Ο αστερισμός του Τοξότη

 Τοξότης (Λατινικά: Sagittarius, συντομογραφία: Sgr) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Είναι νότιος αστερισμός του Ζωδιακού Κύκλου. και φαίνεται από την Ελλάδα ολόκληρος μόνο το καλοκαίρι. Για παράδειγμα, τον μήνα Αύγουστο μπορεί κανείς να τον δει κοιτάζοντας προς τον Νοτιά, αμέσως μετά τη δύση του Ηλίου.

Οι  αστέρες τ, ζ, σ, φ, λ, ε, δ, η και γ2 Τοξότου σχηματίζουν ένα εύκολα αναγνωρίσιμο σχήμα μιας μεγάλης τσαγιέρας, ο Γαλαξίας μάλιστα φαίνεται σαν εξερχόμενος ατμός από το στόμιό της (στη δυτική πλευρά της).

Το σημερινό όνομα του αστερισμού μάλλον προέρχεται από τους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας (Βαβυλώνιους και Χαλδαίους), οι οποίοι τον ονόμαζαν Τόξο και Βέλος και τον συνέδεαν με τη δύναμη και τον πόλεμο. O Άρατος δίνει για τον Τοξότη τα ονόματα Τοξευτής και Ρύτωρ τόξου (αυτός που τεντώνει το τόξο). Σε άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς συναντάμε και την παραλλαγή Τοξευτήρ, ενώ οι Ερατοσθένης, Ίππαρχος, Πλούταρχος και Πτολεμαίος συμφωνούν στο Τοξοτής.

 

 

Οι αρχαίοι Έλληνες, είχαν συνδέσει το ζώδιο αυτό με τον Κένταυρο Χείρωνα, ο οποίος κρατάει στα χέρια του τόξο οπλισμένο με βέλος. Ο Χείρων ήταν γιος του Κρόνου και της Ωκεανίδας Φιλύρας και γεννήθηκε μισός άλογο και μισός άνθρωπος επειδή ο πατέρας του, για να κατακτήσει τη μητέρα του, την κυνήγησε στον θεσσαλικό κάμπο μεταμορφωμένος σε άλογο. Ως γιος του Κρόνου, ο Χείρωνας ήταν ετεροθαλής αδελφός του Δία και ανήκε στην πρώτη γενιά των θεών και των ηρώων, σε αντίθεση με τους άλλους Κενταύρους, οι οποίοι ήταν απόγονοι του Ιξίονα και της Νεφέλης και δύο γενιές νεότεροι.

 

Ο Τοξότης είναι ένας από τους μεγαλύτερους, σε έκταση, και πιο πλούσιους, σε αριθμό αστέρων, ζωδιακούς αστερισμούς. Σε μια ξάστερη νύχτα μπορεί κανείς να διακρίνει με γυμνό μάτι περισσότερους από 90 αστέρες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αστέρας α Τοξότη (αραβικά Rukbat al Rami, το γόνατο του Τοξότη), που βρίσκεται σε απόσταση 250 ετών φωτός, δεν περιλαμβάνεται, κατ’ εξαίρεση του κανόνα, ούτε στους 15 λαμπρότερους αστέρες του αστερισμού.

Το Τρισχιδές Νεφέλωμα είναι ένα νεφέλωμα σε απόσταση περίπου 6.000 ετών φωτός στον αστερισμό Τοξότης. Το όνομά του σημαίνει ότι είναι χωρισμένο σε τρία μέρη

Τα πιο εντυπωσιακά αντικείμενα στον αστερισμό είναι σίγουρα δύο νεφελώματα, το «Νεφέλωμα του Τριφυλλιού» (Μ20, Trifid Nebula) και το «Νεφέλωμα της Λιμνοθάλασσας» (Μ8, Lagoon Nebula). Το δεύτερο, που βρίσκεται σε απόσταση 5.200 ετών φωτός, είναι ορατό και χωρίς τη βοήθεια τηλεσκοπίου (για όσους έχουν καλή όραση και τις γνώσεις να εντοπίσουν τη θέση του στον ουρανό). Με τη βοήθεια ενός μέτριου τηλεσκοπίου το νεφέλωμα της Λιμνοθάλασσας προσφέρει μοναδική ομορφιά, καθώς βλέπει κανείς το ανοικτό αστρικό σμήνος NGC 6530 σχεδόν στο κέντρο του και επιπλέον πολλά μικρά σκοτεινά σφαιρίδια. Το καθένα από αυτά έχει διάμετρο 10.000 φορές την απόσταση Γης – Ηλίου και είναι ένα ηλιακό σύστημα στο στάδιο της δημιουργίας του.

Lagoon Nebula (Hubble Palette)

 

Ανάμεσα στα δύο νεφελώματα του Τριφυλλιού και της Λιμνοθάλασσας, που βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους, και δίπλα στον αστέρα μ Τοξότη βρίσκεται το σημείο του χειμερινού ηλιοστάσιου, από όπου θα διέλθει ο Ήλιος στις 22 Δεκεμβρίου. Τότε θα έχουμε και τη μικρότερη ημέρα του χρόνου, διάρκειας στην Ελλάδα μόλις 9,5 ωρών.

