Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΙΚΟΣ

ΙΣΟΚΡ 7.62–70

(ΙΣΟΚΡ 7. Πίστις: §20–76): 

Σύγκριση του ισχύοντος πολιτεύματος με αυτό των Τριάκοντα

[62] Τῶν τοίνυν ἄλλων πόλεων ταῖς ἐπιφανεστάταις καὶ
μεγίσταις, ἢν ἐξετάζειν βουληθῶμεν, εὑρήσομεν τὰς
δημοκρατίας μᾶλλον ἢ τὰς ὀλιγαρχίας συμφερούσας· ἐπεὶ
καὶ τὴν ἡμετέραν πολιτείαν, ᾗ πάντες ἐπιτιμῶσιν, ἢν
παραβάλωμεν αὐτὴν μὴ πρὸς τὴν ὑπ’ ἐμοῦ ῥηθεῖσαν, ἀλλὰ
πρὸς τὴν ὑπὸ τῶν τριάκοντα καταστᾶσαν, οὐδεὶς ὅστις οὐκ
ἂν θεοποίητον εἶναι νομίσειεν. [63] βούλομαι δ’, εἰ καί
τινές με φήσουσιν ἔξω τῆς ὑποθέσεως λέγειν, δηλῶσαι καὶ
διελθεῖν ὅσον αὕτη τῆς τότε διήνεγκεν, ἵνα μηδεὶς οἴηταί
με τὰ μὲν ἁμαρτήματα τοῦ δήμου λίαν ἀκριβῶς ἐξετάζειν,
εἰ δέ τι καλὸν ἢ σεμνὸν διαπέπρακται, ταῦτα δὲ παραλεί-
πειν. ἔσται δ’ ὁ λόγος οὔτε μακρὸς οὔτ’ ἀνωφελὴς τοῖς
ἀκούουσιν.

