Ο Πρωταγόρας για την αιδώ (ηθική) και τη δίκη (δικαιοσύνη)

Η κραυγή των σοφιστών, των ανήσυχων αυτών φορέων της Ελληνικής σκέψης, ακούστηκε πρώτη φορά σε ιωνικές περιοχές, και μάλιστα σαφώς νωρίτερα απ’ ό,τι στη συντηρητικών αντιλήψεων Αττική. Από ιωνική περιοχή, τα Άβδηρα της Θράκης, τη γενέτειρα του Δημόκριτου, καταγόταν και ο ιδρυτής της σοφιστικής, ο Πρωταγόρας.

Αρκετά πιο μεγάλος από τον Δημόκριτο, ο γεννημένος περί το 485 π.Χ. Πρωταγόρας ταξίδευε ασταμάτητα, όπως και οι περισσότεροι σοφιστές. Εξ όσων γνωρίζουμε μετέβη στη Σικελία, ενώ έμεινε πολλές φορές και πιθανώς επί μακρόν στην Αθήνα.

Εκεί πρέπει να βρισκόταν γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., καθώς εκείνη την εποχή αναπτύχθηκε κατά τα φαινόμενα η στενή σχέση του με τον Περικλή, η οποία ώθησε μάλιστα τον ξακουστό αθηναίο πολιτικό να αναθέσει στον αβδηρίτη στοχαστή τη σύνταξη της νομοθεσίας των Θουρίων, της αποικίας που ιδρύθηκε στην Κάτω Ιταλία το 444/443 π.Χ.

Στην Αθήνα και πάλι διέμενε ο Πρωταγόρας κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο Περικλής έχασε τους δύο γιους του συνεπεία του διαβόητου λοιμού που ενέσκηψε αιφνιδίως στην πόλη στην αρχή του καλοκαιριού του 430 π.Χ. Τότε μάλιστα ο Αβδηρίτης είχε την ευκαιρία να θαυμάσει τις αρετές του κορυφαίου πολιτικού ηγέτη της Αθήνας, το σθένος του, την υπομονή του και την αντοχή του.

Εξάλλου, η Αθήνα ήταν ο τόπος όπου ο Πρωταγόρας διέτρεξε σοβαρό κίνδυνο από την κατηγορία που εκτόξευσε εναντίον του ο Πυθόδωρος για ασέβεια, γεγονός που τον υποχρέωσε να τραπεί σε φυγή. Εκφραστής των αντιλήψεων της συντηρητικής Αθήνας, που είχε ξεσηκωθεί εναντίον των σοφιστών, ο κατήγορος του Πρωταγόρα ανήκε στους ολιγαρχικούς κύκλους που οργάνωσαν το πολιτειακό πραξικόπημα του 411 π.Χ.

Σε εκείνο το χρονικό διάστημα τοποθετείται μάλλον και η επίθεση κατά του Πρωταγόρα, που είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο να καούν δημοσίως τα βιβλία του, αλλά και να χάσει ενδεχομένως ο ίδιος τη ζωή του από ναυάγιο, ενόσω έπλεε προς τη Σικελία.

Όσον αφορά τις απόψεις του Πρωταγόρα για τη γένεση του ανθρώπινου πολιτισμού και, εν συνεχεία, του κράτους, αυτές είχαν διατυπωθεί σε ένα σύγγραμμά του που έφερε τον τίτλο Περί της εν αρχή καταστάσεως, αλλά σκιαγραφούνται με αξιόπιστο τρόπο και σε ένα τμήμα του πλατωνικού διαλόγου Πρωταγόρας. Σύμφωνα με το μύθο που απαγγέλλει εκεί ο Πρωταγόρας, ο ανθρώπινος πολιτισμός εκκινεί κάτω από πρωτόγονες συνθήκες.

Μολονότι ο Προμηθέας χάρισε στον άνθρωπο τη φωτιά, λέει ο Πρωταγόρας, εκείνος υστερεί των ζώων στον εξοπλισμό που απαιτείται για τον αγώνα της ζωής, γι’ αυτό και δεν μπορεί να ζήσει απομονωμένος. Παρά ταύτα, οι προσπάθειες για τη συνένωση, τη συνύπαρξη των ανθρώπων όχι μόνο δεν οδήγησαν στο επιθυμητό αποτέλεσμα εξαιτίας της έλλειψης σημαντικών προϋποθέσεων, αλλά και κατέληξαν σε ένα γενικευμένο πόλεμο, σε μια σύγκρουση όλων με όλους.

Η αρνητική αυτή εξέλιξη προκάλεσε την παρέμβαση του Δία, ο οποίος έπεμψε διά του Ερμή στους ανθρώπους την αιδώ (ηθικότητα, ηθική συνείδηση) και τη δίκην (δικαιοσύνη), ώστε να καταστήσει δυνατή τη γένεση του κράτους και την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού.