Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΑΤΡΕΙΔΕΣ, ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ

Κόρη του Τυνδάρεου και της Λήδας, αδελφή της Ελένης και των Διοσκούρων, και της Τιμάνδρας, της Φοίβης και της Φιλονόης, που σπάνια αναφέρονται.

 

Για τον γάμο της με τον Αγαμέμνονα παραδίδεται ότι έγινε, γιατί εκείνος την πόθησε, αφού πρώτα σκότωσε τον πρώτο σύζυγό της και γιο του Θυέστη Τάνταλο, καθώς και το παιδί τους χτυπώντας το στο έδαφος. Τα αδέλφια της Κλυταιμνήστρας, ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης, οι Διόσκουροι, καταδίωξαν το ζεύγος θέλοντας να απαλλάξουν την αδελφή τους από τον ανεπιθύμητο γάμο, μέχρι που ο Αγαμέμνονας κατέφυγε στον πατέρα τους και πεθερό του Τυνδάρεο, ο οποίος και αποδέχθηκε τον γάμο (Ευρ., Ιφιγένεια εν Αυλίδι 1148-1156· Απολλόδ., Επιτομή 2.15 κ.ε.).

 

Είχε τεράστια γαλάζια μάτια και ο άνδρας της παίνευε την ομορφιά, τη λυγερή κορμοστασιά, την επιδεξιότητά της στα γυναικεία έργα. Αν δεν ήταν η ομορφιά της αδελφής της Ελένης, θα αναδεικνυόταν περισσότερο η δική της θεϊκή ομορφιά που την έκαμνε μοναδική.

 

Με τον Αγαμέμνονα απέκτησε τέσσερα κορίτσια και ένα γιο, τον Ορέστη. Οι κόρες στην Ιλιάδα ονομάζονται Χρυσόθεμη, Λαοδίκη (στην τραγωδία αντικαθίσταται από την Ηλέκτρα), Ιφιάνασσα (Ι 144 κ.ε.), ενώ η Ιφιγένεια, η κόρη που εμπνέει τους τραγικούς, αποσιωπάται. Η Κλυταιμνήστρα ανέθρεψε και την ανεψιά της Ερμιόνη, την κόρη του Μενέλαου και της Ελένης, που την εποχή της απαγωγής της μητέρας της ήταν εννέα χρονών.

 

Θυσία Ιφιγένειας
 

Όταν ο στόλος συγκεντρώθηκε στην Αυλίδα, εγκλωβίστηκε εκεί από την άπνοια ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από ενάντιους ανέμους (για τις αιτίες βλ. Αγαμέμνων). Η θυσία της κόρης του στρατηγού, της Ιφιγένειας, θα απεγκλώβιζε τον στόλο από την απραξία. Ο Αγαμέμνονας δέχτηκε να τελέσει τη θυσία είτε από φιλοδοξία (Αισχύλος, Αγαμέμνων) είτε για το κοινό καλό (Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι). Με δόλο ζήτησε από τη γυναίκα του να έρθει στην Αυλίδα, ισχυριζόμενος αρραβώνα της κόρης τους με το πρωτοπαλίκαρο των Ελλήνων, τον Αχιλλέα. Κρυφά τέλεσε τη θυσία και μετά έστειλε την Κλυταιμνήστρα πίσω στο Άργος. Από εκείνη τη στιγμή η Κλυταιμνήστρα εξύφαινε σχέδια εκδίκησης, ενώ στα υπόλοιπα παιδιά τους δεν φερόταν καλά· τον Ορέστη τον έδιωξε μακριά, την Ηλέκτρα την είχε σαν δούλη. Ο Ευριπίδης της φόρτωσε και το γεγονός ότι ο Τήλεφος χρησιμοποίησε τον μικρό Ορέστη ως όμηρο, προκειμένου να πείσει τους Αχαιούς να του γιατρέψουν την παλιά πληγή από το δόρυ του Αχιλλέα.

