Ὁ φόνος ὡς ἐπαινετή πράξη στή Χριστιανική Ἠθική

Εἰσαγωγικές παρατηρήσεις
Εἶναι γεγονός ἀναντίρρητο ὅτι ὁ φόνος θεωρεῖται στή Χριστιανική θρησκεία θεοστυγής πράξη καί μία ἀπό τίς πλέον σοβαρές παραβάσεις τοῦ θείου νόμου. Ὁ ἀδελφοκτόνος Κάϊν ἐπισύρει τήν ὀργή τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία τῆς Γενέσεως σέ σημεῖο μάλιστα πού νά τιμωρεῖται σκληρότερα καί ἀπό τήν ποινή τοῦ θανάτου, τήν ὁποία ὁ ἴδιος ὁ Κάϊν ἐξαιτεῖται. Στήν Καινή Διαθήκη ὁ ἀπόστολος Ἰωάννης ρητά ἐξαγγέλλει ὅτι «πᾶς ἀνθρωποκτόνος οὐκ ἔχει ζωήν αἰώνιον ἐν αὐτῷ μένουσαν» (Α΄ Ἰωάν. Γ΄ 15).
Ὅμως ὑπάρχουν περιπτώσεις πού, ὑπό ὁρισμένες προϋποθέσεις, ἡ ἀφαίρεση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς θεωρεῖται ὡς ἐπαινετή πράξη στήν Βίβλο καί στήν Πατερική σκέψη. Δέν θά ἀναφερθοῦμε στήν περίπτωση τοῦ πολέμου, ὅπου ὁ Μέγας Ἀθανάσιος χαρακτηρίζει τό φόνο ὡς ἐπαινετή πράξη: «Φονεύειν οὐκ ἔξεστιν ἀλλ᾿ ἐν πολέμοις ἀναιρεῖν τούς ἀντιπάλους καί ἔννομον καί ἐπαίνου ἄξιον. Ὥστε τό αὐτό κατά τι μέν καί κατά καιρόν οὐκ ἔξεστι, κατά τι δέ καί εὐκαίρως ἀφίεται καί συγκεχώρηται».(Μ. Ἀθανασίου, Ἐπιστολή πρός Ἀμμοῦν, ΡG 26, 1173Β). Ἄλλωστε ἡ ἐξαίρεση τοῦ πολέμου μπορεῖ κάλλιστα νά χαρακτηρισθεῖ ὡς παραχώρηση τῆς Ἐκκλησίας, φθαρτική μέν τοῦ αὐθεντικοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος, ἀναγκαία ὅμως πρός τήν κοσμική ἐξουσία μετά τήν ἀναγνώρισή της ἀπό αὐτήν. Θά ἀναφερθοῦμε σέ περιπτώσεις ἀνθρωποκτονίας πού συνάδουν τελείως μέ τό γνήσιο χριστιανικό πνεῦμα καί εἶναι χαρακτηρισμένες ἀπό τούς Πατέρες ὡς ἀπολύτως θεάρεστες.
Προτοῦ ὅμως εἰσέλθουμε στό κυρίως θέμα μας ἄς μᾶς ἐπιτραποῦν μερικές σύντομες, εἰσαγωγικές παρατηρήσεις περί τοῦ πῶς νοοῦνται οἱ ἠθικές ἀξίες καί ὁ ἠθικός νόμος στό χριστιανισμό. Λέγουμε λοιπόν ὅτι ὁ ἠθικός νόμος καί ἡ ἠθική τάξη δέν ἔχουν ὀντολογική αὐθυπαρξία καί αὐτονομία, ἱστάμενοι ἐκτός τοῦ Θεοῦ καί μάλιστα περιορίζοντες τήν ἐλευθερία αὐτοῦ στή χριστιανική πατερική σκέψη, ὅπως π.χ. συμβαίνει κατά τό μᾶλλον ἤ ἦττον στό πλατωνισμό, ἀλλ᾿ εἶναι ἀγαθά βουλήματα τοῦ παντοδυνάμου καί παναγάθου Θεοῦ. Ὅπως οἱ ἄκτιστοι λόγοι τῶν ὄντων εἶναι ἀγαθά ἐννοήματα τοῦ ἀπολύτως ἐλευθέρου Θεοῦ καί ὄχι ἰδέες, ὀντολογικά αὐθύπαρκτες, ἀνεξάρτητες καί μάλιστα περιοριστικές τοῦ δημιουργοῦ, κατά τήν πλατωνική ἐκδοχή, ἔτσι καί ὁ ἠθικός νόμος, στή χριστιανική σκέψη, εἶναι ἀπόρροια καί ταυτίζεται μέ τό πανάγαθο θέλημα τοῦ Θεοῦ. Τίποτε ἐκτός τοῦ Θεοῦ δέν περιορίζει τήν ἀπόλυτη ἐλευθερία αὐτοῦ στή βιβλική καί πατερική σκέψη. Ἀγαθό εἶναι ὅ,τι θέλει ὁ Θεός.

Ἔτσι λοιπόν στό δίλημμα πού θέτει ὁ Πλάτων στόν Εὐθύφρονα (10α 2-3) «ἆρα τό ὅσιον ὅτι ὅσιον ἐστιν φιλεῖσθαι ὑπό τῶν θεῶν, ἤ ὅτι φιλεῖται ὅσιον ἐστιν;» (μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλου: «ἄραγε τό ὅσιο εἶναι ἀγαπητό στούς θεούς ἐπειδή εἶναι ὅσιο ἤ εἶναι ὅσιο ἐπειδή τούς εἶναι ἀγαπητό;») ὁ Χριστιανισμός ἀδιστάκτως συνηγορεῖ ὑπέρ τοῦ δευτέρου: τό ὅσιο οὐδεμία ὀντολογική καί ἀξιολογική προτεραιότητα ἔχει ἔναντι τοῦ Θεοῦ, ἀναγκᾶζον μάλιστα τόν Θεό νά συμμορφωθεῖ πρός αὐτό – θέση πού συνεπάγεται τό πρῶτο σκέλος τοῦ διλήμματος – ἀλλά ταυτίζεται ἀπολύτως καί, ἄς ἐπιτραπεῖ ἡ ἔκφραση, “αὐθεραίτως” μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ – θέση πού συνεπάγεται τό δεύτερο σκέλος τοῦ διλήμματος.
Ἡ θέση ὅτι ὑπάρχει μία παγκόσμια δικαιϊκή καί ἠθική τάξη, στήν ὁποία ὑποτάσσεται ἀδηρίτως ἀκόμη καί τό θεῖον, εἶναι μία ἀρχαιοελληνική θέση, ἀνιχνευομένη εὐκρινῶς στόν Ὅμηρο, στούς Τραγικούς ἀκόμη καί στόν Πλάτωνα. Εἶναι ὅμως ἐντελῶς ἀλλότρια τῆς χριστιανικῆς σκέψεως, κατά τήν ὁποία ἀγαθό εἶναι ὅ,τι θέλει ὁ ἀπολύτως ἐλεύθερος καί πανάγαθος Θεός. Ἑπομένως καί ὁ φόνος, ἐφ᾿ ὅσον εἶναι θελητός ἀπό τό Θεό, σέ ὁρισμένες ἐξαιρετικές καί σπάνιες περιστάσεις καί ὑπό ὁρισμένες, αὐστηρά ἐντελλόμενες ὑπό τοῦ Θεοῦ προϋποθέσεις, εἶναι ἀρεστός σ᾿ αὐτόν.
Ὁ φόνος στή Παλαιά Διαθήκη καί στή Πατερική σκέψη
Στοιχώντας πρός τήν ἀνωτέρω ἀντίληψη γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «ὁ φόνος κακόν· μόνου γάρ Θεοῦ τό χωρίζειν τήν ψυχήν ἐκ τοῦ σώματος, τοῦ καί συνδήσαντος· εἰ δέ φονεύσω ὑπό Θεοῦ κελευόμενος, ἀγαθόν· πᾶν γάρ ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ, ἀγαθόν» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Διάλογος κατά Μανιχαίων (14)  68-71, Ε.Π.Ε. Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 154). Μάλιστα ὁ ἱερός Δαμασκηνός σ᾿ ἕνα ἄλλο ἔργο του, τά Ἱερά Παράλληλα, ἀφιερώνει εἰδικό κεφάλαιο, ἐπιγραφόμενο Περί προφητῶν ἀνδροφονησάντων καί εὐαρεστησάντων Θεῷ, ὅπου ἀναφέρει τέσσερις τόν ἀριθμόν περιπτώσεις φόνου στήν Παλαιά Διαθήκη, οἱ ὁποῖες ἦσαν εὐάρεστες ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ. (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἱερά Παράλληλα, στοιχεῖον Π, τίτλος στ΄, Ε.Π.Ε. , Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 116-119).
Πρώτη περίπτωση εἶναι ὅταν ὁ Μωϋσῆς διέταξε τούς πιστούς Ἰσραηλῖτες νά κατασφάξουν τούς Ἰσραηλῖτες πού προσκύνησαν τό εἴδωλο τοῦ χρυσοῦ μόσχου: «Ἔστη δέ Μωυσῆς ἐπί τῆς πύλης τῆς παρεμβολῆς καί εἶπε· τίς πρός Κύριον; ἴτω πρός με, συνῆλθον οὖν πρός αὐτόν πάντες οἱ υἱοί Λευί. καί λέγει αὐτοῖς· τάδε λέγει Κύριος ὁ Θεός Ἰσραήλ· θέσθε ἕκαστος τήν ἑαυτοῦ ρομφαίαν ἐπί τόν μηρόν καί διέλθετε καί ἀνακάμψατε ἀπό πύλης ἐπί πύλην διά τῆς παρεμβολῆς καί ἀποκτείνατε ἕκαστος τόν ἀδελφόν αὐτοῦ καί ἕκαστος τόν πλησίον αὐτοῦ καί ἕκαστος τόν ἔγγιστα αὐτοῦ. καί ἐποίησαν οἱ υἱοί Λευί καθά ἐλάλησεν αὐτοῖς Μωυσῆς, καί ἔπεσαν ἐκ τοῦ λαοῦ ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ εἰς τρισχιλίους ἄμδρας. καί εἶπεν αὐτοῖς Μωυσῆς· ἐπληρώσατε τάς χεῖρας ὑμῶν σήμερον Κυρίῳ, ἕκαστος ἐν τῷ υἱῷ ἤ ἐν τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ, δοθῆναι ἐφ᾿ ἡμᾶς εὐλογίαν» (Ἐξόδ., 32, 25-29).
Σχολιάζοντας ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς τήν ἐξόντωση αὐτή τῶν ἀσεβησάντων Ἰσραηλιτῶν γράφει: «Μωϋσῆς τεσσαρακονθήμερον, νηστεύων ἐπ᾿ ὄρους εἰς ὕψος θεοπτίας ἀνέπτη καί πλάκας θεοσεβείας ἐδέξατο· ὁ δέ τῶν Ἑβραίων δῆμος κάτω, μεθύοντες, εἰς ἀσέβειαν κατωλίσθησαν καί εἴδωλον ἐχώνευσαν μόσχου τοῦ αἰγυπτίου Ἄπιδος θεοῦ ὅμοιον, καί εἰ μή Μωϋσῆς ἔστη πρός τόν Θεόν, διά τῆς ἀνηλεοῦς ἐκ τῶν ὁμογενῶν φόνου ἐξιλασάμενος πρότερον, οὐκ ἄν ὅλως ἐφείσατο αὐτῶν ὁ Θεός» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία ΙΓ΄, Ε.Π.Ε., τόμος 9ος, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 354-356). Μετάφραση (Παναγιώτη Χρήστου): «Ὁ Μωυσῆς, νηστεύοντας ἐπάνω στό ὄρος σαράντα ἡμέρες, ἐπέταξε σέ ὕψος θεοπτίας κι ἐδέχθηκε πλάκες θεοσεβείας· ὁ δέ λαός τῶν Ἑβραίων κάτω μεθώντας, ἐξέπεσαν σέ ἀσέβεια καί ἐχώνευσαν εἴδωλο μόσχου σέ ὁμοίωμα τοῦ αἰγυπτίου θεοῦ Ἄπιδος, καί ἄν δέν στεκόταν μεσίτης πρός τόν Θεό, ἀφοῦ μέ τήν ἀνηλεῆ ἐξόντωσι τῶν ὁμογενῶν του πού προηγήθηκε τόν ἐξιλέωσε, δέν θά τούς λυπόταν καθόλου ὁ Θεός» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, ὅ. π., σελ.355-357).
Δεύτερη περίπτωση εἶναι αὐτή κατά τήν ὁποίαν ὁ Φινεές μέ τή λόγχη ἐφόνευσε τό ζευγάρι τῶν Ἰσραηλιτῶν πού ἐπόρνευσαν. «Καί ἰδών Φινεές υἱός Ἐλεάζαρ υἱοῦ Ἀαρών τοῦ ἱερέως ἐξανέστη ἐκ μέσου τῆς συναγωγῆς καί λαβών σειρομάστην (=λόγχη) ἐν τῇ χειρί εἰσῆλθεν ὀπίσω τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Ἰσραηλίτου εἰς τήν κάμινον καί ἀπεκέντησε ἀμφοτέρους, τόν τε ἄνθρωπον τόν Ἰσραηλίτην καί τήν γυναῖκα διά τῆς μητρός αὐτῆς· καί ἐπαύσατο ἡ πληγή ἀπό υἱῶν Ἰσραήλ» (Ἀριθμ., 25, 7-8). Μάλιστα, ὅπως φαίνεται καθαρά ἀμέσως παρακάτω ὁ Θεός εὐαρεστήθηκε πλήρως ἀπό αὐτή τή διπλῆ ἀνθρωποκτονία: «Καί ἐλάλησε Κύριος πρός Μωυσῆν λέγων Φινεές υἱός Ἐλεάζαρ υἱός Ἀαρών τοῦ ἱερέως κατέπαυσε τόν θυμόν μου ἀπό υἱῶν Ἰσραήλ ἐν τῷ ζηλῶσαί μου τόν ζῆλον ἐν αὐτοῖς, καί οὐκ ἐξηνάλωσα τούς υἱούς Ἰσραήλ ἐν τῷ ζήλῳ μου» (Ἀριθμ., 25, 10-11).
Εἶναι ἐξόχως χαρακτηριστικά τά σχόλια τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἐπ᾿ αὐτοῦ τοῦ συμβάντος: «Καί εἰ μή Φινεές ὁ τοῦ Ἐλεάζαρ διανέστη ζηλώσας, καί μιᾷ πληγῇ δόρατι διελάσας τεθανάτωκεν ἀπ᾿ αὐτοφώρῳ τόν πορνεύοντα σύν τῇ πορνευομένῃ, πάντες ἄν ἀπώλοντο, καί τῶν ἀναιτίων ὡς ὑπαιτίων διά τό μή ἐκδικεῖν τήν παρανομίαν τιμωρουμένων· διό καί ὁ Θεός πρός τόν Μωϋσῆν ἔλεγε· “Φινεές κατέπαυσε τόν θυμόν μου καί οὐκ ἐξηνάλωσα τούς υἱούς Ἰσραήλ ἐν τῷ ζήλῳ μου”» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία ΞΒ΄, Ε.Π.Ε., τόμος 11ος, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 596). Μετάφραση (Παναγιώτη Χρήστου): «Καί ἄν δέν ἐσηκωνόταν ὁ Φινεές, υἱός τοῦ Ἐλεάζαρ ἀπό ζῆλο, νά θανατώση ἐπ᾿ αὐτοφώρω τόν πορνεύοντα μαζί μέ τήν πορνευομένη διαπερώντας τους διά τοῦ δόρατος μ᾿ ἕνα κτύπημα, ὅλοι θά ἀφανίζονταν, ὁπότε θά ἐτιμωροῦνταν καί οἱ ἀθῶοι ὡς ἔνοχοι, διότι δέν ἐκδικοῦσαν τήν παρανομία. Γι᾿ αὐτό καί ἔλεγε πρός τόν Μωϋςῆ ὁ Θεός· “ὁ Φινεές κατέπαυσε τό θυμό μου καί δέν ἀφάνισα ἀπό τό ζῆλο μου τούς υἱούς Ἰσραήλ”» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, ὅ.π. σελ. 597).
Μάλιστα ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς θέλοντας νά τονίσει τίς ἐπιπτώσεις καί τό θεοστυγές τῆς πορνείας γράφει χαρακτηριστικά: «Καί εἰ μή Φινεές ζηλώσας καί μιᾷ πληγῇ μετά τῆς πορνευομένης συναποκτείνας τό μύσος κατεργαζόμενον  καί ἀναχαιτίσας τήν πρᾶξιν ἐξιλεώσατο τόν Θεόν, κἄν πάντες ἀπώλοντο, παγγενεί τῆς θείας ὀργῆς πειραθέντες διά τήν τῆς πορνείας παρανομίαν» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία ΛΘ΄, 3, Ε.Π.Ε., τόμος 10ος, Θεσσαλονίκη1985, σελ. 496). Μετάφραση (Παναγιώτη Χρήστου): «Καί ἄν δέν ἐξιλέωνε τόν Θεό ὁ Φινεές πού ἀπό ζῆλο μ᾿ ἕνα κτύπημα ἐφόνευσε μαζί μέ τήν πορνευομένη τόν διαπράττοντα τή βρωμιά κι ἀναχαίτισε τήν πρᾶξι, θά ἐχάνονταν ὅλο τό γένος δοκιμαζόμενο ἀπό τή θεία ὀργή λόγω τῆς παρανομίας τῆς πορνείας» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, ὅ.π., σελ. 497).
Ἄλλη περίπτωση θεάρεστης ἀνθρωποκτονίας εἶναι τοῦ προφήτη Σαμουήλ: «Καί εἶπε Σαμουήλ· προσαγάγετέ μοι τόν Ἀγάγ βασιλέα Ἀμαλήκ. Καί προσῆλθε πρός αὐτόν Ἀγάγ τρέμων, καί εἶπεν Ἀγάγ· εἰ οὕτω πικρός ὁ θάνατος; καί εἶπε Σαμουήλ πρός Ἀγάγ· καθότι ἠτέκνωσε γυναῖκας ἡ ρομφαία σου, οὕτως ἀτεκνωθήσεται ἐκ γυναικῶν ἡ μήτηρ σου, καί ἔσφαξε Σαμουήλ τόν Ἀγάγ ἐνώπιον Κυρίου ἐν Γαλγάλ». (Βασιλ. Α΄, 15, 32-33).
Τέλος ἡ πλέον χαρακτηριστική καί γνωστή εἶναι αὐτή τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ πού κατέσφαξε τούς ἱερεῖς τοῦ Βάαλ. «Καί εἶπεν Ἠλιού πρός τόν λαόν· συλλάβετε τούς προφήτας τοῦ Βάαλ, μηδείς σωθήτω ἐξ αὐτῶν· καί συνέλαβον αὐτούς, καί κατάγει αὐτούς Ἠλιού εἰς τόν χειμάρρουν Κισσῶν καί ἔσφαξεν αὐτούς ἐκεῖ». (Βασιλ. Γ΄, 18, 40).
Ἀκόμη εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι στήν Παλαιά Διαθήκη ἐπιβάλλεται ὡς τιμωρία τῶν ὑποπιπτόντων στήν μοιχεία ὁ θάνατος: «Ἐάν εὑρεθῇ ἄνθρωπος κοιμώμενος μετά γυναικός συνῳκισμένης ἀνδρί ἑτέρῳ, ἀποκτενεῖτε ἀμφοτέρους καί ἐξαιρεῖτε τόν πονηρόν ἐξ ὑμῶν αὐτῶν».(Δευτερ. 22, 22).  Μία ἐπιπλέον περίπτωση ἐπιβολῆς θανάτου (καί μάλιστα διά λιθοβολισμοῦ) στήν Παλαιά Διαθήκη εἶναι ὅταν μία νεᾶνις φθείρει τήν παρθενία της πρό τοῦ νομίμου γάμου της: «Ἐάν δέ ἐπ᾿ ἀληθείας γένηται ὁ λόγος οὗτος (δηλαδή ἡ μομφή τοῦ συζύγου ὅτι ἡ νεᾶνις δέν εἶναι παρθένος) καί μή εὑρεθῇ παρθένια τῇ νεάνιδι, καί ἐξάξουσι τήν νεᾶνιν ἐπί τά θύρας τοῦ οἴκου τοῦ πατρός αὐτῆς καί λιθοβολήσουσιν αὐτήν ἐν λίθοις, καί ἀποθανεῖται, ὅτι ἐποίησεν ἀφροσύνην ἐν υἱοῖς Ἰσραήλ ἐκπορνεῦσαι τόν οἶκον τοῦ πατρός αὐτῆς». (Δευτερ., 22, 20-21).
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης στόν Συναξαριστή Νεομαρτύρων ἀναφέρεται στό μαρτύριο ἑνός ἀνωνύμου μειρακίου στήν Ἀλεξάνδρεια πού κατέσφαξε ἕνα ἀγᾶ, ὁ ὁποῖος θέλησε νά ἀσελγήσει ἐπ᾿ αὐτοῦ. Περαίνοντας τό σύντομο συναξάριο ὁ ἅγιος Νικόδημος γράφει χαρακτηριστικά: «Ζητητέον οὖν εἰ μάρτυς ἐστί διά τόν ὅν εἰργάσατο φόνον. Ἐμοί μέντοι καί μάρτυς καί ἅγιος λογίζεται καί τοῦ Φινεές δικαιότερος» (Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Νεομαρτύρων, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, ἔκδοσις β΄, Θεσσαλονίκη 1989, σελ. 692).
Συμπερασματικές παρατηρήσεις
Βλέπουμε λοιπόν ὅτι ὑπό ὁρισμένες προϋποθέσεις ὁ φόνος καί ἐπιτρεπτός καί εὐάρεστος εἶναι στό Θεό. Σέ ἀνομήματα τύπου προσκυνήσεως καί λατρείας εἰδώλων, πορνείας, μοιχείας ἀλλά καί ἀνθρωποκτονίας (περίπτωση τοῦ Ἀγάγ πού ἐσφάγη ἀπό τόν Σαμουήλ) ἡ ἐπιβολή τοῦ θανάτου τῶν ὑποπιπτόντων σ᾿ αὐτά τά ἀνομήματα εἶναι ἐπιβλητέα ὡς μέσον ἀποπλύσεως τοῦ μιάσματος πού προεκλήθη ἀπό αὐτά τά ἀνομήματα. Ἔτσι λοιπόν μία βίαιη ἀφαίρεση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς θεωρεῖται στή Χριστιανική Ἠθική (ὁμολογουμένως σέ ὅλως σπάνιες καί ἰδιάζουσες περιπτώσεις) ὡς θεάρεστη πράξη, ἀκριβῶς διότι κατ᾿ αὐτόν τόν τρόπο αἴρεται ἡ βεβήλωση πού προεκλήθη ἀπό ὁρισμένες παραβιάσεις τοῦ θείου νόμου.
Δημοσιεύθηκε στή Θρησκειολογία, τεύχος 5, Aθήνα Iούλιος- Σεπτέμβριος 2004, σελ. 167-171