Η ηθική αρχή του Χρυσού Κανόνα

Η ηθική αρχή, γνωστή ως ο Χρυσός Κανόνας, αποδίδεται με την έκφραση «Κάνε στους άλλους αυτά που θα ήθελες να σου κάνουν». Παρόλο που ο όρος Χρυσός Κανόνας δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε πριν από τον δέκατο όγδοο αιώνα, η υποβόσκουσα ιδέα – ή πιο σωστά, η ομάδα από υποβόσκουσες ιδέες- είναι παμπάλαια. Εμφανίζεται με παρόμοιο τρόπο σχεδόν σε κάθε ηθικό κώδικα ή ηθικό σύστημα, θρησκευτικό ή κοσμικό, και ως εκ τούτου θεωρείται ότι αποτείνεται σε μία από τις πιο θεμελιώδεις ηθικές απόψεις ή ένστικτο μας.

Αυτός ο κανόνας, όμως, μπορεί να ανιχνευθεί και σε ιουδαϊκά και ισλαμικά γραπτά, ενώ διαφορετικές παραλλαγές του εμφανίζονται και σε αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά κείμενα, καθώς και σας διδαχές σοφών της Ανατολής όπως ο Κινέζος διανοητής και φιλόσοφος Κομφούκιος.

Ένα μεγάλο μέρος της επιτυχίας του Χρυσού Κανόνα έγκειται στην πλήρη γενίκευσή του, η οποία εξηγεί και γιατί έχει ερμηνευτεί και εφαρμοστεί ευρέως και ποικιλοτρόπως. Σύμφωνα με τις ιδιαίτερες προτιμήσεις και ανάγκες, οι ποικίλες πτυχές αυτού του κανόνα μπορούν να συμπεριλάβουν την αμοιβαιότητα, την αντικειμενικότητα και την καθολικότητα. Ταυτόχρονα, όμως, η απλότητα αυτού του κανόνα τον έχει εκθέσει στην κριτική ότι, ουσιαστικά, καμία πρακτική οδηγία δεν μπορεί να τηρηθεί από την υιοθέτησή του.

Αν με βοηθήσεις θα σε βοηθήσω

Ένας λόγος για τη μεγάλη απήχηση του Χρυσού Κανόνα είναι ότι βασίζεται στην ηθική της αμοιβαιότητας. Η μέγιστη σημασία τού να επιστρέφεις μια χάρη ή ένα καλό που σου έχουν κάνει, βρίσκεται σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία και σαν τέτοια συχνά οδηγεί στο να θεωρούμε αυτή την υποχρέωση ως κανόνα. Στον ομηρικό κόσμο, ανάμεσα στους Μυκηναίους στην αρχαία Ελλάδα, για παράδειγμα, το να προσφέρονται και να γίνονται αποδεκτά διάφορα δώρα, αποτελούσε ένα σημαντικό τυπικό της φιλοξενίας που έδενε τους ανθρώπους με δεσμούς φιλίας και αφοσίωσης, και προωθούσε την κοινωνική συνοχή.

‘Όταν ζητήθηκε από τον Κινέζο σοφό Κομφούκιο να δώσει μια απλή λέξη που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως οδηγός για όλη μας τη ζωή, υποτίθεται ότι απάντησε: «Αυτή η λέξη είναι η “αμοιβαιότητα”, δηλαδή να μην κάνεις στους άλλους αυτά που δεν επιθυμείς να σου κάνουν».

Μπορούμε, λοιπόν, να μαντέψουμε τους λόγους που η αμοιβαιότητα μπορεί να θεωρηθεί ως ένας σχεδόν παγκόσμιος νόμος. Το να «Αν με βοηθήσεις θα σε βοηθήσω» είναι περισσότερο άβολο και λιγότερο αποτελεσματικό από το να ζητήσεις από κάποιον να το κάνει για εσένα, άρα το να έρθεις σε μια αμοιβαία συμφωνία, μπορεί στο τέλος να αποδειχθεί καλύτερο και για τους δύο συμβαλλόμενους. Ο κίνδυνος, φυσικά, είναι ότι ο πρώτος που θα ζητήσει τη χάρη μπορεί να φανεί αναξιόπιστος ή να κάνει κάποια ζαβολιά, και έτσι, ψάχνοντας για ένα βραχυπρόθεσμο πλεονέκτημα, ίσως αθετήσει τη συμφωνία. Το να εδραιωθεί μια ηθική αμοιβαιότητα, η οποία θα υποστηρίζεται από κοινωνικές κυρώσεις ενάντια σε αυτούς που δεν ανταποδίδουν, είναι ένας τρόπος για να αποθαρρύνεται μια τέτοια εγωιστική συμπεριφορά. Αυτή η ηθική άποψη αποδίδεται περιληπτικά με τον Χρυσό Κανόνα.

Αντικειμενικότητα και συνέπεια

Η ιδέα ότι πρέπει να φερόμαστε στους άλλους με τον τρόπο που θα επιθυμούσαμε να μας συμπεριφέρονται υπονοεί ότι η ίδια βαρύτητα πρέπει να δίνεται στις επιθυμίες και στα ενδιαφέροντα των άλλων και, επομένως, και εμείς πρέπει να συμπεριφερόμαστε με αντικειμενικότητα προς αυτούς. Αλλά αυτό είναι στην πραγματικότητα πολύ περισσότερο απ’ ότι απαιτεί τυπικά ο Χρυσός Κανόνας, ο οποίος δεν απαιτεί ουσιαστικά να πράττουμε για τους άλλους αυτό που οι ίδιοι θέλουν, αλλά να συμπεριφερόμαστε στους άλλους με τον τρόπο που εμείς θέλουμε να μας συμπεριφέρονται και, επομένως, οι άλλοι θα γίνονται αποδέκτες μιας συμπεριφοράς την οποία ίσως επιθυμούν, μόνο αν αυτή η συμπεριφορά είναι σύμφωνη με τις δικές μας επιθυμίες.

Αυτό που τελικά φαίνεται να είναι το ζητούμενο εδώ, είναι να επιδεικνύουμε σταθερότητα και συνέπεια στη συμπεριφορά μας και όχι αντικειμενικότητα. Ένας εγωιστής που επιθυμεί να κυνηγήσει τα δικά του συμφέροντα ακολουθεί τον κανόνα και συμπεριφέρεται με σταθερότητα και συνέπεια όταν συμβουλεύει τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Ο μαζοχιστής που επιθυμεί να του επιβάλλουν οι άλλοι τον πόνο, ακολουθεί τον κανόνα και ενεργεί με συνέπεια όταν και ο ίδιος προκαλεί πόνο στους άλλους – είτε τους αρέσει είτε όχι. Ο Χρυσός Κανόνας, επομένως, από μόνος του δεν θέτει ουσιαστικά ηθικά διλήμματα.

Αυτή η διάσταση του Χρυσού Κανόνα – δηλαδή η υπενθύμιση για σταθερότητα και συνέπεια – εξηγεί γιατί θεωρούμε την υποκρισία απεχθή· Η ασυμβατότητα μεταξύ του τι κάνουν οι άνθρωποι και τι συστήνουν στους άλλους να κάνουν, το γεγονός δηλαδή ότι οι άνθρωποι δεν πράττουν ό,τι διακηρύττουν, όπως για παράδειγμα ένας μοιχός πολιτικός ο οποίος κάνει κήρυγμα για τις οικογενειακές αξίες, είναι από μόνο του κάτι ανάρμοστο και απαράδεκτο (ανάμεσα σε άλλα πολλά) επειδή ακριβώς δεν επιδεικνύει σταθερότητα και συνέπεια.

Ο Χρυσός Κανόνας, επομένως, δεν είναι μια ηθική πανάκεια. Η ίδια η ασάφειά του έχει επιτρέψει στους ανθρώπους να τον χρησιμοποιούν όταν επιθυμούν να προχωρήσουν σε βαρύγδουπους ισχυρισμούς, τους οποίους δεν μπορεί καλά-καλά να καλύψει. Είναι μάλλον ένας γενικός κανόνας, παρά μια αρχή με ευρεία εφαρμογή. Ως τέτοιος, δεν είναι παρά ένας κανόνας που κατέχει μια θέση στη θεμελίωση της ηθικής μας σκέψης και αποτελεί ένα χρήσιμο αντίδοτο, τουλάχιστον, στο είδος της κοντόφθαλμης ηθικής η οποία συχνά επηρεάζεται όταν διακυβεύονται τα συμφέροντά μας.