 

Ο αστερισμός του Τοξότη είναι ακόμη πολύ γνωστός επειδή στην περιοχή του, λίγο πιο πάνω από τον αστέρα γ Τοξότη, βρίσκεται το κέντρο του Γαλαξία μας, σε απόσταση 30.000 ετών φωτός από εμάς. Ο Ήλιος, μαζί με τη Γη και τους υπόλοιπους πλανήτες, περιφέρεται γύρω από το κέντρο του Γαλαξία με ταχύτητα 800.000 χιλιομέτρων την ώρα μία φορά κάθε 200 εκατομμύρια χρόνια. Δεδομένου ότι η Γη και ο Ήλιος βρίσκονται μάλλον στις παρυφές του Γαλαξία, θα περίμενε κανείς να φαίνονται προς την κατεύθυνση του Τοξότη πολύ περισσότεροι αστέρες από ό,τι προς άλλες κατευθύνσεις. Το ότι αυτό δεν συμβαίνει οφείλεται στη σκόνη που βρίσκεται μέσα στον Γαλαξία και απορροφά το φως των μακρινών αστέρων, επιτρέποντάς μας να βλέπουμε μόνο τους κοντινούς, μέχρι τα 6.000 έτη φωτός. Επειδή η απορρόφηση είναι πολύ μικρότερη στην υπέρυθρη ακτινοβολία και στα ραδιοκύματα, η παρατήρηση του κέντρου του Γαλαξία άρχισε να γίνεται με ραδιοτηλεσκόπια, μιας και οι υπέρυθρες ακτίνες δεν περνούν από την ατμόσφαιρα της Γης.

Το Γαλαξιακό Κέντρο, όπως φαίνεται από μία κάμερα στις υπέρυθρες ακτίνες του τηλεσκοπίου 2MASS, βρίσκεται στο φωτεινό άνω αριστερό τμήμα της εικόνας.

Η πρώτη παρατήρηση με ραδιοτηλεσκόπιο από τον Karl Jansky, το 1931, έδειξε την ύπαρξη μιας ισχυρότατης πηγής ραδιοφωνικής ακτινοβολίας προς τη διεύθυνση του κέντρου του Γαλαξία. Κατά τη δεκαετία του 1970 αποδείχθηκε ότι το μεγαλύτερο μέρος της ακτινοβολίας προέρχεται από μια πολύ μικρή περιοχή, η οποία ονομάστηκε Sagittarius Α* και θεωρήθηκε το δυναμικό κέντρο του Γαλαξία μας. Αργότερα παρατηρήσεις από τηλεσκόπια ακτίνων Χ τοποθετημένα σε δορυφόρους (μιας και οι ακτίνες Χ απορροφώνται από την ατμόσφαιρα) έδειξαν ότι η πηγή Sagittarius Α* εκπέμπει έντονα και στις ακτίνες Χ. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε ισχυρή ένδειξη ότι κάτι «περίεργο» υπάρχει στο κέντρο του Γαλαξία μας και οδήγησε πολλούς αστρονόμους να υποθέσουν την ύπαρξη μιας μελανής οπής εκεί. Σύμφωνα με αυτήν την υπόθεση, η ακτινοβολία προέρχεται από την ενέργεια των αερίων, της σκόνης και των αστέρων που «πέφτουν» στο εσωτερικό της μελανής οπής.

Sagittarius Α*

Η μαύρη τρύπα στο κέντρο του Γαλαξία μας

Αξίζει να σημειωθεί ότι πρόσφατα προστέθηκε και νέα ένδειξη για το ότι στο κέντρο του Γαλαξία μας βρίσκεται μια μελανή οπή, με τη μέτρηση της κίνησης 39 αστέρων στην περιοχή της πηγής Sagittarius Α*. Οι μετρήσεις έγιναν με το Τηλεσκόπιο Νέας Τεχνολογίας (ΝΤΤ) του Ευρωπαϊκού Αστεροσκοπείου του Νότου (ESO) στη Χιλή και στο προάστιο Garching του Μονάχου, στη Γερμανία, και διήρκεσαν 5 χρόνια. Από τις παρατηρήσεις βρέθηκε ότι οι αστέρες αυτοί κινούνται με εξαιρετικά μεγάλη ταχύτητα γύρω από το κέντρο του Γαλαξία, έτσι ώστε η φυγόκεντρη δύναμη που αναπτύσσεται να είναι πραγματικά σχεδόν εξωπραγματική. Η μόνη λογική εξήγηση για το πού οφείλεται η τεράστια ελκτική δύναμη, που αντισταθμίζει αυτή τη φυγόκεντρη δύναμη, είναι να υποθέσει κανείς ότι υπάρχουν στο κέντρο του Γαλαξία μία ή περισσότερες μελανές οπές με συνολική μάζα 2,5 εκατομμύρια φορές τη μάζα του Ηλίου, συγκεντρωμένες σε μια περιοχή διαμέτρου 0,1 ετών φωτός. Για σύγκριση αναφέρουμε ότι στην περιοχή του Ηλίου η πυκνότητα της ύλης του Γαλαξία μας είναι 250 δισεκατομμύρια φορές μικρότερη!