[64] Ἐπειδὴ γὰρ τὰς ναῦς τὰς περὶ Ἑλλήσποντον
ἀπωλέσαμεν καὶ ταῖς συμφοραῖς ἐκείναις ἡ πόλις περι-
έπεσεν, τίς οὐκ οἶδε τῶν πρεσβυτέρων τοὺς μὲν δημο-
τικοὺς καλουμένους ἑτοίμους ὄντας ὁτιοῦν πάσχειν ὑπὲρ
τοῦ μὴ ποιεῖν τὸ προσταττόμενον, καὶ δεινὸν ἡγουμένους
εἴ τις ὄψεται τὴν πόλιν τὴν τῶν Ἑλλήνων ἄρξασαν,
ταύτην ὑφ’ ἑτέροις οὖσαν, τοὺς δὲ τῆς ὀλιγαρχίας ἐπιθυ-
μήσαντας ἑτοίμως καὶ τὰ τείχη καθαιροῦντας καὶ τὴν
δουλείαν ὑπομένοντας; [65] καὶ τότε μέν, ὅτε τὸ πλῆθος
ἦν κύριον τῶν πραγμάτων, ἡμᾶς τὰς τῶν ἄλλων ἀκροπόλεις
φρουροῦντας, ἐπειδὴ δ’ οἱ τριάκοντα παρέλαβον τὴν πολι-
τείαν, τοὺς πολεμίους τὴν ἡμετέραν ἔχοντας; καὶ κατὰ
μὲν ἐκεῖνον τὸν χρόνον δεσπότας ἡμῶν ὄντας Λακεδαιμο-
νίους, ἐπειδὴ δ’ οἱ φεύγοντες κατελθόντες πολεμεῖν ὑπὲρ
τῆς ἐλευθερίας ἐτόλμησαν καὶ Κόνων ναυμαχῶν ἐνίκησεν,
πρέσβεις ἐλθόντας παρ’ αὐτῶν καὶ διδόντας τῇ πόλει τὴν
ἀρχὴν τὴν τῆς θαλάττης; [66] καὶ μὲν δὴ καὶ τάδε τίς
οὐ μνημονεύει τῶν ἡλικιωτῶν τῶν ἐμῶν, τὴν μὲν δημοκρα-
τίαν οὕτω κοσμήσασαν τὴν πόλιν καὶ τοῖς ἱεροῖς καὶ τοῖς
ὁσίοις, ὥστ’ ἔτι καὶ νῦν τοὺς ἀφικνουμένους νομίζειν αὐτὴν
ἀξίαν εἶναι μὴ μόνον τῶν Ἑλλήνων ἄρχειν ἀλλὰ καὶ τῶν
ἄλλων ἁπάντων, τοὺς δὲ τριάκοντα τῶν μὲν ἀμελήσαντας,
τὰ δὲ συλήσαντας, τοὺς δὲ νεωσοίκους ἐπὶ καθαιρέσει
τριῶν ταλάντων ἀποδομένους, εἰς οὓς ἡ πόλις ἀνήλωσεν
οὐκ ἐλάττω χιλίων ταλάντων; [67] ἀλλὰ μὴν οὐδὲ τὴν
πραότητα δικαίως ἄν τις ἐπαινέσειεν τὴν ἐκείνων μᾶλλον ἢ
τὴν τοῦ δήμου. οἱ μὲν γὰρ ψηφίσματι παραλαβόντες
τὴν πόλιν πεντακοσίους μὲν καὶ χιλίους τῶν πολιτῶν
ἀκρίτους ἀπέκτειναν, εἰς δὲ τὸν Πειραιᾶ φυγεῖν πλείους ἢ
πεντακισχιλίους ἠνάγκασαν· οἱ δὲ κρατήσαντες καὶ μεθ’
ὅπλων κατιόντες, αὐτοὺς τοὺς αἰτιωτάτους τῶν κακῶν
ἀνελόντες, οὕτω τὰ πρὸς τοὺς ἄλλους καλῶς καὶ νομίμως
διῴκησαν ὥστε μηδὲν ἔλαττον ἔχειν τοὺς ἐκβαλόντας τῶν
κατελθόντων. [68] ὃ δὲ πάντων κάλλιστον καὶ μέγιστον
τεκμήριον τῆς ἐπιεικείας τοῦ δήμου· δανεισαμένων γὰρ
τῶν ἐν ἄστει μεινάντων ἑκατὸν τάλαντα παρὰ Λακεδαιμο-
νίων εἰς τὴν πολιορκίαν τῶν τὸν Πειραιᾶ κατασχόντων,
ἐκκλησίας γενομένης περὶ ἀποδόσεως τῶν χρημάτων, καὶ
λεγόντων πολλῶν ὡς δίκαιόν ἐστι διαλύειν τὰ πρὸς Λακε-
δαιμονίους μὴ τοὺς πολιορκουμένους, ἀλλὰ τοὺς δανει-
σαμένους, ἔδοξεν τῷ δήμῳ κοινὴν ποιήσασθαι τὴν ἀπό-
δοσιν. [69] καὶ γάρ τοι διὰ ταύτην τὴν γνώμην εἰς
τοιαύτην ἡμᾶς ὁμόνοιαν κατέστησαν καὶ τοσοῦτον ἐπιδοῦ-
ναι τὴν πόλιν ἐποίησαν, ὥστε Λακεδαιμονίους, τοὺς ἐπὶ
τῆς ὀλιγαρχίας ὀλίγου δεῖν καθ’ ἑκάστην τὴν ἡμέραν προσ-
τάττοντας ἡμῖν, ἐλθεῖν ἐπὶ τῆς δημοκρατίας ἱκετεύσοντας
καὶ δεησομένους μὴ περιιδεῖν αὑτοὺς ἀναστάτους γενο-
μένους. τὸ δ’ οὖν κεφάλαιον τῆς ἑκατέρων διανοίας
τοιοῦτον ἦν· οἱ μὲν γὰρ ἠξίουν τῶν μὲν πολιτῶν ἄρχειν,
τοῖς δὲ πολεμίοις δουλεύειν, οἱ δὲ τῶν μὲν ἄλλων ἄρχειν,
τοῖς δὲ πολίταις ἴσον ἔχειν.

[70] Ταῦτα δὲ διῆλθον δυοῖν ἕνεκα, πρῶτον μὲν
ἐμαυτὸν ἐπιδεῖξαι βουλόμενος οὐκ ὀλιγαρχιῶν οὐδὲ πλεο-
νεξιῶν ἀλλὰ δικαίας καὶ κοσμίας ἐπιθυμοῦντα πολιτείας,
ἔπειτα τὰς δημοκρατίας τάς τε κακῶς καθεστηκυίας ἐλατ-
τόνων συμφορῶν αἰτίας γιγνομένας, τάς τε καλῶς πολι-
τευομένας προεχούσας τῷ δικαιοτέρας εἶναι καὶ κοινο-
τέρας καὶ τοῖς χρωμένοις ἡδίους.