 

Τα Τρωικά

Για αρκετό καιρό μετά την αποχώρηση του Αγαμέμνονα, η Κλυταιμνήστρα έμεινε πιστή στον άνδρα της. Εξάλλου, ο σύζυγος είχε προνοήσει να αφήσει δίπλα της, σύμβουλό της και πληροφοριοδότη του, τον αοιδό Δημόδοκο. Εκείνη, όμως, γρήγορα υπέκυψε στην πολιορκία του Αίγισθου, ίσως γιατί είχε πληροφορηθεί τη σχέση του με τη Χρυσηίδα, ίσως από εκδίκηση για τη θυσία της Ιφιγένειας, ίσως από προτροπή του Ναύπλιου που είχε βάλει σκοπό της ζωής του να διαφθείρει τις γυναίκες των Ελλήνων στρατηγών, προκειμένου να εκδικηθεί τον θάνατο του γιου του Παλαμήδη.

 

Ο φόνος του Αγαμέμνονα
 

Σύμφωνα με τον Αισχύλο (Αγαμέμνων, 458 π.Χ.), ο οποίος μάλλον ακολουθεί τον Πίνδαρο (Πυθ. 11.17 κ.ε.*) και τον παλαιότερο Στησίχορο (7ος-6ος αι. π.Χ.), τη δολοφονία οργάνωσε και εκτέλεσε η Κλυταιμνήστρα, ενώ ο Αίγισθος, άβουλος και δειλός, καυχιέται ότι κατέστρωσε το σχέδιο έχοντας ως κίνητρο την ύβρι που είχε διαπράξει ο πατέρας (ή παππούς) του Αγαμέμνονα, ο Ατρέας, σκοτώνοντας τα παιδιά του αδελφού του Θυέστη και παραθέτοντάς τα ως δείπνο στον πατέρα τους.

 

Τα κίνητρα της Κλυταιμνήστρας ήταν η θυσία της κόρης της Ιφιγένειας, την οποία ο Αγαμέμνων εκτέλεσε χωρίς πολλούς ενδοιασμούς, αλλά και το γεγονός ότι ο σύζυγός της είχε φέρει στο παλάτι την ερωμένη του Κασσάνδρα και μάλιστα της είχε ζητήσει να τη δεχτεί με συμπάθεια. Στον Στησίχορο η Κλυταιμνήστρα σκοτώνει τον Αγαμέμνονα με τσεκούρι (πρβ. και Ευρ., Τρωάδες 361-362), ενώ στον Αισχύλο η Κλυταιμνήστρα παγιδεύει τον Αγαμέμνονα με ένδυμα από το οποίο δεν υπάρχει διέξοδος: τα μανίκια και ο λαιμός ήταν ραμμένα. Με σπαθί θα σκοτώσει και την Κασσάνδρα.

Η κόρη τους Ηλέκτρα απέδωσε αγριότητα στην Κλυταιμνήστρα την ώρα του φόνου, που προκαλεί τρόμο: η μητέρα της πετσόκοψε το νεκρό σώμα του άνδρα της και πατέρα των παιδιών της και στη συνέχεια καθάρισε από πάνω της τα αίματα με τα μαλλιά του νεκρού (Σοφ., Ηλ. 442-446**).

 

Ο φόνος της Κλυταιμνήστρας
 

Επτά χρόνια μετά, ο Ορέστης εμφανίζεται στο παλάτι ως απεσταλμένος του Στρόφιου, βασιλιά της Φωκίδας, προκειμένου να αναγγείλει τον θάνατο του Ορέστη και να ρωτήσει αν η στάχτη του νεκρού θα έπρεπε να μεταφερθεί στο Άργος ή να μείνει στην Κίρρα (της Φωκίδας). Η Κλυταιμνήστρα, απαλλαγμένη από τον φόβο της εκδίκησης του γιου της, κάλεσε τον Αίγισθο να επιστρέψει στο παλάτι, καθώς εκείνος απουσίαζε. Τότε τον σκότωσε ο Ορέστης. Τις κραυγές του άκουσε η βασίλισσα, η οποία εμφανίστηκε με σπαθί στο χέρι. Όταν ο γιος σήκωσε το δικό του σπαθί για να τη σκοτώσει, η Κλυταιμνήστρα επικαλέστηκε την ιδιότητά της ως μητέρας και του έδειξε γυμνό τον μαστό, απ' όπου τον είχε θηλάσει. Ο δισταγμός του Ορέστη υπερνικήθηκε, όταν ο Πυλάδης του θύμισε την εντολή του Απόλλωνα, επομένως τον θεϊκό χαρακτήρα της τιμωρίας.

