Η Σοφία της Ανατολής

Χιλιάδες χρόνια έχουν περάσει από τότε που κάποιος Δυτικός φιλόσοφος φαντάσθηκε ότι ένα άτομο θα μπορούσε να γίνει ευτυχές, ειρηνικό, ακόμη και σοφό, με τη συνήθη έννοια, μέσα από την αναζήτηση της αλήθειας.

 

Ο ατομικός μετασχηματισμός, και μάλιστα η απελευθέρωση από την αυταπάτη του εαυτού, φαίνεται ότι έχει θεωρηθεί ένα υπερβολικό αίτημα ή ότι δεν έχει εξετασθεί καθόλου. Κατά συνέπεια, πολλοί από εμάς στη Δύση δεν είμαστε καταλλήλως εξοπλισμένοι για να κατανοήσουμε τους εμπειρικούς ισχυρισμούς του είδους που προβάλλονται εδώ.

 

Πάντως, είναι γεγονός ότι οι πνευματικές διαφορές ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση είναι τόσο συγκλονιστικές, όσο και οι υλικές διαφορές ανάμεσα στον Βορρά και στον Νότο. Η συναρπαστική θέση του Τζάρεντ Ντάιαμοντ, αν τη συνοψίσουμε σε μία γραμμή, είναι ότι ο προηγμένος πολιτισμός δεν ξεκίνησε από την Κεντρική Αφρική, διότι δεν μπορεί κανείς να βάλει σέλα και να ιππεύσει έναν ρινόκερο για να πάρει μέρος στη μάχη.

 

Αν υπάρχει μία εξ ίσου εντυπωσιακή εικόνα που εξηγεί τους λόγους για τους οποίους ο μη δυϊστικός εμπειρικός μυστικισμός αναπτύχθηκε μόνο στην Ασία, εγώ δεν την έχω βρει. Αλλά υποψιάζομαι ότι ευθύνεται η έμφαση που δίνουν ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός και το Ισλάμ στην ίδια την πίστη. Στην πράξη, η πίστη είναι σαν τον ρινόκερο. Δεν θα σου παράσχει αληθινά χρήσιμες υπηρεσίες, όμως προβαίνει σε εντυπωσιακούς ισχυρισμούς που αποσπούν την προσοχή σου.

 

Αυτό δεν σημαίνει ότι η πνευματική ολοκλήρωση έχει αποτελέσει ένα συνηθισμένο επίτευγμα ανατολικά του Βοσπόρου. Είναι σαφές ότι όχι. Πρέπει επίσης να παραδεχθούμε ότι και η Ασία είχε το δικό της μερίδιο όσον αφορά ψεύτικους προφήτες και απατεώνες αγίους, ενώ αντιθέτως η Δύση δεν εστερείτο σοφίας.

 

Σε κάθε περίπτωση όμως, όταν οι μεγάλοι μυστικιστές φιλόσοφοι της Ανατολής συγκρίνονται με τους πατριάρχες των δυτικών θεολογικών και φιλοσοφικών παραδόσεων, η διαφορά είναι ολοφάνερη. Ο Βούδας, ο Σανκάρα, ο Παντμασαμπάβα, ο Ναγκαργιούνα, ο Λονγκτσένπα και αμέτρητοι άλλοι, ως σήμερα δεν έχουν τα αντίστοιχό τους στη Δύση. Στον πνευματικό τομέα, φαίνεται ότι πατάμε σε ώμους νάνων. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο, που πολλοί Δυτικοί μελετητές βρίσκουν την εσωτερική θέα μάλλον αδιάφορη.

 

Αν και το κείμενο αυτό δεν είναι μία μελέτη με θέμα την πνευματικότητα της Ανατολής, δεν φαίνεται εκτός θέματος το να εξετάσουμε εν συντομία τις διαφορές ανάμεσα στους κανόνες της Δύσης και της Ανατολής, διότι είναι συγκλονιστικότατες. Για να δείξω τι εννοώ, επέλεξα τυχαία ένα κείμενο από μία συλλογή της βουδιστικής φιλολογίας. Το κείμενο που ακολουθεί βρέθηκε με κλειστά τα μάτια, με την πρώτη προσπάθεια, ανάμεσα σε δεκάδες βιβλία. Προκαλώ τον αναγνώστη να βρει κάτι, έστω και κατ’ ελάχιστον ανάλογο, στη Βίβλο ή στο Κοράνιο:

Αυτή τη στιγμή, όταν (το μυαλό σου) παραμένει στη δική του κατάσταση, χωρίς να οικοδομεί τίποτε,

Η συνειδητοποίηση αυτή καθαυτή εκείνη τη στιγμή είναι τελείως συνηθισμένη.

