ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ: ΟΔΗΓΙΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

ΧΩΡΙΣ ΝΟΗΜΑ ΔΕΝ ΖΩ

Τι είναι αυτό που με σηκώνει από το κρεβάτι κάθε πρωί;

Τι είναι αυτό που με κρατάει όρθιο από τη μία μέρα στην άλλη;

Τι είναι, τέλος πάντων, αυτό που με κρατάει ζωντανό;

Η απάντηση, υπαρξιακά μιλώντας, είναι το νόημα που αντιλαμβάνομαι ότι έχει η ύπαρξή μου και κατά συνέπεια η ζωή μου.

Πολύ απλά, η ζωή χωρίς κάποιο νόημα μας φαίνεται ακατανόητη, άσκοπη, ελάχιστα επιθυμητή. Μπροστά σε αυτό το τρομακτικό ενδεχόμενο, η ανάγκη να της προσδώσουμε ένα νόημα προβάλλει επιτακτική. Αλλιώς, γιατί να τη ζήσουμε; Γιατί να μπούμε σε τόσο κόπο;

Το κρίσιμο ερώτημα, τώρα, είναι αν ο κόσμος μας έχει κάποιο εγγενές, δοσμένο νόημα από μόνος του.

Υπάρχει μόνο ένα πραγματικά σοβαρό φιλοσοφικό πρόβλημα και αυτό είναι […] αν αξίζει ή όχι να ζει κανεί

Albert Camus

 ΠΟΣΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ;

Η πραγματικότητα και ο κόσμος γύρω μας υπάρχουν, σωστά;

Τέτοιου είδους οντολογικά ερωτήματα (που σχετίζονται, δηλαδή, με τη φύση της πραγματικότητας ή του όντος), συνήθως δεν βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη. Τον περισσότερο καιρό δεν μας απασχολούν. Απλώς εκλαμβάνουμε την πραγματικότητα ως κάτι δεδομένο, διαχρονικό και αναλλοίωτο και ξεμπερδεύουμε με αυτή την ιστορία.

Εδώ θα εξετάσουμε μια τελείως διαφορετική θέση. Ότι, παρόλο που την εκλαμβάνουμε ως πραγματική, ως να υπάρχει ανεξάρτητα από τη βούλησή μας, η πραγματικότητα δεν είναι σταθερή, ούτε δεδομένη. Αντίθετα, είναι κοινωνικά κατασκευασμένη, δηλαδή μεταβάλλεται ανάλογα την ιστορική στιγμή και τις επικρατούσες πολιτισμικές συνθήκες (1).

Πρόκειται για θέση σαφώς προκλητική, σχεδόν ενάντια στην κοινή λογική, που αμφισβητεί, αν όχι ακυρώνει, τις διαδεδομένες επιστημονικές πεποιθήσεις περί όσων γνωρίζουμε, αλλά και τις πεποιθήσεις της καθημερινής ζωής. Μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, το νόημα που του αποδίδουμε και, συνολικά, η κοσμοθεωρία μας, είναι ιστορικά και πολιτισμικά προσδιορισμένα (2) .

Οι παραπάνω ιδέες μας οδηγούν μοιραία στη δεύτερη υπόθεση που υιοθετούμε εδώ: ότι δεν υπάρχει ένα μοναδικό, δοσμένο ή εγγενές νόημα κάπου εκεί έξω που περιμένει να το ανακαλύψουμε.

Στην πράξη, ασφαλώς έχουν υπάρξει και συνεχίζουν να υπάρχουν πολλές προσπάθειες περιγραφής και εξήγησης του κόσμου. Οι κοινωνίες, οι ιδεολογίες, οι θρησκείες, αναλόγως την ιστορική στιγμή, έχουν δώσει τις δικές τους απαντήσεις στο ερώτημα «πώς να ζήσω εντός αυτού του κόσμου», προσφέροντας συνεκτικά οικοδομήματα νοήματος ικανά να υποβαστάξουν τις ζωές πάρα πολλών ανθρώπων για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η πρόταση νοήματος άλλοτε αφορά την ενάρετη ζωή και τη δημιουργία οικογένειας (χριστιανισμός), άλλοτε την κοινωνική επανάσταση (κομμουνισμός), άλλοτε την απόκτηση οικονομικής ισχύος (καπιταλισμός), άλλοτε την πίστη σε ανώτερες ιδέες (ιδεαλισμός) και πάει λέγοντας.

Ενώ όμως στο παρελθόν υπήρξαν εποχές που το νόημα του κόσμου, για την συντριπτική πλειοψηφία, ήταν συγκεκριμένο, επιβαλλόταν σχεδόν δια νόμου και απέκλειε τις αποκλίσεις (π.χ. κατά το Μεσαίωνα), σήμερα τα πράγματα είναι λίγο πιο ζόρικα.

Το σημερινό Zeitgeist (πνεύμα των καιρών), η ονομαζόμενη μεταμοντέρνα εποχή (3), δεν παρέχει την ασφάλεια ενός έτοιμου, καθολικού νοήματος. Αφήνει όλα τα ενδεχόμενα ανοικτά και επιτρέπει σχεδόν όλες τις επιλογές, προσφέροντας πολλαπλά νοήματα. Ο καθένας φαίνεται να μπορεί να διαλέξει ό,τι θέλει, δεν υπάρχουν οι σταθερές του παρελθόντος. Οι λεγόμενες μεγάλες ιδεολογίες (διαφωτισμός, χριστιανισμός, κομμουνισμός κ.λπ.) έχουν χάσει τη αλλοτινή δύναμη και επιρροή τους. Κάποιοι, μάλιστα, μιλούν σήμερα για το τέλος της ιστορίας, εννοώντας ακριβώς αυτό. Το τέλος των μεγάλων ιδεολογιών, το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων/εξηγήσεων της ζωής.

Με βάση όσα, αδρομερώς, εκτέθηκαν παραπάνω, το μόνο ασφαλές συμπέρασμα στο οποίο μπορούμε να καταλήξουμε, αναφερόμενοι στη σημερινή εποχή είναι ότι φαίνεται να «υπάρχουν τόσοι ‘πραγματικοί κόσμοι’ όσοι είναι και οι άνθρωποι»! (4)

 ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΝΟΗΜΑ

Η κατασκευή προσωπικού νοήματος μοιάζει να είναι, επομένως, ιστορικό απαιτούμενο. Ελλείψει έτοιμης πρότασης, καλούμαστε να δημιουργήσουμε ένα νόημα με ιδιαίτερη σημασία για εμάς προσωπικά, με άλλα λόγια καλούμαστε εμείς να αποφασίσουμε για το πώς θα ζήσουμε.

Το δυσκολότερο κομμάτι, όμως, είναι άλλο. Η μεγάλη πρόκληση για τον καθένα μας είναι, αφού δημιουργήσουμε το προσωπικό μας νόημα, να καταφέρουμε να ξεχάσουμε ότι το δημιουργήσαμε (5). Προκειμένου να το ακολουθήσουμε σταθερά πρέπει να πιστέψουμε ότι δεν είναι απλά ένα κατασκεύασμα, ένα δικό μας εφεύρημα, αλλά κάτι που μας υπερβαίνει, κάτι που έχει τη δική του βαρύτητα και ύπαρξη στον κόσμο ανεξάρτητα από εμάς.

Όταν κατασκευάζουμε το δικό μας προσωπικό νόημα, λειτουργούμε ως ενεργητικά, δρώντα υποκείμενα, επαρκώς ανεξάρτητα και με περισσότερο έλεγχο στα πράγματα, αν και με την επιλογή μας, αποκλείουμε πλήθος άλλων επιλογών. Είναι το αναπόφευκτο τίμημα που πληρώνουμε εξασκώντας την ελευθερία μας.

