Ο Καντ για την πειθαρχία και τα καθήκοντα της αγωγής των παιδιών

Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο και παιδαγωγό Ιμμάνουελ Καντ, η αγωγή οφείλει:

-Να πειθαρχήσει τον άνθρωπο. «Πειθαρχείν» σημαίνει να προστατεύει τον άνθρωπο, ώστε το «ζωώδες» να μην αποβαίνει σε βλάβη του «ανθρώπινου» στοιχείου, τόσο στο «άτομο», όσο και στον «κοινωνικό άνθρωπο.» Επομένως, «πειθαρχία είναι απλώς η εξημέρωση της αγριότητας.»

Ο άνθρωπος έχει δύο δυνατότητες: ή απλώς να ασκηθεί, να διαπλασθεί και να εκπαιδευτεί «μηχανικώς» ή «να διαφωτιστεί πραγματικά»

- Να διαπλάσει τον άνθρωπο· η διάπλαση περιλαμβάνει τη μόρφωση και την εκπαίδευση· χάρη στην εκπαίδευση ο άνθρωπος αποκτά «δεξιότητα», δηλαδή την ικανότητα να επιδιώξει και να επιτύχει οποιονδήποτε σκοπό· η δεξιότητα «καθ’ εαυτήν» δεν προσδιορίζει κανέναν συγκεκριμένο σκοπό, ο σκοπός εξαρτάται από τις «περιστάσεις». Κάποιες δεξιότητες, συνεχίζει ο Καντ είναι καλές για κάθε περίπτωση, όπως λόγου χάρη η ανάγνωση και η γραφή, ενώ άλλες, είναι χρήσιμες για συγκεκριμένους σκοπούς· λ.χ. η μουσική χρειάζεται για να μας κάνει αξιαγάπητους (αξιέραστους)· λόγω του πλήθους των σκοπών που μπορεί να θέσει ο άνθρωπος, οι δεξιότητες είναι ατέλειωτες. Ο άνθρωπος, για να γίνει συνετός, πρέπει να «προσαρμόζεται» στην ανθρώπινη κοινωνία, ώστε να έχει επιρροή και να είναι αξιαγάπητος· η μόρφωση αυτού του είδους καλείται «πολιτισμός»· για να γίνει λοιπόν ο άνθρωπος πολιτισμένος «απαιτούνται τρόποι, ευγένεια και κάποια σύνεση, η οποία μας επιτρέπει να μεταχειριζόμαστε όλους τους ανθρώπους για τους δικούς μας σκοπούς· ωστόσο, οφείλουμε να επιλέγουμε τους «καλύτερους σκοπούς», αυτούς που ωφελούν την ανθρωπότητα ως σύνολο· οι τρόποι της ευγένειας ρυθμίζονται ανάλογα «με την ευμετάβλητη καλαισθησία» της εποχής (λ.χ. κοσμικές τελετές).

Οφείλουμε, λέει ο Καντ, να δώσουμε προσοχή στην «ηθικοποίηση»· ο άνθρωπος δεν πρέπει μόνον να είναι ικανός να επιδιώκει παντοειδείς σκοπούς· χρειάζεται ν’ αποκτήσει τη «συναίσθηση», ότι οφείλει να επιλέγει πάντα τους καλούς σκοπούς: «..είναι δε καλοί σκοποί αυτοί που αναγκαία επικροτούνται από τον καθένα χωριστά και θα μπορούσαν ταυτόχρονα να είναι σκοποί για τον καθένα.»

Ο άνθρωπος έχει δύο δυνατότητες: ή απλώς να ασκηθεί, να διαπλασθεί και να εκπαιδευτεί «μηχανικώς» ή «να διαφωτιστεί πραγματικά»· μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τους ανθρώπους, όπως τα σκυλιά ή τους ίππους, αλλά η μηχανική εκπαίδευση, ας την πούμε η «εκμάθηση δεξιοτήτων», ουδόλως είναι «μόρφωση» Το βασικό και απαιτητικό ζήτημα για τον Καντ είναι «να μάθουν τα παιδιά να σκέφτονται», να είναι δηλαδή σε θέση να κατανοήσουν τις «αρχές», από τις οποίες προέρχεται «πάσα πράξις».

Στην «ιδιωτική εκπαίδευση», η «ηθικοποίηση» των παιδιών παραμελείται και αφήνεται συνήθως στους ιερείς. Ωστόσο, πρέπει νηπιόθεν τα παιδιά να μάθουν ν’ αποστρέφονται το «κακό», όχι μόνο επειδή το απαγορεύει ο Θεός, αλλά επειδή είναι από μόνο του (καθ’ αυτό) αποτρόπαιο· διαφορετικά, οι άνθρωποι θα κατέληγαν στη σκέψη ότι θα μπορούσαν και να πράξουν «το κακό», όπως το έπρατταν πάρα πολλοί πριν την απαγόρευση, και ο Θεός θα μπορούσε να κάνει «μία εξαίρεση.» Κατά τον Καντ, η ελευθερία του ανθρώπου να επιλέξει το «καλό», ταυτίζεται σχεδόν με τη βούληση του πανάγαθου Θεού: «Ο Θεός είναι το αγιότατο των όντων και θέλει μόνον ότι είναι καλό· επιθυμεί δε να ασκούμε την αρετή λόγω της εσωτερικής αξίας της, και όχι επειδή ο ίδιος το θέλησε.»

Πρέπει πρώτα να ιδρύσουμε «πειραματικά σχολεία» και στη συνέχεια «πρότυπα»· η αγωγή χρειάζεται να στηρίζεται βέβαια σε «αρχές», δεν πρέπει όμως να είναι «απλός ορθολογισμός» αλλά και κάποιου είδους «μηχανισμός», ανοιχτός σε βελτιώσεις που θα προκύψουν με βάση την πειραματική επιστημονική μέθοδο. Τα πρότυπα σχολεία που λειτουργούσαν εκείνη την εποχή στην Αυστρία ήταν «τυφλοί μηχανισμοί»· τα υπόλοιπα ιδρύματα όφειλαν να λειτουργούν σύμφωνα με το «υπόδειγμα», ενώ απέφευγαν ακόμη και να προσλαμβάνουν δασκάλους που δεν αποφοίτησαν από τις τάξεις τους. Με τέτοιους περιορισμούς ήταν αδύνατο να προκύψει κάτι καλό: «Συνήθως βεβαίως φαντάζονται, ότι τα πειράματα σχετικά με την αγωγή ουδόλως είναι αναγκαία, και ότι θα μπορούσαμε δια του λογικού και μόνον να κρίνουμε αν ένα πράγμα θα είναι καλό ή κακό. Όμως, πολύ πλανώνται ως προς αυτό· η πείρα μάς διδάσκει ότι πολύ συχνά οι απόπειρές μας είχαν αποτελέσματα εντελώς αντίθετα απ’ αυτά που προσδοκούσαμε.» Χωρίς πειράματα, «ουδεμία γενιά ανθρώπων μπορεί να χαράξει ένα πλήρες σχέδιο αγωγής.» Η μόνη πειραματική σχολή που άνοιγε νέους δρόμους ήταν το Ινστιτούτο του Ντεσσσάου, το οποίο ιδρύθηκε το 1774 στο δουκάτο Άνχαλτ-Ντεσάου· παρά τις αδυναμίες του, ήταν το μόνο σχολείο που επέτρεπε στους δασκάλους να εργάζονται με «δικές τους μεθόδους και προγράμματα», να συζητούν και να συνεργάζονται· επιπλέον, το σχολείο βρισκόταν σε σταθερή επικοινωνία με πολλούς εξέχοντες παιδαγωγούς της Γερμανίας.

Ο άνθρωπος έχει δύο δυνατότητες: ή απλώς να ασκηθεί, να διαπλασθεί και να εκπαιδευτεί «μηχανικώς» ή «να διαφωτιστεί πραγματικά»· μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τους ανθρώπους, όπως τα σκυλιά ή τους ίππους, αλλά η μηχανική εκπαίδευση, ας την πούμε η «εκμάθηση δεξιοτήτων», ουδόλως είναι «μόρφωση» Το βασικό και απαιτητικό ζήτημα για τον Καντ είναι «να μάθουν τα παιδιά να σκέφτονται», να είναι δηλαδή σε θέση να κατανοήσουν τις «αρχές», από τις οποίες προέρχεται «πάσα πράξις».

Η αγωγή περιλαμβάνει την «περίθαλψη» και τη «μόρφωση»· η τελευταία διακρίνεται σε:

- «αρνητική μόρφωση» ή «πειθαρχία», η οποία απλώς αποτρέπει τα σφάλματα.

- «θετική μόρφωση» ή αλλιώς «εκπαίδευση» και «καθοδήγηση»· καθοδήγηση είναι «η χειραγώγηση κατά την εφαρμογή όσων διδάχτηκαν»· από αυτό προκύπτει και η διαφορά μεταξύ του καθηγητή και του παιδαγωγού: ο πρώτος είναι «διδάσκαλος», ο δεύτερος είναι «οδηγός»· ο ένας διδάσκει «μόνο για το σχολείο», ο άλλος διδάσκει «για τη ζωή».

Η αγωγή είναι ιδιωτική ή δημόσια· η δημόσια εκπαίδευση οφείλει να ενώνει την «παιδεία» και την «ηθική διάπλαση». H «εφαρμογή των παραγγελμάτων» της δημόσιας αγωγής επαφίεται στην «ιδιωτική». Ο Καντ δεν χρησιμοποιεί σταθερή ορολογία: ως «ιδιωτική» πρέπει εδώ να εννοήσουμε μάλλον την αγωγή που παρέχεται στον χώρο του ευρύτερου οικογενειακού περιβάλλοντος· η «δημόσια» εκπαίδευση ασκείται σε σχολεία ή αλλιώς «εκπαιδευτικά ινστιτούτα» και έχει στόχο «να προκαλέσει καλή ιδιωτική αγωγή». Ωστόσο, στα χρόνια του Καντ, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δεν είναι πολλά και ο αριθμός των μαθητών τους δεν μπορεί να είναι «μέγας», διότι είναι «δαπανηρότατα»· όπως συνέβαινε και με τα οπλοστάσια ή τα νοσοκομεία, «τα απαιτούμενα οικοδομήματα και οι μισθοί των διευθυντών, των επιτηρητών και των υπαλλήλων απορροφούν ήδη το ήμισυ των χρημάτων που διατίθενται»· κατά τον Καντ, «αν τα χρήματα αυτά αποστέλλονταν στις οικίες των φτωχών, θα βελτιωνόταν σημαντικά η κατάστασή τους.» Γι’ αυτό άλλωστε «μόνον τα τέκνα των πλουσίων θα μπορούσαν να σταλούν σε τέτοιου είδους εκπαιδευτήρια.» Σκοπός των δημοσίων ινστιτούτων είναι «η τελειοποίηση της οικιακής αγωγής». Αν οι γονείς ή όσοι βοηθούν στην ανατροφή των παιδιών «ετύγχανον καλής αγωγής», οι δημόσιες δαπάνες για τα σχολεία θα ήταν περιττές.