Και όταν κοιτάξεις μέσα στον εαυτό σου, γυμνά με αυτόν τον τρόπο (χωρίς κάποιες σκόρπιες σκέψεις),

Επειδή δεν υπάρχει παρά μόνο αυτή η καθαρή παρατήρηση, θα υπάρξει μία φωτεινή καθαρότητα, χωρίς να υπάρχει εκεί κάποιος που να είναι ο παρατηρητής:

Υπάρχει μόνο μία γυμνή ολοφάνερη συνειδητοποίηση.

(Αυτή η συνειδητοποίηση) είναι κενή και άσπιλα αγνή, μην έχοντας δημιουργηθεί από τίποτε απολύτως.

Είναι αυθεντική και άμωμη, χωρίς καμία δυϊκότητα καθαρότητας και κενότητας.

Δεν είναι μόνιμη, και όμως δεν έχει δημιουργηθεί από τίποτε.

Πάντως, δεν είναι ένα απλό τίποτε ή κάτι το εκμηδενισμένο, διότι είναι σαφής και παρούσα.

Δεν υπάρχει ως μία απλή οντότητα, διότι είναι παρούσα και ξεκάθαρη με την ιδιότητα να είναι πολλά.

(Από την άλλη πλευρά) δεν έχει πλασθεί ως μία πολλαπλότητα πραγμάτων, διότι είναι αδιαχώριστη και έχει μία ενιαία γεύση.

Αυτή η εγγενής αυτοσυνειδητοποίηση δεν προέρχεται από τίποτε που βρίσκεται έξω από τον εαυτό της.

Αυτή είναι η αληθινή εισαγωγή στην πραγματική κατάσταση των πραγμάτων.

 

Θα μπορούσε κανείς να ζήσει έναν ολόκληρο αιώνα ως χριστιανός, μουσουλμάνος ή Εβραίος και να μη συναντήσει ποτέ διδασκαλίες όπως αυτή, σχετικώς με τη φύση του συνειδητού. Η σύγκριση είναι ιδιαιτέρως δυσμενής για το Ισλάμ, διότι ο Παντμασαμπάβα ήταν στην ουσία σύγχρονος με τον Μωάμεθ.

 

Ενώ το νόημα του παραπάνω αποσπάσματος μπορεί να μην είναι απολύτως σαφές σε όλους τους αναγνώστες -δεν είναι παρά ένα τμήμα μίας ευρύτερης διδασκαλίας σχετικούς με τη φύση του πνεύματος και περιέχει αρκετούς βουδιστικούς όρους («διαύγεια», «κενό», «μοναδική γεύση» κ.λπ.)-, πρόκειται για ένα αυστηρά εμπειρικό κείμενο, και όχι μία δήλωση που αφορά τη μεταφυσική.

 

Ακόμη και η νεότερη βιβλιογραφία σε σχέση με τη συνείδηση, στην οποία περιλαμβάνονται η φιλοσοφία, οι γνωστικές επιστήμες, η ψυχολογία και η νευρολογία, δεν μπορεί να συγκριθεί με τις ακριβείς φαινομενολογικές μελέτες που ενδεχομένως βρεθούν σε όλο το εύρος του βουδιστικού κανόνα. Αν και δεν έχουμε κάποιον λόγο να είμαστε δογματικά προσκολλημένοι σε κάποια παράδοση πνευματικής διδασκαλίας, δεν θα πρέπει να φανταζόμαστε ότι είναι όλες εξ ίσου σοφές ή εξ ίσου εκλεπτυσμένες. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο.

 

Ο μυστικισμός, για να μπορεί να λειτουργήσει, χρειάζεται συγκεκριμένες οδηγίες, οι οποίες δεν απαιτούν περισσότερη αμφισημία ή πιο πολλά τεχνάσματα στη διατύπωσή τους, από τις οδηγίες που περιέχονται στο φυλλάδιο μίας οικιακής συσκευής. Κάποιες παραδόσεις το επέτυχαν αυτό, πριν από χιλιάδες χρόνια, ενώ άλλες όχι.