---------------------------

*ΕΝΔΕΚΑΤΟΣ ΠΥΘΙΟΝΙΚΟΣ: ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΡΑΣΥΔΑΙΟ ΤΟΝ ΘΗΒΑΙΟ, ΝΙΚΗΤΗ ΣΕ ΑΓΩΝΑ ΑΓΟΡΙΩΝ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΩΝ

 

Iα

Του Κάδμου κόρες, ω Σεμέλη εσύ,

που γειτονεύεις με του Ολύμπου τις θεές,

κι ω Λευκοθέα Ινώ,

συθάλαμη με τις Νεράιδες του γιαλού,

πάρτε την αριστογέννα μάνα του Ηρακλή

κι ελάτε στη Μελία, [4]

μες στο άδυτο του θησαυρού με τα χρυσά τριπόδια,

που απ' τους άλλους πιότερο τον τίμησε ο Λοξίας [5]

 

Ιβ

και Ισμήνιο τον είπε,

τον θώκο των αλάθητων των μάντεων.

Εκεί και τώρα σας καλεί ο θεός, της Αρμονίας ω κόρες,

να συναχθείτε όλες μαζί, ο ντόπιος στρατός των ηρωίδων,

τη δίκαιη τάξη την ιερή να υμνήσετε και την Πυθώ [9]

και τον δικαιοκρίτη ομφαλό της γης, [10]

την ώρα την εσπερινή,

 

Iγ

τιμώντας την εφτάπυλη τη Θήβα

και της Κίρρας τους αγώνες,

εκεί που ο Θρασυδαίος τη μνήμη της εστίας

της πατρικής ζωντάνεψε και τρίτο της χάρισε στεφάνι,

σαν νίκησε στις εύφορες πεδιάδες του Πυλάδη [15]

που τον Ορέστη τον Λάκωνα είχε για φίλο·

 

IIα

αυτόν, που όταν σκοτώναν τον πατέρα του,

τον άρπαξε απ' τα σκληρά της Κλυταιμήστρας χέρια

η Αρσινόη, η παραμάνα του,

και τον εγλίτωσε απ' τη φριχτή συνωμοσία,

την ώρα που του Δαρδανίδη Πριάμου την κόρη, την Κασσάνδρα,

την έστελνε, απ' τον αστραφτερό χαλκό χτυπημένη, [20]

με την ψυχή του Αγαμέμνονα αντάμα,

στις βαθύσκιωτες όχτες του Αχέροντα

 

IIβ

η άσπλαχνη γυναίκα. Κι ήτανε τάχα η Ιφιγένεια,

σαν σφάχτηκε στον Εύριπο μακριά απ' την πατρίδα,

που τέτοιο χόλιασμα τρομαχτικό τής έφερε,

ή πόθος άλλος την εδάμασε και παραστράτησε

σε νύχτιο ερωτικό κρεβάτι; [25]

Δεν έχει παραστράτημα πιο άσκημο για νέα και παντρεμένη,

και δεν υπάρχει τρόπος να κρατηθεί μακριά

 

IIγ

από τα στόματα των άλλων·

ο κόσμος είναι κακόγλωσσος.