Όλη η ανθρώπινη ηθική περιέχεται σε αυτή τη φράση: Κάνε τους άλλους τόσο ευτυχισμένους, όσο ευτυχισμένο θα ήθελες και τον εαυτό σου, και ποτέ να μην τους φέρεσαι πιο άσχημα απ ό,τι θα φερόσουν στον εαυτό σου.
Μαρκήσιος Ντε Σαντ 

Οι απόψεις των φιλοσόφων για τον Χρυσό Κανόνα

Η απήχηση του Χρυσού Κανόνα είναι τόσο γενικευμένη που δεν είναι και τόσο δύσκολο να βρούμε τα σημάδια του, περισσότερο ή λιγότερο σαφή, στις θεωρίες των περισσότερων ηθικών φιλοσόφων. Ένα τέτοιο ξεκάθαρο παράδειγμα είναι ο Σάμιουελ Κλαρκ, ο οποίος ανέπτυξε το 1706 τον κανόνα αυτό στο έργο του Η Θεωρία της αμεροληψίας, όπου δηλώνει πως «Ό,τι κρίνω εύλογο ή παράλογο για κάποιον άλλον να κάνει για μένα, τότε βάσει της ίδιας απόφασης δηλώνω λογικό ή παράλογο αυτό που θα έπρεπε να κάνω και εγώ για εκείνον στην ίδια περίπτωση».

Ο Ιμάνουελ Καντ απεφάνθη ότι ο Χρυσός Κανόνας ήταν ιδιαίτερα επουσιώδης για να θεωρηθεί παγκόσμιος νόμος, όμως το αποτύπωμά του μπορεί να ανιχνευτεί στις θεμελιώδεις αρχές του, σε αυτό που ονομάζουμε «κατηγορική προσταγή», η οποία αποτελείτο θεμέλιο του ηθικού του συστήματος. «Να ενεργείτε μόνο σύμφωνο με ένα ρητό το οποίο θα μπορούσατε αμέσως να αποδεχθείτε ότι θα γίνει παγκόσμιος νόμος»

Όπως εσείς επιθυμείτε να στέκεστε, βοηθήστε και τους άλλους να στέκονται. Και όπως εσείς επιθυμείτε την επιτυχία, βοηθήστε και τους άλλους να τη φτάσουν.
– Κομφούκιος

Ο βικτωριανός ωφελιμιστής Τζον Στιούαρτ Μιλ χρησιμοποίησε τον Χρυσό Κανόνα ως μέρος της ωφελιμιστικής θεώρησής του, δηλώνοντας ότι στον Χρυσό Κανόνα του Ιησού από τη Ναζαρέτ μπορούμε να ανιχνεύσουμε ολόκληρο το πνεύμα των ηθικών αρχών του ωφελιμισμού.

Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα προέρχεται από τον φιλόσοφο Ρ.Μ. Χέαρ, ο οποίος ανέπτυξα την αντίληψη της καθολικής ικανότητας, δηλαδή τη θέση ότι οποιαδήποτε ηθική κρίση πρέπει να εφαρμόζεται εξίσου σε κάθε πανομοιότυπη κατάσταση, σημειώνοντας ότι αυτή η αντίληψη είναι η επεξήγηση του Χρυσού Κανόνα.

«Απέφευγε να κάνεις αυτό το οποίο θα κατηγορούσες τους άλλους ότι στο έκαναν.» -Θαλής

«Αυτό που δεν θέλεις να σου συμβεί μην το κάνεις ούτε και εσύ.» -Σέξτος ο Εμπειρικός

«Μην κάνεις στους άλλους αυτό το οποίο σε θυμώνει, όταν το κάνουν σε εσένα.» –Ισοκράτης

Ο χρυσός κανόνας είναι ότι δεν υπάρχουν χρυσοί κανόνες – George Bernard Shaw