Η κατάσταση του δρώντος υποκειμένου, παρόλο που συχνά δημιουργεί ανασφάλεια και αβεβαιότητα, από την άλλη μας επιτρέπει να νιώσουμε κύριοι του εαυτού μας και της ζωής μας, μία κατάσταση του γίγνεσθαι που, πιστεύω, είναι από τα βασικά προαπαιτούμενα αυτού που θα ονομάζαμε Καλή Ζωή.

Προφανώς και υπάρχουν περιορισμοί στη διαδικασία κατασκευής νοήματος. Για βιολογικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς, πολιτισμικούς ή άλλους λόγους, δεν είμαστε ελεύθεροι να κάνουμε τα πάντα. Για παράδειγμα, όσο και να θέλουμε δεν θα μπορέσουμε ποτέ να πετάξουμε. Εντός των δεδομένων περιορισμών, όμως, μπορούμε να κάνουμε πάρα πολλά. Ακόμα και όσα απαγορεύονται δια νόμου ή όσα θεωρούνται ανάρμοστα ή ανόητα για κάποιες κοινωνικές ομάδες.

Το σηματικό είναι να είμαστε προετοιμασμένοι να επιλέξουμε υπεύθυνα καταβάλλοντας συγχρόνως το ανάλογο τίμημα. Με την προϋπόθεση, φυσικά, ότι έχουμε ανάγκη/επιθυμούμε να παραμείνουμε εντός κοινωνικής ομάδας. Το μεγάλο στοίχημα όλης αυτής της ιστορίας μοιάζει να είναι αυτό: πώς θα μπορέσω να ζήσω τη ζωή που εγώ νομίζω, ακόμα και κόντρα στις επιταγές της πλειοψηφίας, χωρίς να απομονωθώ. Πώς θα μπορέσω να κάνω το δικό μου συνυπολογίζοντας την (έμφυτη;) ανάγκη μου να ανήκω σε μια κοινωνική ομάδα.

Αυτός που έχει ένα 'γιατί' για να ζήσει μπορεί να αντέξει σχεδόν οποιοδήποτε 'πώς'

Friedrich Nietzsche

 ΑΝ Ο ΚΑΘΕΝΑΣ ΖΕΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ, ΠΟΥ ΣΥΝΑΝΤΙΟΜΑΣΤΕ;

Αν ο καθένας έχει διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο και διαμορφώνει διαφορετική κοσμοθεωρία για τη ζωή, πώς είναι δυνατόν να συνυπάρξουμε; Τι θα μπορούσε να ενώνει τις διαφορετικότητές μας;

Συναντιόμαστε στα πολύ βασικά και θεμελιώδη. Στην κοινή αφετηρία και στο, αναπόφευκτο, κοινό τέλος. Στην αγωνία για την ύπαρξη και στην ανάγκη να βρούμε κάτι να μας στηρίζει σε αυτή τη ζωή. Στην ανάγκη του ενός για τον άλλον, που συνυπάρχει με την ανάγκη να είμαστε ο εαυτός μας μαζί με τους άλλους. Στην ομαδική ζωή όταν συνολικά διεκδικούμε κάτι προς όφελος όλων.

Αν και διαφορετικοί, συναντιόμαστε όταν στεκόμαστε ο ένας απέναντι στον άλλον (ατομικά ή σε ομάδες) με αμοιβαίο σεβασμό για τους διαφορετικούς κόσμους όπου ανήκουμε. Όταν ακούμε ο ένας την ανάγκη του άλλου να συνεχίσει να υπάρχει με τον τρόπο που επιθυμεί. Όταν αποφεύγουμε να επιβάλλουμε τη δική μας κοσμοθεωρία στους άλλους ή να ερμηνεύσουμε τις δικές τους επιλογές ζωής με τα εργαλεία/κανόνες του δικού μας κόσμου. Όταν αποδεχόμαστε το ενδεχόμενο να υπάρχουν πολλοί κόσμοι και πολλές αλήθειες.

Ιδανικά, θα μπορούσαμε ακόμα και να πάρουμε σημαντικά μαθήματα ζωής από τη διαφορετικότητα του άλλου. Η στάση μας, τότε, θα άλλαζε από το «Νοιάζομαι για σένα γιατί είσαι ίδιος με μένα», στο «Σε τιμώ και σε θεωρώ πολύτιμο γιατί είσαι διαφορετικός από μένα».(6)

 ΕΝΑ ΣΧΟΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΣΗ

Η ψυχολογία έχει (και πρέπει να έχει) λόγο σε όλα τα ζητήματα που αναφέρονται εδώ. Και ακόμα πρέπει να τοποθετηθεί ως προς τη δική της κοσμοθεωρία, ως προς τη δική της πρόταση ζωής.

Πρέπει να αποφασίσει αν επιθυμεί να είναι μια συντηρητική δύναμη, διευκολύνοντας τους ανθρώπους να προσαρμοστούν στα κυρίαρχα συστήματα ιδεών, ή αν τολμάει να γίνει επαναστατική, διευκολύνοντας τις επιλογές των ανθρώπων να φτιάξουν τον κόσμο όπως τον επιθυμούν ακόμα και κόντρα στα κυρίαρχα ιδεώδη.

Και ακόμα, η ψυχολογία πρέπει να τοποθετηθεί ως προς τη στάση της απέναντι στο κοινωνικό πλαίσιο όπου διαβιεί το άτομο που θεραπεύει. Φροντίζει αποκλειστικά το νόημα ζωής του ατόμου, ως εκείνο να βρίσκεται στο κενό, ή συνυπολογίζει το βαθμό στον οποίο οι κοινωνικοί παράγοντες διαπλέκονται, συνεργάζονται ή συγκρούονται με την ατομική διάσταση;    

Η πολιτική θέση που αναδύεται μέσα από όλη αυτή την κουβέντα είναι προφανής.

Καταρχάς, ας διατυπώσουμε το αυτονόητο. Ότι η πραγματικότητα κατασκευάζεται κοινωνικοπολιτικά από τις ομάδες που έχουν δύναμη στα χέρια τους. Με άλλα λόγια, ως πραγματικότητα, συνηθίζεται να προβάλλεται ή επιβάλλεται, μέσα από πλήθος μηχανισμούς (εκκλησία, σχολείο κ.λπ.), η ιδεολογία της εκάστοτε κυρίαρχης τάξης.

Σε θεωρητικό επίπεδο όμως, αν ισχύει η υπόθεση ότι κάθε πρόταση ζωής και κάθε νόημα για τον κόσμο είναι κοινωνική κατασκευή, δεν υπάρχει κανένας λόγος να θεωρήσουμε τη μία ή την άλλη πρόταση καλύτερη ή χειρότερη, ανώτερη ή κατώτερη. Συνειδητοποιούμε, έτσι, ότι το εκάστοτε κυρίαρχο νόημα ζωής δεν επιβάλλεται επειδή είναι το καλύτερο ή το ορθότερο, αλλά επειδή εξυπηρετεί τα συμφέροντα εκείνων που έχουν την εξουσία να το επιβάλλουν.

Πολιτικά μιλώντας (ουτοπικά ίσως πουν κάποιοι), τα πράγματα θα ήταν πολύ διαφορετικά αν δινόταν χώρος σε κάθε ξεχωριστή κοσμοθεωρία να υπάρξει, ως να έχει αξία από μόνη της, χωρίς να αντλεί την όποια δύναμή της από την πλειοψηφία που τη στηρίζει ή από το μερίδιο εξουσίας που απολαμβάνουν οι υποστηρικτές της.

ΔΥΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ

1) Έχω καταλάβει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι το δικό μου νόημα ζωής είναι ένα μόνο από το πλήθος των νοημάτων. Ενώ ξέρω, όμως, ότι είναι εξίσου κατασκευασμένο, υποκειμενικό και ιδεολογικό όπως όλα τα υπόλοιπα, δεν θέλω να ξεχνάω στιγμή ότι είναι το νόημα που εγώ επέλεξα να στηρίξω και να με στηρίξει στο εδώ και τώρα μου. Αυτή η επιλογή μου, όπως έλεγε κάποτε ένας καθηγητής φιλοσοφίας (7), παρόλο που είναι βαθιά υποκειμενική και μοιάζει αυθαίρετη δεν είναι καθόλου τυχαία. Έχει αιτία (τους δικούς μου λόγους που την επέλεξα) και έχει ιστορία (τη δική μου ιστορία).

2) Η ζωή βρίσκεται διαρκώς σε ροή και υπόκειται συνεχώς σε αλλαγή. Έχω καταλήξει ότι είναι βοηθητικό (προσωπικά, κοινωνικά και πολιτικά) να θυμόμαστε που και που ότι ο κόσμος μας είναι κατασκευασμένος. Η γνώση αυτή μας επιτρέπει να είμαστε περισσότερο ανοιχτοί στο καινούργιο, με μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα, ελεύθεροι από αγκυλώσεις, δογματισμούς ή φανατισμούς, χωρίς αγωνία υπεράσπισης του κόσμου μας ως ορθότερου και κυρίως χωρίς αγωνία επιβολής του στους άλλους.

Η επίγνωση αυτή απαιτεί μεγάλη ωριμότητα, υψηλή ανοχή στην αβεβαιότητα και ικανότητα λήψης δύσκολων αποφάσεων. Την ίδια στιγμή όμως, προσφέρει μια ζωή με περισσότερα χρώματα, μια ζωή συναρπαστικότερη, γεμάτη περιπέτειες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

(1) Η ιδέα ότι η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη διατυπώνεται εκτενώς στο: Berger, P. L. and Luckmann, T. (2003). Η Κοινωνική Κατασκευή της Πραγματικότητας (2η έκδοση). Αθήνα: νήσος.
(2) Ποταμιάνος, Γ. Α. και Συνεργάτες. (2002). Θεωρίες Προσωπικότητας και Κλινική Πρακτική (5η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα – (p. 23).
(3) Μεταμοντερνισμός (μετανεωτερικότητα): κίνημα το οποίο εκφράζει την αμφισβήτηση και την απόρριψη των θεμελιωδών θέσεων του μοντερνισμού (νεωτερικότητας). Η μοντέρνα εποχή χρωματίστηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού ότι υπάρχει μια «κρυμμένη» δομή στον κόσμο την οποία μπορούμε να ανακαλύψουμε, και να οδηγηθούμε έτσι στην κατάκτηση της «αλήθειας» και του «σωστού» τρόπου ύπαρξης στον κόσμο. Ο μεταμοντερνισμός απορρίπτοντας αυτές τις θέσεις, έδωσε έμφαση στην συνύπαρξη πολλαπλών και ποικίλων τρόπων ζωής εξαρτώμενων από τις εκάστοτε συνθήκες. Στο: Ποταμιάνος, Γ. Α. και Συνεργάτες. (2002). Θεωρίες Προσωπικότητας και Κλινική Πρακτική (5ηέκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα – (p. 25).
(4) Στο: Rogers, C. (2006). Ένας Τρόπος να Υπάρχουμε. Αθήνα: Ερευνητές – (p.92).
(5) Στο: Yalom, I. D. (2007). Η Μάνα και το Νόημα της Ζωής. Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ – (p.19).
(6) Στο: Rogers, C. (2006). Ένας Τρόπος να Υπάρχουμε. Αθήνα: Ερευνητές – (p.93).
(7) Μεταξόπουλος, Α. (2005). Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική: Όψεις του Μετανεωτερικού Κόσμου υπό το Φως της Θεωρίας της Κοσμοκατασκευής.