον· πολλὰ γὰρ τὰ κοινὰ ἴσοις οὖσιν.

***
[11] Σε καθένα από τα πολιτεύματα για τα οποία μιλήσαμε κάνει την εμφάνισή της μια αντίστοιχη μορφή φιλίας, στο μέτρο μάλιστα που κάνει εκεί την εμφάνισή της και μια αντίστοιχη μορφή δικαίου. Η φιλία του βασιλιά με τους υπηκόους του προϋποθέτει την υπεροχή στις ευεργεσίες: ο βασιλιάς ευεργετεί τους υπηκόους του, αν, βέβαια, είναι καλός και τους φροντίζει, ώστε να ευτυχούν — ακριβώς όπως ο τσομπάνης φροντίζει για τα πρόβατα του· εξού και ο Όμηρος ονόμασε τον Αγαμέμνονα «ποιμένα του στρατού». Τέτοια είναι και η πατρική φιλία — διαφέρει, φυσικά, στο μέγεθος των ευεργεσιών· γιατί ο πατέρας είναι η αρχή της ύπαρξης των παιδιών του (κάτι που θεωρείται το μεγαλύτερο αγαθό), αλλά και της τροφής και της μόρφωσής τους. Όλα αυτά προσγράφονται και στους προγόνους. Και η ίδια η φύση το όρισε έτσι: ο πατέρας να είναι ο άρχοντας των παιδιών του, οι πρόγονοι των απογόνων τους, ο βασιλιάς των υπηκόων του. Όλες αυτές οι φιλίες προϋποθέτουν την υπεροχή, και είναι αυτός ο λόγος που απονέμεται τιμή στους γονείς. Και το δίκαιο λοιπόν μεταξύ αυτών των ανθρώπων δεν είναι το ίδιο, αλλά το ανάλογο με αυτό που είναι το σωστό για την κάθε πλευρά· γιατί έτσι συμβαίνει και στη φιλία. Η φιλία, πάλι, άντρα-γυναίκας είναι ίδια με αυτήν που βρίσκουμε στο αριστοκρατικό πολίτευμα· βάση της είναι η αρετή: ο καλύτερος παίρνει μεγαλύτερο μερτικό, και ο καθένας αυτό που του ταιριάζει· έτσι και το δίκαιο. Όσο για τη φιλία των αδελφών, αυτή μοιάζει με τη φιλία των συντρόφων: αυτοί είναι ίσοι μεταξύ τους και συνομήλικοι, και αυτού του είδους οι άνθρωποι είναι, τις περισσότερες φορές, όμοιοι στα αισθήματα και στον χαρακτήρα. Με αυτήν μοιάζει και η φιλία που αναπτύσσεται στο τιμοκρατικό πολίτευμα· γιατί σ᾽ αυτό το πολίτευμα οι πολίτες θέλουν να είναι ίσοι μεταξύ τους και ενάρετοι· μοιράζονται λοιπόν την εξουσία με τη σειρά και με βάση την ισότητα· με αντίστοιχο τρόπο διαμορφώνεται εκεί και η φιλία.

Στα πολιτεύματα όμως που αποτελούν παρεκκλίσεις από τα ορθά πολιτεύματα, όπως υπάρχει λίγη δικαιοσύνη, έτσι είναι λίγη και η φιλία — η λιγότερη, φυσικά, στο χειρότερο από όλα τους: στην τυραννίδα δεν υπάρχει καθόλου φιλία ή, έστω, λίγη· εκεί, πράγματι, όπου άρχοντας και αρχόμενος δεν έχουν κανένα κοινό συμφέρον, δεν υπάρχει και φιλία· γιατί δεν υπάρχει ούτε σχέση δικαιοσύνης, και μόνο μια σχέση σαν αυτήν που υπάρχει ανάμεσα στον τεχνίτη και στο εργαλείο, ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα, ανάμεσα στο αφεντικό και στον δούλο: όλα αυτά απολαμβάνουν τη φροντίδα

[1161b] αυτού που τα χρησιμοποιεί, φιλία όμως δεν μπορεί να υπάρξει με τα άψυχα πράγματα, ούτε και δικαιοσύνη. Αλλ᾽ ούτε και με ένα άλογο ή με ένα βόδι, ούτε με έναν δούλο ως δούλο· γιατί εδώ δεν υπάρχει κανένα κοινό συμφέρον· ο δούλος δεν είναι παρά ένα έμψυχο εργαλείο, και το εργαλείο ένας άψυχος δούλος. Με τον δούλο λοιπόν ως δούλο δεν υπάρχει φιλία· υπάρχει όμως με τον δούλο ως άνθρωπο. Κατά την κοινή, πράγματι, αντίληψη υπάρχει κάποια δικαιική σχέση ανάμεσα σε έναν οποιονδήποτε άνθρωπο και σε ένα άλλο ον που μπορεί να μοιράζεται μαζί του νόμους και συμφωνίες· μπορεί, επομένως, να υπάρχει και φιλία, όσο το άλλο αυτό ον είναι ένας άνθρωπος. Και στα τυραννικά λοιπόν πολιτεύματα υπάρχουν, αλλά σε πολύ μικρό βαθμό, σχέσεις φιλίας και δικαίου, στα δημοκρατικά όμως πολιτεύματα οι σχέσεις αυτές υπάρχουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό· γιατί οι πολίτες έχουν πολλά κοινά, ίσοι καθώς είναι μεταξύ τους.

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου