Σκόρπισα το Κακό, την αδικία… Αν αυτό ονομάζεται νίκη, τι είναι ήττα;»

Στη σανσκριτική το όνομα Ασόκα σημαίνει χαρά: στερητικό άλφα και «σόκα» (θλίψη). Ο Ασόκα ήταν Ινδός αυτοκράτορας που έμεινε στον θρόνο από το 269 π.Χ. μέχρι τον θάνατό του το 232 π.Χ. Ο παππούς του είχε ιδρύσει τη δυναστεία Μαουρύα την οποία ενίσχυσε, άθελα της, η στρατιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου καταστρέφοντας τις τοπικές συμμαχίες της κοιλάδας του Ινδού ποταμού. Ο Ασόκα, ο αποκαλούμενος Μέγας (Ασόκα Βαρντάνα), υπήρξε ένθερμος οπαδός του βουδισμού και ένας από τους μεγαλύτερους ιεραποστόλους του. Η αυτοκρατορία του εκτεινόταν από την αρχαία ανατολική Περσία μέχρι τα εδάφη της σύγχρονης Μιανμάρ (Βιρμανία) και περιελάμβανε το σημερινό Αφγανιστάν, το Πακιστάν, το άλλοτε Βελουχιστάν, την κεντρική και βόρεια Ινδία και το Μπαγκλαντές. Πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του Ασόκα ήταν η Παταλιπούτρα (η σύγχρονη Πάτνα), όπως αναφέρεται σχετικά στα δύο σπουδαία ινδικά έπη Ραμαγιάνα και Μαχαμπαράτα και στα θρησκευτικά κείμενα, τα λεγάμενα Πουράνας.

Οι αναφορές για τη ζωή και το έργο του Ασόκα βασίζονται στις πολυάριθμες επιγραφές νόμων και διαταγμάτων που μοίραζε ο ίδιος σε διάφορα σημεία της αυτοκρατορίας του, είτε σε περίτεχνους στύλους είτε σε γρανιτένιους βράχους. Οι επιγραμματικές εντολές που άφησε πίσω του ονομάζονται σήμερα Έδικτα του Ασόκα, ή Ήδικτα του Ασόκα, εκ του λατινικού «edictum», ή, απλούστερα, Διατάγματα του Ασόκα: πρόκειται για μια συλλογή 33 εντολών που συμπυκνώνουν την πίστη του Ασόκα στη βουδιστική έννοια ντάρμα (dharma: «δικαιοσύνη, ευσέβεια, φυσικός νόμος»).

Το ντάρμα είχε απήχηση στον δυτικό κόσμο και σε διάφορες περιόδους της πολιτικής και καλλιτεχνικής ιστορίας έγινε μόδα. Οι μπίτνικς —ιδιαίτερα ο Τζακ Κέρουακ— και, λίγο αργότερα, οι χίπις επανανακάλυψαν τις ανατολικές φιλοσοφίες, ιδιαίτερα τα διδάγματα του Ασόκα περί λιτού βίου και εσωτερικού ταξιδιού. «Ήθελα ένα σακίδιο γεμάτο με ό,τι ήταν απαραίτητο για τον ύπνο, καταφύγιο, φαγητό, μαγείρεμα» γράφει ο Τζακ Κέρουακ στο βιβλίο του Οι αλήτες του Ντάρμα (1958), «στην ουσία, μια πλήρη κουζίνα και κρεβατοκάμαρα στην πλάτη μου. Ήθελα να πάω κάπου, να βρω την απόλυτη μοναξιά, να μελετήσω το απόλυτο κενό του μυαλού μου, να είμαι εντελώς ουδέτερος για οποιαδήποτε ιδέα. Σκόπευα να έχω μάλιστα σαν μοναδική μου δραστηριότητα την προσευχή, να προσεύχομαι για όλα τα ζωντανά πλάσματα- αυτή μου φαινόταν η μοναδική αξιοπρεπής δραστηριότητα που είχε απομείνει στον κόσμο. Να κάθεσαι σε κάποια όχθη ποταμού ή στην έρημο ή στα βουνά, ή σε κάποια καλύβα στο Μεξικό ή σε ξύλινη παράγκα στα βουνά Αντίροντακ, να ξεκουράζεσαι, να είσαι ευγενικός και καλός, να μην κάνεις τίποτε άλλο από το να εξασκείς αυτό που οι Κινέζοι αποκαλούν “κάνω τίποτα”». Ο Βρετανός φιλόσοφος και ερμηνευτής των ανατολικών θρησκειών Allan Watts (1915-1973), που εγκαταστάθηκε στην Καλιφόρνια, ενσωμάτωσε τη φιλοσοφία του Ασόκα στην αντικουλτούρα, ιδιαίτερα στο λεγόμενο Human Potential Movement, σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί και πρέπει να ζει ευτυχισμένος, δημιουργικός και «πλήρης». Ο Watts και οι φίλοι του, όπως Gary Snyder, ήταν από τους πρώτους στη Δύση που αμφισβήτησαν την ιδέα της συνεχούς «προόδου» και πρότειναν τη δημιουργία μικρών αγροτικών κοινοτήτων στις οποίες θα έβρισκαν καταφύγιο οι καλλιτέχνες και οι εκκεντρικοί.

Το στοίχημα της ζωής είναι, για τον Ασόκα, να επιτύχουμε μια συμπεριφορά που να εναρμονίζεται με τη φυσική τάξη. Σύμφωνα με τις «νταρμικές» θρησκείες —τον ινδουισμό (Σανατάνα Ντάρμα), τον βουδισμό (Μπούντα Ντάρμα), τον ζαϊνισμό (Τζαΐν Ντάρμα) και τον σιχισμό, τα πλάσματα που ζουν σε αρμονία με το ντάρμα προχωρούν ταχύτερα προς την ατομική απελευθέρωση. Θα πείτε, δικαιολογημένα, πως, παρά τα κηρύγματα περί αρμονίας και νιρβάνας, στις ινδουιστικές και βουδιστικές χώρες εκτυλίσσονται πολυαίμακτοι πόλεμοι, συγκρούσεις και καταπίεση. Το σύστημα που βασίζεται στις κάστες —τους ιερείς η βραχμάνους, τους αριστοκράτες πολεμιστές και τους καλλιεργητές, στους οποίους προστέθηκαν αργότερα οι χειρώνακτες, δηλαδή οι κατακτημένοι ντόπιοι λαοί— φαίνεται άδικο στα μάτια των Δυτικών. Αλλά η επιθυμία για ελευθερία και δημοκρατία δεν είναι έμφυτη: πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι καθαίρονται μέσω των απαγορεύσεων. Σύμφωνα λοιπόν με το σύστημα των καστών, το άτομο ανήκει, εκ γενετής, σε κάποια κάστα και δεν υπάρχει καμιά ευκαιρία κοινωνικής κινητικότητας. Οι κάστες εντάσσονται στην ιδέα του ντάρμα, εφόσον ως ντάρμα ορίζεται επίσης το σύνολο των κανόνων της κάθε κάστας. Στο βάθος του κόσμου υποτίθεται πως βρίσκεται μια θεϊκή πραγματικότητα, ενώ ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι το εξωτερικό-επιφανειακό στρώμα αυτής της θεϊκής πραγματικότητας. Έτσι, ο κόσμος χωρίζεται σε δυο μέρη: α) τη θεμελιώδη πραγματικότητα και β) τον φαινόμενο κόσμο.

Αν και αναφέρεται ο Βούδας, τα διατάγματα του Ασόκα εστιάζουν περισσότερο στις κοινωνικές και ηθικές εντολές παρά στις θρησκευτικές πρακτικές. Ο Ασόκα θέλησε να παραμείνει απλός στο μήνυμά του για τον κοινό άνθρωπο: η φιλοσοφία του συνίσταται στον σεβασμό έναντι των πρεσβυτέρων, στη γενναιοδωρία, στην προστασία της ζωής όλων των πλασμάτων. Υπό αυτή την έννοια, ο Ασόκα είναι ο μεγάλος πρόγονος της οικολογίας, της μετριοπάθειας, της ανεξιθρησκίας, του αυτοελέγχου, της καθαρότητας της καρδιάς, της ευγνωμοσύνης για το δώρο της ζωής και της φιλοσοφίας του Ζεν.

Οι βουδιστικοί θρύλοι αναφέρουν ότι ο Ασόκα, προτού ωριμάσει και ασπαστεί τον βουδισμό, ήταν άγριος και αιμοδιψής: κατακτώντας τα εδάφη της Καλίνγκα -περιοχή που υπερηφανευόταν για το μοναρχικό αλλά κοινοβουλευτικό της πολίτευμα— προκάλεσε τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Μια μέρα μετά το τέλος των μαχών ο Ασόκα περιόδευσε στην Καλίνγκα, ανάμεσα στα πτώματα — και αρρώστησε από το θέαμα. «Αν αυτό ονομάζεται νίκη, τι είναι ήττα;» ομολόγησε δημοσίως. «Σκόρπισα το Κακό, την αδικία…» Ο φονικός πόλεμος οδήγησε τον Ασόκα σε εσωτερική μετάλλαξη που δεν άφησε ανεπηρέαστο το ύφος της εξουσίας του. Στον Ασόκα οφείλουμε ένα μοντέλο διακυβέρνησης που συνδυάζει τον βουδισμό με το κράτος, υποκαθιστώντας την ελέω Θεού βασιλεία. Ο Ασόκα προσπάθησε να νομιμοποιήσει την εξουσία του όχι μέσω της αναγωγής σε κάποια θεϊκή πηγή, αλλά κερδίζοντας την έγκριση της βουδιστικής μοναστικής κοινότητας. Στην εξωτερική του πολιτική διακήρυξε τις φιλειρηνικές του προθέσεις διαβεβαιώνοντας τους γείτονές του για την καλή θέληση και το μήνυμα του ντάρμα. «Λίγες αμαρτίες και πολλές καλές πράξεις» ήταν το σύνθημά του, ενώ δεν έκανε ποτέ θρησκευτικό κήρυγμα σε κανέναν: για τον βουδισμό μιλούσε μόνο στους ομοθρήσκους του.

Ο Τζορτζ Χάρρισον, ένα από τα μέλη των Beatles, βρήκε στις ανατολικές φιλοσοφίες το νόημα της ζωής καθώς και μια πηγή έμπνευσης για τη μουσική του. Εγκατέλειψε τους πειραματισμούς με το LSD και αφοσιώθηκε στον διαλογισμό: η μεγάλη του επιτυχία «My Sweet Lord» —που περιλαμβανόταν στο τριπλό του άλμπουμ All Things Must Pass του 1970— ήταν μια έκκληση για θρησκευτική μετριοπάθεια, μια αναζήτηση της θεότητας που υπερβαίνει τις εκκλησίες, τα δόγματα και τις αιρέσεις. Αυτό ήταν το δίδαγμα του Ασόκα: στα διατάγματά του ο Ινδός βασιλιάς υποστήριζε, όπως υπαινιχθήκαμε, όλες τις μεγάλες θρησκείες της εποχής του —τον βουδισμό, τον βραχμανισμό, τον ζαϊνισμό—, επιζητώντας μια ολιστική ηθική φιλοσοφία μη βίας, συγχώρεσης και ειρήνης. Ο Ασόκα τόνιζε την ανάγκη για σεβασμό όλων των θρησκειών, για αρμονία στις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών, εργαζομένων και εργοδοτών, μαθητών και δασκάλων. Επίσης, απαγορεύοντας τη σφαγή και την κατανάλωση βοοειδών, και περιορίζοντας την αλιεία, θεμελίωσε τη χορτοφαγία και τα δικαιώματα των ζώων. (Στις δυτικές χώρες η φιλοζωία με τη σύγχρονη έννοια της —κατοικίδια, χορτοφαγία, απαγόρευση βασανισμού ζώων κτλ.— χρονολογείται από τα μέσα του 19ου αιώνα.)

Ο Βρετανός συγγραφέας Η. G. Wells (1866-1946) -γνωστός, μεταξύ άλλων, για το σύντομο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας Η μηχανή του χρόνου— έγραφε για τον Ασόκα στο βιβλίο του The Outline of History: «Ανάμεσα στις χιλιάδες των βασιλιάδων, των μοναρχών, των πριγκίπων της ιστορίας, το όνομα του Ασόκα λάμπει, σχεδόν μόνο, σαν αστέρι». Έκτοτε πολλές διασημότητες βρήκαν στον Ασόκα ένα πρότυπο: η τραγουδίστρια της σόουλ Τίνα Τέρνερ, ο μουσικός της τζαζ Χέρμπι Χάνκοκ, η ηθοποιός Γκόλντι Χον, ο Ρίτσαρντ Γκιρ και η Σάρον Στόουν (η τελευταία φαίνεται να χρησιμοποιεί την ανατολική φιλοσοφία σαν διαφημιστικό κόλπο, αλλά ποτέ δεν ξέρεις).

Μετά τον θάνατο του Ασόκα η αυτοκρατορία κατακερματίστηκε σε αντιμαχόμενες περιοχές, ενώ εισέβαλαν στην Ινδία πληθυσμοί εκτοπισμένοι από τις συγκρούσεις μεταξύ Κινέζων και Μογγόλων στις στέπες. To 2001 ο Ινδός σκηνοθέτης Santosh Sivan γύρισε μια επική ταινία για τη ζωή του Ασόκα, που, μολονότι προϊόν του Bollywood, διατηρεί κάποια ιστορική ακρίβεια.

Ο Ασόκα είναι σήμερα πιο επίκαιρος από ποτέ, καθώς υπογραμμίζει: «Όποιος επαινεί τη δική του θρησκεία δείχνοντας υπερβολική αφοσίωση και καταδικάζοντας όσους δεν την ασπάζονται, στην πραγματικότητα την υπονομεύει. Η επαφή ανάμεσα στις θρησκείες είναι κάτι καλό: πρέπει να ακούμε και να σεβόμαστε τις γνώμες των άλλων». Ενδιαφέρον έχει ένα πολύ σύντομο δοκίμιο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, με τίτλο «Μορφές ενός θρύλου», γύρω από τον Βούδα, τον πνευματικό δάσκαλο Σιντάρτα και τον Ασόκα.