Γιατί διόλου μικρός δεν είναι ο φθόνος

που γεννά η μεγάλη ευτυχία·

τον ταπεινό, ακόμα κι αν βροντοφωνεί, κανείς δεν τον ακούει. [30]

 

Σκοτώθηκε λοιπόν ο ήρωας Ατρείδης,

μετά καιρό σαν γύρισε στις ένδοξες Αμύκλες,

 

IIIα

την κόρη την προφήτισσα παίρνοντας στον λαιμό του

κι αφού για χάρη της Ελένης επυρπόλησε

των Τρώων τα σπίτια και την ευδαιμονία τους εχάλασε. [34]

Όμως ο Ορέστης, το νιο το παλικάρι, στον γέρο φίλο του

έφτασε, στον Στρόφιο, που κατοικούσε [35]

στου Παρνασσού τα ριζοβούνια· [36]

και σαν επέρασε καιρός, με τη βοήθεια του Άρη

τη μάνα του τη σκότωσε

κι έπνιξε τον Αίγιστο στο αίμα.

 

IIIβ

Ωστόσο, φίλοι, μήπως παρασύρθηκα

και τρίστρατο μπλεγμένο πήρα,

ενώ πρωτύτερα σε ίσιο τραβούσα δρόμο;

ή μήπως κάποιος άνεμος έξω απ' την πορεία μ' έριξε

σαν βάρκα μες στο πέλαγο; [40]

Όσο για σένα, Μούσα, αν με αμοιβή

συμφώνησες να δίνεις τη φωνή σου,

κι έργο σου είναι κάθε φορά

τούτο ή τ' άλλο ν' ανακινείς μ' ασημωμένη γλώσσα,

 

IIIγ

τώρα είναι η σειρά του Πυθόνικου, του πατέρα,

και του Θρασυδαίου, που δόξα τούς λαμπρύνει κι ευφροσύνη. [45]

Από καιρό με το άρμα τους εκέρδισαν τη νίκη

στης Ολυμπίας τους ξακουστούς αγώνες

κι απόχτησαν με τ' άτια τους της φήμης την αχτίδα

που γοργά τριγύρω απλώνεται.

 

IVα

Και στην Πυθώ κατέβηκαν γυμνοί δρομείς στο στάδιο

και με τη γρηγοράδα των ποδιών τους

ντροπιάσαν όλη των Ελλήνων τη στρατιά. [50]

Άμποτε να επιθυμώ όσα αγαθά οι θεοί δίνουν

και πάντα να ποθώ ό, τι στην ηλικία μου είναι εφικτό.

Γιατί μέσα στην πόλη βρίσκω

πως οι μετρημένοι μακρότερα χαίρονται την ευτυχία·

των τυράννων τη μοίρα δεν ζηλεύω·

 

IVβ

ποθώ τις αρετές που για όλων είναι το καλό,

ενώ οι φθονεροί τις πολεμούνε.

Την κορυφή τους αν κανείς αγγίξει, [55]

γαλήνια ζώντας κι αποφεύγοντας την άγρια υπεροψία,

στο τέρμα του μελανού θανάτου καλύτερα θα φτάσει

και στην ευτυχισμένη του γενιά για χτήμα θε ν' αφήσει

όνομα καλό, το πιο ακριβό αγαθό.

 

IVγ

Για τούτο και τον Ιόλαο, του Ιφικλή το τέκνο, [60]

παντού ανυμνούν και την αντρεία του Κάστορα,

και σένα άρχοντα Πολυδεύκη, παιδιά θεών,

που τη μια μέρα στη Θεράπνη ζείτε,

και στου Ολύμπου τα παλάτια την άλλη κατοικείτε.

 

**Η αγριότητα της Κλυταιμνήστρας

Πώς να δεχθεί [ο Αγαμέμνων] από αυτήν Δώρο

μέσα στον τάφο του ο Νεκρός-

Από Αυτήν!

Που άτιμα τον σκότωσε

Και σαν εχθρό το άψυχό του Σώμα επετσόκοψε

Κι ύστερα

Καθαρίστηκε από τα αίματά του

- Τα σκούπισε από πάνω της

με τα ίδια του τα μαλλιά!