***

Εκτός αυτού, αν θελήσουμε να εξετάσουμε το πράγμα πλατύτερα, θα βρούμε ότι στις επιφανέστερες και ισχυρότερες πολιτείες συμφέρει περισσότερο το δημοκρατικό πολίτευμα από την ολιγαρχία, γιατί και το σημερινό μας πολίτευμα, που όλοι το κατακρίνουν, αν το παραβάλουμε όχι με εκείνο που εγώ παρουσίασα προ ολίγου μπροστά σας, αλλά με το πολίτευμα που επεβλήθη από τους τριάκοντα τυράννους, δεν υπάρχει κανείς που να μη το θεωρή θείο δημιούργημα.

Θέλω μάλιστα, μ' όλο που μερικοί θα πουν ότι ξεφεύγω από το θέμα που μας απασχολεί, να παρουσιάσω και να εκθέσω κάπως αναλυτικώτερα πόσο το δημοκρατικό μας πολίτευμα ήταν ανώτερο από το πολίτευμα των τριάκοντα, για να μη μένη κανείς με την εντύπωση ότι τα μειονεκτήματα της δημοκρατίας τα υποβάλλω σε εξέταση περισσότερο εξονυχιστική και ότι ίσως παραλείπω ό,τι ωραίο και σεμνό έχει προσφέρει. Για το σημείο αυτό δεν πρόκειται να πω ούτε πολλά πράγματα ούτε και ανώφελα για κείνους που με ακούνε.

Όταν λοιπόν εχάσαμε το στόλο μας κοντά στον Ελλήσποντο, και η πολιτεία μας έπεσε στη συμφορά που όλοι ξέρουμε, ποιος λησμονεί ότι από τους πρεσβυτέρους οι λεγόμενοι δημοκρατικοί ήσαν πρόθυμοι να υποφέρουν τα πάντα προκειμένου να μη δεχθούν τις προσταγές της επιβαλλόμενης ειρήνης και ότι ενόμιζαν φοβερό να βλέπη κανείς στη διάθεση των εχθρών την πολιτεία εκείνη που ήταν άλλοτε κυρίαρχος της Ελλάδος, ενώ απ' εναντίας εκείνοι που επιθυμούσαν την επιβολή ολιγαρχικού πολιτεύματος, υπέμεναν πρόθυμα και το γκρέμισμα των τειχών και την υποδούλωση των κατοίκων; Και παλαιότερα, όταν ο λαός ήταν κύριος της πολιτικής καταστάσεως, ποιος δεν ξέρει ότι εμείς είχαμε εγκαταστήσει φρουρές και στις ακροπόλεις των άλλων κρατών, ενώ από τη στιγμή που παρέλαβαν οι «τριάκοντα» την πολιτική εξουσία, οι εχθροί κατέλαβαν τη δική μας; Ποιος λησμονεί ακόμα ότι κατά την εποχή εκείνη, αν και οι Λακεδαιμόνιοι ήσαν εξουσιασταί μας, όταν οι φυγάδες ετόλμησαν να επανέλθουν και να πολεμήσουν για την ελευθερία της πολιτείας μας και ο Κόνων ενίκησε στη γνωστή ναυμαχία, ήλθαν απεσταλμένοι Λακεδαιμόνιοι και παρέδωσαν εκ νέου στην πολιτεία μας την ηγεμονία της θαλάσσης; Και τέλος ποιος δεν θυμάται από τους συνομηλίκους μου και μερικά άλλα, ότι δηλαδή η δημοκρατία τόσο ωραία εστόλισε την πόλη μας με τους ναούς και τα άλλα λατρευτικά ιδρύματα, ώστε ακόμη και σήμερα όσοι την επισκέπτονται νομίζουν, ότι η πολιτεία μας είναι άξια να κυβερνά όχι μόνο τους Έλληνας, αλλά και όλους τους άλλους ανθρώπους, ενώ οι τριάκοντα τύραννοι άλλα παραμέλησαν, άλλα εσύλησαν κι' έφτασαν τέλος στο σημείο να επιτρέψουν αντί τριών ταλάντων να γκρεμίσουν τους νεωσοίκους, για την κατασκευή των οποίων η πολιτεία μας είχε ξοδέψει όχι λιγώτερα από χίλια τάλαντα; Εκτός απ' αυτά ούτε και τον ανθρωπισμό τους είναι δυνατόν να επαινέση κανείς περισσότερο από τον ανθρωπισμό των χρόνων της δημοκρατίας. Γιατί οι τριάκοντα, αν και παρέλαβαν την πολιτεία μας με ωρισμένους νόμους που ελειτουργούσαν απαραβίαστα, εφόνευσαν χωρίς την παραμικρή τυπική διαδικασία και αναπολόγητα χίλιους πεντακόσιους πολίτας, ενώ ανάγκασαν παρά πάνω από πέντε χιλιάδες πολίτας να καταφύγουν στον Πειραιά (από το φόβο παρόμοιας τιμωρίας). Αυτοί πάλι, αφού υπερίσχυσαν και επανήρχοντο ωπλισμένοι, αφού ετιμώρησαν με θάνατο τους υπαίτιους όλων αυτών των συμφορών, τόσο ανθρωπιστικά και νόμιμα εκυβέρνησαν τους νομοταγείς πολίτας, ώστε να μη βρίσκωνται σε πλεονεκτική θέση, εκείνοι που εξώρισαν πολλούς πολίτας από τους εξορίστους που γύρισαν πάλι στην πατρίδα τους.

