O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα

Φθογγικές αλλαγές κατά τη σύνθεση

1. Συνθετική έκταση

§ 118. Ο παλιότερος, προερχόμενος από την ινδοευρωπαϊκή, τρόπος να ελαφρύνει η συνάντηση φωνηέντων στον αρμό της σύνθεσης είναι η συναίρεση. Οι περιπτώσεις που παρατηρούνται στα Eλληνικά είναι οι ακόλουθες:

ο + α = ᾱ (ιων.-αττ. η): στρατᾱγός (στρατηγός) 'οδηγός, αρχηγός του στρατού'

ο + ε = η: φιλήρετμος 'που του αρέσει να κωπηλατεί'

ο + ο = ω: ὁρκώμοτος 'ορκισμένος'

ε = α = ᾱ (η): νᾱμερτής (νημερτής) 'που δεν αστοχεί'

ε + ε = η: νηλεής 'χωρίς έλεος'

ε + ο = ω: νώνυμ(ν)ος 'χωρίς φήμη'

Ότι αυτή η συναίρεση είναι παλιά φαίνεται κιόλας από τη διαφορά της από τη συναίρεση των ιστορικών χρόνων: εδώ έχουμε π.χ. ε + ε = ει (φιλεῖτε), ο + ο, ο + ε, ε + ο = ου (μισθοῦμεν, μισθοῦτε, φιλοῦμεν).[1] Επειδή όμως φαινόταν σαν τα -ᾱ, -η-,-ω- σε τέτοιες μορφές να ήταν έκταση ενός αρχικού α-, ε-, ο- σχετιζόμενη με τη σύνθεση, η εκτεταμένη μορφή του αρχικού φωνήεντος επικράτησε στη σύνθεση με μεγαλύτερη ή μικρότερη συνέπεια, ακόμη και στις περιπτώσεις όπου δεν μπορούσε να γίνει λόγος για συναίρεση. Η μακρότητα ήταν ιδιαίτερα επιθυμητή, όταν το σύνθετο είχε κατά τα άλλα μόνο βραχείες συλλαβές· έτσι εξασφαλιζόταν μια ακολουθία συλλαβών με καλύτερο ρυθμό [2]: ἀν-ήροτος 'ανόργωτος' (ἀροῦν), πολυ-ήρατος 'πολυαγαπημένος' (ἔρασθαι), ἐπ-ώνυμος 'ονομαστός' (ὄνομα) και πολλά άλλα. Μερικά από αυτά τα β΄ συνθετικά με έκταση έγιναν μάλιστα τα επικρατέστερα· έτσι π.χ. τα -ήγορος, -ήρης, -ήλατος, -ώμοτος, -ώνυμος, -ῶρυξ αποτελούν τον κανόνα. Και από το ἄγειν παράγεται πάντα -ηγός (στρατηγός, χορηγός, ὁδηγός), στα δωρικά -αγός (λοχαγός, ξεναγός 'διοικητής μισθοφορικού στρατεύματος', οὐραγός 'αρχηγός της οπισθοφυλακής', που ως στρατιωτικοί όροι έφτασαν από τους Δωριείς στους Αθηναίους και στους Ίωνες).
--------------------------------
[1] Υπόμνηση: Το γράμμα η συμβολίζει μακρό ανοιχτό φωνήεν. Ώστε τα δύο βραχέα φωνήεντα, ο + ε, τρέπονται σε ένα περίπου αντίστοιχο μακρό. Έτσι αποφεύγεται η χασμωδία, ενώ παράλληλα διατηρείται το "βάρος" της συλλαβής. Το γράμμα ω συμβολίζει μακρό φωνήεν. Ώστε τα δύο βραχέα ο + ο τρέπονται στο αντίστοιχο μακρό κτλ. (Δες στο Παράρτημα για την προφορά.) Κατά την ιστορική εποχή, η συναίρεση έχει κάπως διαφορετικά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, τα δύο βραχέα ε + ε δεν τρέπονται σε ανοιχτό μακρό [ε΄], γραμμένο η, αλλά σε κλειστό μακρό [e΄], γραμμένο με το δίψηφο ει. Αυτό αργότερα τράπηκε στην προφορά σε [i]. Το δίψηφο ου συμβολίζει κατά την κλασική εποχή μακρό κλειστό [ο΄], που αργότερα τράπηκε σε [u].

[2] Πρβ. την εναλλαγή των -ότερος, -ότατος και -ώτερος, -ώτατος στα παραθετικά ανάλογα με την ποσότητα της προηγούμενης συλλαβής