Όνειρα: είναι σημαντικό εργαλείο ενόρασης;

Από τη φαινομενολογία στην ψυχοθεραπεία, από την ψυχανάλυση στον ανθρωπισμό

Η έννοια των ονείρων έχει απασχολήσει τη φιλοσοφική σκέψη από την εποχή του Πλάτωνα, ο οποίος βασιζόμενος στην ονειρική διεργασία στήριζε τα επιχειρήματα του κατά της αξιοπιστίας της πραγματικότητας. Την άποψη αυτή συμμερίζεται και ο Schopenhauer, ο οποίος έχει εκφράσει τον προβληματισμό του για την ίδια την ικανότητα της διάκρισης μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας.

Σταδιακά, καθώς η επιστήμη της ψυχολογίας άρχισε να παίρνει μορφή, τα όνειρα αποτέλεσαν αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, ενώ ο Καρτέσιος ήταν ο πρώτος που επισήμανε την ψυχολογική φύση τους. Το βέβαιο είναι ότι πρόκειται για μία νοητική λειτουργία τόσο ιδιαίτερη και συνάμα γοητευτική, που όμως θέτει ξεκάθαρα τα όριά της στην περαιτέρω μελέτη της από όλους τους τομείς που έχουν προσπαθήσει να την προσεγγίσουν, διχάζοντας έτσι τις απόψεις σχετικά με το κατά πόσο είναι χρήσιμο να χρησιμοποιούνται ως πηγή ενδοσκόπησης και αυτογνωσίας.

Ψυχανάλυση: όνειρα ως εκπλήρωση επιθυμιών

Ο πρώτος που συνέδεσε τη μελέτη των ονείρων για τη κατανόηση του ανθρώπινου ψυχισμού με το όνομά του δεν είναι άλλος από τον Sigmund Freud, ο οποίος αφιέρωσε το κλινικό του έργο στην πρόσβαση του ασυνείδητου. Τη χρήση των ονείρων τη χαρακτήρισε ως τη βασιλική οδό προς την πρόσβαση αυτή, ενώ ένα από τα σπουδαιότερα έργα του αποτελεί η Ερμηνεία των Ονείρων. Τα όνειρα για τον Freud είναι μια γλώσσα με κανόνες συντακτικούς, τόσο προσωπική όσο και κοινωνική.

Πρώτος κανόνας η συμπύκνωση, σύμφωνα με την οποία ένα στοιχείο του ονείρου αντιστοιχεί σε πολλές πληροφορίες και στοιχεία της πραγματικότητας. Για παράδειγμα ένα πρόσωπο που ονειρευόμαστε μπορεί να αποτελείται από χαρακτηριστικά πολλών σημαντικών προσώπων της ζωής μας. Δεύτερος κανόνας η μετάθεση, κατά την οποία μία πληροφορία στο όνειρο, όπως για παράδειγμα εχθρικά συναισθήματα για κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, μετατίθενται σε κάποιο ουδέτερο πρόσωπο ή στοιχείο μέσα στο όνειρο.

Η πασίγνωστη φράση του Φρόυντ ότι "το όνειρο είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο" δείχνει και τα ίχνη της προσπάθειάς του. Παράλληλα με την αποκρυπτογράφηση του ονείρου οδηγείται, αναπόφευκτα, στην ανακάλυψη των σημαντικών προταγμάτων της θεωρίας του, που κάνουν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους μέσα στις σελίδες τηςΤraumdeutung: οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ασυνείδητο, νεύρωση, παλινδρόμηση κ.ά.

Προσπαθεί επομένως να αποκρυπτογραφήσει το περιεχόμενο που μπορεί κάποιος να ανακαλέσει στη μνήμη του, δίνοντας έμφαση τόσο στα επιμέρους σύμβολα, όσο και στον τρόπο που τα αφηγείται. Κάθε όνειρο δηλώνει μία επιθυμία η οποία είναι καταπιεσμένη και απωθημένη, καθώς η πραγματικότητα την απαγορεύει, κάνοντας το όνειρο τη μόνη διέξοδο για να εκπληρωθεί, έστω και με αυτόν τον μεταμφιεσμένο τρόπο. Παράλληλα, επιχειρεί να αποδείξει ότι τα όνειρα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι τηλεπαθητικά, δηλαδή να προμηνύουν το μέλλον.

Υπαρξισμός: όνειρα ως οπτικά σύμβολα σημαντικών εμπειριών

Ο Irvin Yalom επίσης είναι ένας από τους κορυφαίους ψυχοθεραπευτές, εκπρόσωπος της υπαρξιακής προσέγγισης, ο οποίος μέσα από το έργο του ο Δήμιος του Έρωτα, δίνει το στίγμα του τόσο για το πώς τα όνειρα σχετίζονται άμεσα με τη βαθύτερη κατανόηση του ψυχισμού, όσο και για το πώς δουλεύει με αυτά στην πρακτική του. Στο ομώνυμο κεφάλαιο αναζητώντας τον ονειρευτή περιγράφει τη σχέση του με το θεραπευόμενό του Μάρβιν και την εξέλιξη της θεραπείας, η οποία αναδείχθηκε μέσα από τα όνειρά του. Μάλιστα αναφέρει ότι του είχε προτείνει από την πρώτη κιόλας συνεδρία τους, να σημειώνει τα όνειρά του σε ημερολόγιο και φέρνει το υλικό στη θεραπεία ώστε να το δουλεύουν μαζί- μια πρόταση που έκανε συχνά στους θεραπευόμενούς του όπως λέει.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που δείχνει τη συμβολική γλώσσα των ονείρων, είναι στο σημείο που ο Μάρβιν αναφέρει ένα όνειρό του κατά το οποίο είδε να εξελίσσεται μία μεταμόσχευση καρδιάς, κάτι το οποίο σύμφωνα με το Yalom αποτελεί οπτικό σύμβολο της ίδιας της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας και ιδιαίτερα του σημείου στο οποίο βρισκόταν η σχέση τους. Ακόμη ένα σύμβολο της ψυχοθεραπείας αφορά ένα όνειρο του Μάρβιν κατά το οποίο είδε δύο νεογέννητα γατάκια με κλειστά τα μάτια τους, τα οποία έτρεξε να τα δείξει στη σύζυγό του. Σύμφωνα με το Yalom, τα γατάκια αντιστοιχούσαν στον ίδιο το Μάρβιν και τη σύζυγό του όπου μέσα από την ψυχοθεραπεία αναγεννήθηκε μία νέα έκδοση του εαυτού τους, λίγο πριν αποκτήσει βαθιά ενόραση.

Φαινομενολογία: η άλλη όψη της ψυχικής εμπειρίας

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θέση της φαινομενολογίας σχετικά με το αν τα όνειρα είναι χρήσιμα για την ανθρώπινη κατανόηση, μια φιλοσοφία πάνω στην οποία στηρίζεται η θεωρία των ανθρωπιστικών προσεγγίσεων στην ψυχοθεραπεία. Η φαινομενολογική προσέγγιση ορίζει το όνειρο ως μία εκούσια διαδικασία, η οποία σχετίζεται με την κατανόηση της πολυπλοκότητας της ψυχικής ζωής του ανθρώπου. Μια διαδικασία η οποία βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με την πραγματικότητα και τη μη-πραγματικότητα, δίνοντας τη δυνατότητα οικοδόμησης παράλληλων σφαιρών εμπειρίας και επηρεάζοντας την ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Οι φαινομενολόγοι-υποστηρικτές της χρησιμότητας της μελέτης των ονείρων, βασίζονται στο επιχείρημα ότι αυτά αναπαριστούν την άλλη όψη της ψυχικής εμπειρίας, και ότι δεν αποτελούν κάτι ξεχωριστό από αυτή, αλλά μάλλον ένα είδος πανομοιότυπου, ουσιώδες για τη λειτουργία του μυαλού ως σύνολο. Μέσα από την ονειρική διεργασία επομένως, το άτομο μπορεί να δημιουργήσει έναν κόσμο πλούσιο σε αντικείμενα και καταστάσεις, γεγονός που υπογραμμίζει τη γνωστική λειτουργία της διεργασίας αυτής, η οποία επιτρέπει την κατανόηση της πραγματικότητας.

Όνειρα θεραπευόμενων: πώς βιώνουν το μοίρασμά τους μέσα στη θεραπευτική σχέση;

Σε έρευνα που πραγματοποίησε μία ψυχοθεραπεύτρια προερχόμενη από την ανθρωπιστική προσέγγιση, σχετικά με το πώς λειτουργούν τα όνειρα στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία από τη σκοπιά των θεραπευόμενων, κατέληξε σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα υπέρ της χρήσης τους εντός αυτής.

Φαίνεται πως οι θεραπευμένοι συνηθίζουν να μοιράζονται με τους θεραπευτές τους όνειρα, τα οποία είναι παράξενα και έντονα, και κάπως ασυνήθιστα σημαντικά για αυτούς. Συνήθως αυτά τα όνειρα φαίνεται να είναι και ενδεικτικά της θεραπευτικής διαδικασίας τους ή της προσπάθειά τους να ενσωματώσουν δύσκολα συναισθήματά τους. Επίσης το μοίρασμα ενός ονείρου, ιδίως ενός περίεργου ονείρου, φαίνεται να ενισχύει τη θεραπευτική σχέση, η οποία είναι και ο βασικός παράγοντας της θεραπευτικής αλλαγής.

Τα όνειρα για την προσωποκεντρική προσέγγιση

Αυτή η ενίσχυση της σχέσης με αφορμή το όνειρο φαίνεται να συμβαίνει καθώς οι θεραπευόμενοι βιώνουν με αυτόν τον τρόπο την ενσυναίσθηση και την άνευ όρων αποδοχή των θεραπευτών τους, δύο από τις ποιότητες που η προσωποκεντρική προσέγγιση ανέδειξε ως διαμορφωτικές του θεραπευτικού κλίματος που ενισχύει την ανάπτυξη και την αλλαγή. Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση ωστόσο, έχει την ένστασή της σχετικά με το κομμάτι της επεξεργασίας των ονείρων που αφορά την ερμηνεία, με το επιχείρημα ότι τοποθετεί το θεραπευτή σε θέση ειδικού και παύει ο πελάτης να είναι η αυθεντία στο εσωτερικό του πλαίσιο αναφοράς, εμποδίζοντας με αυτόν τον τρόπο την ισότιμη σχέση που η προσέγγιση πρεσβεύει.

Παρόλα αυτά, όλες οι μέθοδοι ερμηνείας που έχουν προταθεί από τις διάφορες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, φαίνεται να είναι εξίσου θεραπευτικές. Το σίγουρο είναι ότι η επεξεργασία των ονείρων με τον όποιο τρόπο αυτή γίνεται μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, είναι πολύτιμη για τους ίδιους τους θεραπευόμενους, καθώς προσφέρει ενόραση και δίνει τη δυνατότητα αναγνώρισης θεμάτων που αφορούν τη θεραπευτική διαδικασία.