ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΩΣ ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ

Η ηθική, καθώς και κάθε άλλος κλάδος της φιλοσοφίας, δεν αποτελεί ένα αναλλοίωτο πεδίο αναφοράς, αλλά συνιστά ένα δυναμικό μέγεθος, υφιστάμενο κατά την πορεία των ιστορικών αιώνων τη διαφοροποίηση και την εξέλιξη, τις επιβαλλόμενες από τις τροπές των καιρών και τις μεγάλες και ενίοτε θεαματικές μεταβολές στο σώμα της παγκόσμιας κοινωνίας. Η φιλοσοφική ηθική, μπροστά στο κατώφλι του εικοστού πρώτου αιώνος και της νέας χιλιετίας, διατυπώνει τα ερωτήματα κι αναπτύσσει την προβληματική της πάνω σε διαχρονικές τάξεως ζητήματα, που αφορούν στη στάση και στη συμπεριφορά ατόμων κι ομάδων έναντι του εαυτού τους και της αντικειμενικής πραγματικότητας, καθώς και πάνω σε καίριας σημασίας νέα μορφώματα στον χώρο της πολιτικής κοινωνίας.

Σήμερα η ηθική δεν είναι μεταφυσική, όπως ήταν κατά την περίοδο των μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων της ελληνικής αρχαιότητος. Ωστόσο, είναι θεμιτό και πρέπον να γίνεται λόγος για μια μεταφυσική των αξιών της, οι οποίες, μετά από τις κοσμογονικές μεταβολές της σύγχρονης πολιτικής κοινωνίας, καλύπτουν ένα ευρύ ηθικό τοπίο, με υποχρεωμένη τη φιλοσοφική συνείδηση να κατευθύνει την προσοχή της σε θέματα που καταλαμβάνουν το επίκεντρο της τρέχουσας πολιτισμικής επικαιρότητος, όπως είναι οι φυλετικές διακρίσεις, ο ρατσισμός σ' όλες του τις εκφάνσεις, η σεξουαλική απελευθέρωση, η ευθανασία, η τεχνητή γονιμοποίηση, η σχέση του ανθρώπου προς το φυσικό περιβάλλον, κ.λ.π. Η ηθική δεν έχει μόνον παρελθόν, αλλά και παρόν και μέλλον, δεδομένου ότι το θεμελιακό της ερώτημα: «τι πρέπει να πράξω;» έρχεται κι επανέρχεται κάθε φορά ανανεωμένο, με μιαν διάθεση ανοικτότητος στη διερεύνηση των πραγμάτων, υπονομεύοντας κι αυτήν ακόμη την θεμελιακή ατομική του υπόσταση. Πολλές ανήσυχες συνειδήσεις υποστήριξαν διαφορετικές αντιλήψεις όχι τόσο ως προς τη σκοπιμότητα της υπάρξεως θεωρητικής ηθικής καθεαυτήν, όσο ως προς την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής της στην ανθρώπινη δραστηριότητα, κατά την περίοδο της κυριαρχίας του homo econmicus και της εμφανούς θεαματικής τεχνολογικής αναπτύξεως. Το παρόν και το μέλλον της ηθικής φιλοσοφίας διαγράφονται με αφετηριακήν αρχή τα καίριας σημασίας προβλήματα, τα προκύπτοντα από τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της σύγχρονης κοινωνίας: την αποπροσωποποίηση, την αναγωγή της καθημερινής πράξεως και συμπεριφοράς στο άτεγκτο αίτημα και τους κανόνες μιας μηχανιστικής νοοτροπίας και την στήριξη, παντί σθένει, ενός ορθολογικού τρόπου γραφειοκρατικής συγκρότησης της εργασιακής, της παραγωγικής και επιχειρηματικής δραστηριότητος, καταδικαστικής των ηθικών συναισθημάτων, τα οποία εξοστρακίζονται χάριν της αυστηρής, ιεραρχικής διεκπεραιώσεως ρόλων, μ' απώτερο σκοπό την επιτυχία. Το αγαθό και το κακό δεν έχουν νόημα, όχι υπό την έποψη της αναποτελεσματικής καταλήξεως στη διερώτηση περί της ουσίας τους ή από τη σκοπιά της αδυναμίας του καθορισμού των μεταξύ τους ορίων, αλλά υπό την έννοια ότι στο ανωτέρω αντιθετικό ζεύγος επιδεικνύεται ηθική αδιαφορία, δεδομένου ότι στις πλείστες των περιπτώσεων υποκαθίσταται από της λογικής τάξεως κατηγορίες του ορθού - λανθασμένου.1

Η γλώσσα της ηθικής δεν έχει αντικειμενική υπόσταση, αλλά λαμβάνει εκάστοτε τον χαρακτήρα αυτού ο οποίος την ομιλεί. Έτσι, κατά καιρούς προέκυψαν ηθικές με μεταφυσικό, αγαθοκρατικό, ωφελιμοκρατικό, βουληστοκρατικό, ηδονοκρατικό κλπ περιεχόμενο. Η ηθική του παρόντος, με προοπτική μέλλοντος δεν μπορεί να είναι δογματικής τάξεως. Θα υποστηριχθεί, εν συνέχεια, με βάση τη σύγχρονη παγκόσμια ηθικοκοινωνική κρίση, ότι η ανθρωπότης μπορεί να ορθοτομήσει την πορεία της, προσβλέποντας στα πλατωνικά ηθικά πρότυπα, τα οποία, επανεπροσδιοριζόμενα, θα προσλάβουν τη λάμψη εκείνη που θα επιτρέψουν στην παγκόσμια κοινότητα να αμβλύνει και να ξεπεράσει τα αδιέξοδά της, ενώ στην ηθική θ' αναγνωρίσουν το δικαίωμα να επανακάμψει στο χώρο απ' όπου έχει εξοριστεί. Η ηθική ούτε ως καντιανή δεοντολογία ούτε ως οποιαδήποτε έκφανση του πραγματισμού μπόρεσε να επιβιώσει. Η ανθρωπότης έχει ανάγκη από μια επιστροφή που θα' ναι και πρόοδος. Θα ήταν δυνατόν να επικεντρώσει κανείς την προσοχή του στην αριστοτελική ηθική και κυρίως στη διδασκαλία των Ηθικών Νικομαχειών. Η κίνηση αυτή θα ήταν, ενδεχομένως, ενισχυτική της καθολικής επιθυμίας για μια λύση ή θα ήταν μια σοβαρή απόπειρα αντιμετώπισης του σύγχρονου ηθικού προβλήματος, για να μην πω του αδιεξόδου. Ωστόσο, η ανθρωπότης χρειάζεται έναν πιο μεγαλοφάνταστο και συνθετότερο χειρισμό των σύγχρονων προβλημάτων των οποίων η αντιμετώπιση θα πρέπει ν' αρχίσει ταυτοχρόνως απ' έξω κι από μέσα καλύπτοντας πολυδύναμα το σύνολό τους κι όχι να επιχειρεί σχεδιασμούς μ' αντικείμενο αναφοράς το συγκεκριμένο. Προς τούτο προσφέρεται η πλατωνική γνωσιολογία, η οποία έχει τόσο ηθικό όσο κι αισθητικό χαρακτήρα. Μια αναθεώρηση της πλατωνικής ηθικής, με βάση την πολυαίωνη φιλοσοφική εμπειρία, πιθανόν να αυγάσει με νέο φως την εν γένει στάση και τις αξίες μας.

Η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου, κατά Πλάτωνα, καταξιώνεται στο επίπεδο της πόλεως, πλην όμως διαμορφώνεται δια της παιδείας και της ανατροφής εντός της ανθρωπίνης εσωτερικότητος, έχοντας ως διακριτικά χαρακτηριστικά το εύρυθμον και το ευάρμονστον2. Τούτο δεν αφορά στην εσωτερίκευση μιας τεχνικής τυπικής γνώσεως αφορώσας στην καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά στην ομολογία της ψυχής του πολίτη προς την ψυχή της πολιτείας, η οποία συνιστά την προέκταση εκείνης, μέσα σε μία διαδικασία αλληλοτροφοδότησης. Η ισορροπία της ψυχής κατά την πυθαγορική και την πλατωνική της εκδοχή, ερειδόμενη στη βίωση του μετρίου, του πρέποντος, του καιρού και του δέοντος του πλατωνικού Πολιτικού3 διαμορφώνει άραγε τις προϋποθέσεις για μια ηθική πορεία της ανθρωπότητος, τώρα και στο μέλλον; Η αγάπη προς τη συμμετρία και τη χάρη οδηγούσε άλλοτε προς το ον καθεαυτό, και δεν γέμιζε τη συνείδηση μόνο μ' οντολογική αλλά και με ηθική πλησμονή. Αλλοτε η αισθητική και η τέχνη έρχονταν συνεπίκουροι της ηθικής. Σήμερα μεταξύ των εν λόγω μεγεθών παρατηρείται αντιπαράθεση, εξικνούμενη συχνά μέχρι της ρήξεως. Αλλοτε η δικαιοσύνη, καθώς και οι λοιπές αρετές κι αξίες συμπλήρωναν την ουσία τους με την ιδέα του αγαθού, καθιστάμενες χρήσιμες κι ωφέλιμες για τις συνειδήσεις4, οι οποίες, διαθέτοντας την ικανότητα να θέωνται την αιωνιότητα του χρόνου και το σύνολο της ουσίας5, δεν απέδιδαν αφενός σημασίαν τόσο μεγάλη στη βιοτική μέριμνα ούτε διαφωνούσαν στον βαθμό συγκρούσεως ως προς τη λογική ή τη διαισθητική αντίληψη για το τί πρέπει να πράξουν ή πώς πρέπει να διανοούνται και να ενεργούν μ' έναν συγκεκριμένο τρόπο. Η αναφής ουσία της ψυχής γινόταν θεατή από τον ηνίοχο της ψυχής, τον νουν, οπόταν πέριξ αυτής έδρευε η τέλεια επιστήμη, η περιέχουσα την αλήθεια ολόκληρη6: τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και την επιστήμη καθεαυτάς. Τα φτερά της ψυχής τρέφονταν άνωθεν7, ενώ στην αντίθετη περίπτωση αποδυναμώνονταν «συντυχία λήθης»8. Το αυτό παρετηρείτο και στην αριστοτελική ηθική διανόηση όπου η ενέργεια του νου ή του θειωτάτου εντός της ανθρώπινης εσωτερικότητος παρείχε την τέλειαν ευδαιμονίαν9.

Το παρόν και το μέλλον της ηθικής πως μπορεί να χαραχθεί πάνω σε πλατωνικά πρότυπα; Η σύγχρονη ηθική είναι ουσιαστικά προβληματική, δεδομένου ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά, προσωπική και κοινωνική, διαμορφώνεται πάνω στην αποτελεσματικότητα της επιτυχίας, ενώ δεν υπάρχει ηθική πρόταση που να μην υπόκειται στον σκεπτικισμό και την αμφισβήτηση. Η φιλοσοφική ηθική ή η ηθική φιλοσοφία θέτει ερωτήματα περί των αξιών, προχωρώντας στην ανάλυση και την ανάπτυξη του περιεχομένου τους. Η διαδικασία αυτή παραπέμπει τελικώς στη διερώτηση του τί είναι ο άνθρωπος, ποιο είναι το νόημα των ενεργημάτων του, της ίδιας της ζωής του και, κατ' εξοχήν του ίδιου του θανάτου του. Στις αθλοπαιδιές αλλάζουν συχνά οι κανόνες, προκειμένου ένα συγκεκριμένο άθλημα να καταστεί πιο συναρπαστικό για τους φιλάθλους. Στην πολιτική κοινωνία αλλάζουν ή συμπληρώνονται οι νομικές διατάξεις, επειδή, εξελισσόμενη μετασχηματίζεται η κοινωνία, στης οποίας τη λειτουργία οι κανονιστικές διατάξεις αναφέρονται10. Το αυτό δεν μπορεί να συμβεί στην ηθική, η οποία δεν αναπαράγει ή δεν εξεικονίζει αυτό που πράγματι συντελείται σ' έναν κοινωνικό χώρο, αλλά μάλλον αποβλέπει στην αναγωγή της συμπεριφοράς, ατομικής και συλλογικής, στο επίπεδο ενός δέοντος το οποίο καθιστά την κοινωνία πιο λειτουργική και πιο ευτυχή στην επίτευξη των στόχων της που είναι η ευημερία και η ευδαιμονία των πολιτών της. Η σύγχρονη ηθική δεν είναι στρατευμένη στην υπηρεσία της αλήθειας - η οποία έτσι κι αλλιώς δεν πιστεύεται ότι υπάρχει - αλλά συναρτημένη ή μάλλον εξαρτημένη από κάποιες δυνάμεις κι εξουσίες, ακολουθεί τα βήματά τους, πέφτοντας στο τέλος εξαντλημένη από τη προφανή αδυναμία της ν' αναπτερώσει τις ελπίδες της ανθρωπότητος για ένα λαμπρότερο μέλλον.

Ποια μορφή θα πάρει άραγε η ηθική του μέλλοντος; Πώς το μέλλον της ηθικής μπορεί να διαμορφωθεί, συν τοις άλλοις, στη βάση ενός επαναπροσδιορισμού του πλατωνικού παρελθόντος της; Αν η σύγχρονη ηθική είναι προβληματική κι αν το κοινωνικό άτομο, πέρα από υπευποκειμενικές και δογματικές αρχές, είναι υπεύθυνο για τις επιλογές και τον καθορισμό των αξιολογικών του κριτηρίων, η πλατωνική διανόηση, τόσο με το δογματικό όσο και με το κριτικό της πνεύμα, έχει τη δύναμη να ενοφθαλμίσει την ηθική συμπεριφορά του σύγχρονου ανθρώπου και να συμβάλει στην έξοδό της από την αβεβαιότητα και τον φόβο. Οι πλατωνικές ηθικές αρχές τις οποίες λαμβάνοντας υπόψη της κάθε σύγχρονη ηθική εμπλουτίζει κι ολοκληρώνει το περιεχόμενό της μπορούν να είναι: α) η απόβλεψη σ' έναν μεγάλο σκοπό· β) η φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου· γ) η ισορροπία της ψυχής δια της δικαιοσύνης και δ) η αναζήτηση ενός μέτρου μεταξύ του πλούτου και της πενίας, προστατευτικού του χαρακτήρα των πολιτών, καθώς και των έργων της τέχνης και της ζωή.

Ο μεγάλος σκοπός στην πλατωνική γνωστολογία συνίσταται στην αναγωγή της ψυχής στον κόσμο των ιδεών και στην κορυφαίαν τούτων, το αγαθό. Η συνείδηση του παρόντος, με την αυτοπεποίθηση της λογικής της ικανότητος, υποστηρίζει ότι είναι μάταιο να πιστεύει ότι σ' ένα υπερουράνιο χώρο διάγουν εν μακαριότητι υποστασιοποιημένες οι ιδέες-αξίες της πλατωνικής μεταφυσικής. Ωστόσο, μ' αφορμή τη μεγαλόπνοη αυτή πλατωνική διδασκαλία, η σύγχρονη συνείδηση μπορεί να κατανοήσει την αναγωγική εν λόγων πορεία ως κατάδυση της ψυχής στο βάθος της εσωτερικότητός της, ώστε, δια της συμβολής των πολιτικών, ηθικών και διανοητικών αρετών, να επιτύχει την κάθαρση και την εξύψωσή της στο επίπεδο της αυθεντικότητος. Στην τάξη αυτή των ιδεών, η κατάδυση γίνεται άνοδος και η άνοδος κατάδυση. Αν με όρους του πλατωνικού Τιμαίου η ψυχή είναι διφυής, συνισταμένη από το ταυτόν και το έτερον, το είναι και το γίγνεσθαι, η σύγχρονη ψυχή αρέσκεται στην περιπλάνησή της στα πεδία του ετέρου, όπου καρπούται την ικανοποίηση από την χρήση των τέλειων μηχανικών και τεχνικών μέσων, καθώς και την παρακόλουθη οικονική επιτυχία, δεχόμενη ταυτοχρόνως τις συνέπειες των τιθέμενων συγκεχυμένων και ουτιδανών στόχων της. Εκείνο που επιβάλλεται να πράξει, υπό τις περιστάσεις, είναι η ενεργοποίηση του ενύπαρκτου μέσα της θείου στοιχείου που θα την καταστήσει πρωτίστως ενήμερη της πενίας της, για να γίνει, εν συνέχεια, ζητητική του πλούτου της. Το εγχείρημα δεν είναι διόλου εύκολο, επειδή οι δεσμεύσεις των δυνάμεων της αγοράς είναι ασφυκτικές, υποχρεώνοντας τη συνείδηση ν' ακολουθήσει πιστά τις προδιαγραφές του τυφλού πεπρωμένου της. Η μόνη διέξοδος η απομένουσα για τον άνθρωπο είναι η μεσολαβητική παρεμβολή του πλατωνικού θείου έρωτος, ο οποίος διαθέτει τη δύναμη να επιστρέψει στην ψυχή τα χαμένα φτερά της, για το τίναγμα προς τα άνω. Ο Πλάτων διδάσκει ότι το τέλος της διαλεκτικής αυτής πορείας, σηματοδοτείται από την παρουσία της ιδέας του Αγαθού. Ωστόσο η κορυφαία των ιδεών και αξιών είναι δυνατόν να υποκατασταθεί με κάθε άλλον αντιστοίχου κύρους σκοπόν, αρκεί η θέση του ως προτεραιότης των συνειδησιακών επιδιώξεων να δικαιώνει τον αγώνα του ανθρώπου για αυτοπραγμάτωση και δικαίωση, μέσα στο γενικό κλίμα ευημερίας της πολιτικής κοινωνίας. Το πλατωνικό ήθος της ψυχής συμβάλλει ώστε ο σύγχρονος άνθρωπος αν συγκροτήσει το δικό του, υπό την προϋπόθεση ότι είναι φιλοθεάμων της αλήθειας. Το μέγιστον μάθημα, η γυμνασία για τη μέθεξη της ιδέας του αγαθού ας λάβει όποιο περιεχόμενο η σύγχρονη συνείδηση επιθυμεί να του προσδώσει· αρκεί να είναι μάθημα περί του μεγίστου και να μην προδίδει την πλατωνική έννοια της αλήθειας, κινώντας την ζωή μεταξύ του ασήμαντου και του επουσιώδους.

Η επόμενη πτυχή της πλατωνικής διδασκαλίας που ενισχύει τις προσπάθειες για την αναζήτηση μιας νέας ηθικής, ανοικτής ή κλειστής δεν έχει σημασία, δεδομένου ότι δεν αίρεται το προβληματικό της φύσεώς της, είναι η πλατωνική έννοιας της φιλοσοφίας ως μελέτη θανάτου. Είναι αναγκαίο ή μάλλον απαραίτητο, όπως επισημαίνει νεοέλλην διανοητής, να επανατεθεί ο θάνατος στην ζωή και η ζωή στον θάνατο, ώστε να προσλάβει η ηθική τον κοσμικό της ρυθμό11. Η έννοια του θανάτου, κατά την πλατωνική εκδοχή της, δεν περιέχει μοναχά το βιολογικό τέλος της ζωής ούτε είναι περιληπτική της βίαιης λύσεως της αρμονικής συνύπαρξης ψυχής και σώματος. Έρως και θάνατος κατά την πλατωνική διδασκαλία, ως αδιάκριτο ζεύγμα, αποτελούν τις δυνάμεις δια των οποίων η συνείδηση εφορά όλο το φάσμα της ζωής, υπακούοντας στην κλήση να νεκρώσει μέσα της όλα εκείνα τα ενάντια, πάθη, μίση, φθόνους, κακίες, τα αποτρεπτικά της αναγωγής στην κορυφή του εαυτού της. Κατ' αυτό τον τρόπο, ο θάνατος κατεργάζεται την αρετή, αλλά και την επιστήμη στο πλατωνικό της νόημα, δυνάμεις, οι οποίες συνυπάρχουσες και στρατευμένες καθαρά στην υπηρεσία της ποιοτικής βελτιώσεως του ανθρώπου, καθίστανται η γέφυρα μεταγωγής της ψυχής από του γίγνεσθαι προς το ον και την ιδέα. Η ζωή στην άκρα απόλαυσή της δεν έδωσε στον άνθρωπο των ημερών μας τη προσδοκώμενη ευδαίμονα διάθεση. Ως εκ τούτου, προκειμένου να καταπολεμηθεί ως δύναμη, απαιτείται να στραφεί κατεναντίον της το δέος της αντίθετης δυνάμεως, η οποία είναι ο θάνατος ως ομολογία προς τη φιλοσοφία. Από αυτή την άποψη, η μέριμνα για τον θάνατο συνιστά μέριμνα για την ίδια τη ζωή12, με την έννοια ότι η ανθρωπότης φερόμενη πιο συνετά, και στοχαζόμενη πάνω στο φαινόμενο του θανάτου, θα προσκτηθεί την ικανότητα απαλλαγής από τη λοιμική του καταναλωτισμού και του στείρου εγωκεντρισμού, χάριν μιας πιο αυθεντικής ζωής, με λιγότερους φόβους και διαψεύσεις και με περισσότερες ελπίδες.

Η σύγχρονη πολιτική κοινωνία προσδιορίζεται ως πολυφωνική, ενώ η ιδιότης αυτή φαίνεται να προδιαγράφει και το προσεχές της μέλλον. Η θρυλούμενη παγκοσμιοποίηση μπορεί να καταστεί θεμιτό όραμα της ανθρωπότητος υπό τον όρον ότι θα ενθαρρύνει την αλληλεπίδραση των διαφορετικοτήτων, με την παράλληλη ενίσχυση της ατομικής ταυτότητος των εθνικών πολιτισμών. Το ευκταίο θα είναι, άνθρωποι, ανομοιογενών πολιτισμικών, θρησκευτικών και ηθικών καταβολών, να συναντώνται και να συναινούν σε θέματα, όπως είναι η ελευθερία της σκέψης, η ισότητα στην παροχή ευκαιριών, η κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η δίκαιη κατανομή των πολιτιστιμικών αγαθών και η εμπέδωση της έννομης τάξεως13. Πέρα από την τήρηση των θεσμικών κανόνων και των νομοτεχνικών διαδικασιών, εκείνο που συνεπιβάλλεται είναι η αλλαγή της νοοτροπίας και της ιδιοσυγκρασίας του ανθρώπου, πράγμα που κατά βάση συντελείται μέσω της παιδείας, η οποία θα πρέπει να μνησθεί και πάλι του ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα της. Προς την κατεύθυνση αυτήν η πλατωνική ψυχολογία έχει να διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο. Για να επιτευχθεί ένα οποιοδήποτε είδος εξωτερικής αρμονίας και ν' αποφευχθεί η μετατροπή της πολυφωνίας σε κακοφωνία, είναι αναγκαίο να συνυπάρξουν αρμονία και ισορροπία εντός της ανθρωπίνης εσωτερικότητος. Η ιδανική κοινότης είναι εκείνη της οποίας τα μέλη πραγματώνουν στο μέγιστο τις δυνατότητές τους εν αγαστή συμπνοία προς τους συμπολίτες τους και προς την κοινωνίαν καθόλου. Μια τέτοια στάση είναι εγγύτατα προς την πλατωνική διδασκαλία η οποία υποστηρίζει την πραγμάτωση ενός θείου σχεδίου για την ανθρωπότητα και για κάθε πρόσωπο ξεχωριστά, του οποίου η ψυχική πραγματικότης τελεί σε κατάσταση ισορροπίας με την εναρμόνιση των μορίων της ψυχής δια της δικαιοσύνης, της συνισταμένης των αρετών της σοφίας, της ανδρείας και της σωφροσύνης, των αντιστοιχούντων προς το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητό μέρος της ψυχής14. Με τα δεδομένα αυτά, ο μικρόκοσμος της ατομικής ψυχής ευρίσκεται σε σχέση ομολογίας προς την πολιτική και κατ' επέκταση προς την κοσμική πραγματικότητα.

Οι εν λόγω πλατωνικές αξιωματικές ηθικές αρχές υποβάλλουν, με δεδομένη την ψυχική αυτήν ισορροπία και αυτοκατοχύρωση, την ανάγκη της βιώσεως ενός μέτρου μεταξύ του πολλού πλούτου και της ταπεινωτικής πενίας, προκειμένου η συνείδηση, αφενός να μην διατρέχει τον κίνδυνο να περιπέσει στην τρυφή και την αργία κι αφετέρου ν' αποτραπεί το ενδεχόμενο να υπόκειται στην ανοικτή δυνατότητα της ανελευθερίας και της κακοεργίας. Υπό τις συνθήκες αυτές, ο άνθρωπος, «ευσχήμων εν πάσι» διαμορφώνει έναν χαρακτήρα ευεπίφορον προς το βέλτιστο, έτσι ώστε δια της ευνομίας, εξωτερικής κι εσωτερικής, να καθίσταται ικανός να σέβεται εαυτόν και τους συνανθρώπους του15, γεγονός που αποτελεί την πεμπτουσία κάθε ηθικού ευαγγελίου, παλαιού και σύγχρονου. Η ηθική του παρόντος, κατά την διδασκαλία του I. Levinas, απηχώντας το πλατωνικό παρελθόν της, καταθέτει ως κύρια και καίριας σημασίας ηθική στάση, σε μίαν κοινωνία αμοιβαιότητος κι αλληλεγγύης, το να υπάρχει κανείς για τον Αλλο, συνειδητοποιώντας την ευθύνη του γι' αυτόν, χωρίς την αναμονή της ανταποδόσεως.

Η ανθρωπότης πορεύεται προς το μέλλον και τα πεπρωμένα της, έχοντας στη διάθεσή της μιαν πλησμονή πλούτου και γνώσεων. Ο παλμός της ζωής και η ένταση της υπάρξεως αναπαράγουν λάμψεις φωτός και φθόγγους ευφροσύνου λόγου από την πλατωνική μήτρα της καταβολής τους, προκειμένου ν' αρχιτεκτονηθεί ένα σχήμα ηθικού βίου, ανταποκρίσιμου στη φύση και στα οράματα του σύγχρονου ανθρώπου. Έτσι, είναι μάλλον βέβαιο ότι θα καταστεί η γη το ευάρεστο κατάλυμα του ανθρώπου.
 ------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

¹ I. Z. Bauman, Και πάλι μόνοι: η ηθική μετά τη βεβαιότητα, ελλ. μετ. Ρίκας Μπενβενιστέ - Κ. Χατζηκυριάκου, Αθήνα, Έρασμος (1994) 1998, σ. 23.

² Πλατωνοσ, Πολ., Γ 413 e 2-5.

³ Του αυτου, Πολιτ., 284 e 5-8.

⁴ Πλατωνοσ, Πολ., ΣΤ' 505a 2-4.

⁵ Πβ αυτόθι, 486 a 8-9.

⁶ Του αυτου, Φαίδρ., 247 c 3-8.

⁷ Αυτόθι, 248 c 1-2.

⁸ Αυτόθι, 248 c 6-7.

⁹ Πβ. Αριστ., Ηθ. Νικομ., Κ7, 1177 a 12-18. Πβ Α. ΜΑΝΟΥ, Η ευδαιμονία ως θεωρία κατά τον Αριστοτέλη, Φιλοσοφία των αξιών. Πλατωνική και μεταπλατωνική διανόηση, Αθήνα, 1996,

σ. 68

¹⁰ P. Edwards, The Future of Ethics, The Future of Philosophy towards the 21^st Century (OI. Leaman ed.,) London - N.Y. 1998, σ. 44. Πβ Θ. Πελεγρινη, Η θεμελίωση του ηθικού βίου, Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1986, σ 92-94.

¹¹ Πβ Κ. Αξελου, Για μια προβληματική ηθική, β' εκδ., ελλ. μετ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, (1974) 1992, σ. 62.

¹² Πβ. FR. Dastur, Ο θάνατος. Δοκίμιο για το πεπερασμένο, ελλ. μετ. Βίκυ Σιδηροπούλου,

Αθήνα, Scripta. 1999, σ. 30.

¹³ Πβ. Z. Bauman, Και πάλι μόνοι: η ηθική μετά τη βεβαιότητα, σ. 56-57.

¹⁴ Για την έννοια της δικαιοσύνης παρά Πλάτωνι, Πβ R.C. Ledge, Plato's Theory of Ehtics, London Kegan Paul & Co., N.Y., Harcourt & Co., 1928, σ. 415-424

¹⁵ Πλατ., Πολ., 412b7-c6