Το πιο ωραίο μάλιστα και το πιο αξιομνημόνευτο παράδειγμα της επιεικείας που έδειχνε το δημοκρατικό πολίτευμα, είναι τούτο: Όταν αυτοί που έμειναν στην πόλη, οι ολιγαρχικοί δηλαδή, εδανείστηκαν από τους Λακεδαιμονίους εκατό τάλαντα για να πολιορκήσουν τους δημοκρατικούς που κατέλαβαν τον Πειραιά και συνήλθε η εκκλησία του δήμου για να πάρη απόφαση για την επιστροφή των χρημάτων, και ενώ πολλοί υπεστήριζαν, ότι πρέπει να τακτοποιήσουν τον λογαριασμό τους με τους Λακεδαιμονίους όχι εκείνοι που επολιορκήθηκαν στον Πειραιά, αλλ' αυτοί που έκαμαν το δάνειο, εφάνη φρόνιμο στο λαό και επεκράτησε η άποψη να εξοφλήσουν από κοινού το χρέος. Είναι λοιπόν φανερό, ότι επειδή είχαν τέτοιες αντιλήψεις, κατώρθωσαν να μας φέρουν σε τέτοια ομόνοια και συνετέλεσαν να προκόψη σε τέτοιο βαθμό η πολιτεία μας, ώστε οι Λακεδαιμόνιοι, που κατά τις ημέρες της ολιγαρχίας σχεδόν κάθε μέρα μας έδιναν διαταγές, ήλθαν αργότερα στην εποχή της Δημοκρατίας για να μας θερμοπαρακαλέσουν και να μας ικετεύσουν να μη τους αφήσουμε να αναστατωθούν από την επιδρομή των Θηβαίων. Τέτοια λοιπόν περίπου ήταν η κεντρική γραμμή της σκέψεως των δημοκρατικών από το ένα μέρος και των ολιγαρχικών από το άλλο. Οι ολιγαρχικοί δηλ. είχαν την αξίωση να εξουσιάζουν τους πολίτας και να είναι δούλοι των εχθρών, ενώ οι δημοκρατικοί εφρόντιζαν να είναι άρχοντες των άλλων πόλεων, αλλά ίσοι με τους συμπολίτας των.

Και όλα αυτά σας τα είπα για δυο λόγους: Πρώτα πρώτα γιατί ήθελα να σας αποδείξω, ότι εγώ δεν έχω καμμιά επιθυμία για ολιγαρχικά πολιτεύματα και για πλεονεκτήματα εις βάρος των άλλων πολιτών, αλλά μονάχα για ένα δίκαιο και αξιοπρεπές πολίτευμα, και κατά δεύτερο λόγο για να αποδείξω ότι και τα κακοδιοικούμενα ακόμη δημοκρατικά πολιτεύματα προξενούν στους πολίτας μικρότερες συμφορές από τα ολιγαρχικά, ενώ εκείνα (τα δημοκρατικά) που λειτουργούν κανονικά, ξεχωρίζουν γιατί είναι δικαιότερα και δημοφιλέστερα και περισσότερο ευχάριστα στους πολίτας που διοικούνται μ' αυτά.