Επίκουρος, ένας αρχαίος μα ανθεκτικός φιλόσοφος

Για 600 χρόνια στην αρχαιότητα, οι διδαχές του Επίκουρου άνθισαν και άντεξαν όπως ο μεγάλος αυτός φιλόσοφος τις διατύπωσε ακριβώς, δίχως αναθεωρήσεις, φωτίζοντας το νου των ανθρώπων, ενώ οι άλλες φιλοσοφικές σχολές ή εξαφανίζονταν ή άλλαζαν χαρακτήρα.

Μέχρι το τέλος το αρχαίου κόσμου η επικούρεια φιλοσοφία άνθιζε συνεχώς. Ακολούθησε ο μεσαίωνας που στάθηκε ανάχωμα στην εξέλιξη του ανθρώπου, θάβοντας κάτω από τα ερείπια του πολιτισμού όχι μόνο καλλιτεχνήματα αλλά και φιλοσοφικά έργα, όπως τονίζει ο καθηγητής Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο μνημειώδες έργο του ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ. Τα πρωτότυπα έργα των επικουρείων ήταν από τα πρώτα που χάθηκαν.

Η επικούρεια φιλοσοφία όμως αναγεννήθηκε σταδιακά μέσα από την ανασύνθεση αυθεντικών σπαραγμάτων που βρέθηκαν διάσπαρτα σε έργα διαφόρων τρίτων συγγραφέων και από την αρχαιολογία. Συγκλονιστικό γεγονός ήταν η ανακάλυψη του έργου του επικούρειου Λουκρητίου το 1417, η οποία άλλαξε τον κόσμο, όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Μπέρκλεϊ και του Χάρβαρντ Στέφεν Γρήνμπλατ στο έργο του “Η παρέγγλιση, πως ξεκίνησε η Αναγέννηση” (εκδόσεις ΜΙΕΤ 2017).

Έτσι λοιπόν πολλοί διαφωτιστές επηρεάστηκαν από τα επικούρεια γραπτά.

Την ίδια περίπου εποχή, λίγο πριν το 1900, ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε έλεγε για τον Επίκουρο:

“Η σοφία δεν έχει προχωρήσει ούτε ένα βήμα μετά τον Επίκουρο, και συχνά βρίσκεται χιλιάδες βήματα πίσω του”.

Σύγχρονοι ερευνητές του Επίκουρου, στην ψηφιακή εποχή, έχουν ασχοληθεί με την φιλοσοφία του, όχι μόνον από αγάπη στην ιστορία της αλλά και ως σύγχρονο στοχασμό.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν πως η διαχρονικότητα της επικούρειας φιλοσοφίας δεν είναι ωραία λόγια, αλλά μια πραγματικότητα.

Ας εξετάσουμε λοιπόν τώρα επιγραμματικά βεβαίως, τέσσερα καίρια σημεία της φιλοσοφίας μας και στο πως εφαρμόζονται στην ψηφιακή εποχή.

Σημείο πρώτο – Η επικούρεια γνωσιολογία, ο κανόνας

Η μέθοδος του λογισμού του Επίκουρου είναι αυτή που χρησιμοποιείται σήμερα τον 21ο αιώνα από την σύγχρονη επιστήμη. Γι αυτό και τα περισσότερα από αυτά που μας είπε ο Επίκουρος στο φυσικό μέρος της φιλοσοφίας του ισχύουν και σήμερα π.χ. τα άτομα δηλαδή τα άτμητα σώματα, τα συσσωματώματα δηλαδή τα μόρια, το ότι τίποτε δεν γίνεται από το τίποτε και δεν καταλήγει στο τίποτε, δηλαδή η αρχή διατήρησης της ύλης κλπ Μια φιλοσοφία βασισμένη σε στέρεες βάσεις είναι διαχρονική όχι μόνο στη μέθοδο του λογισμού για βέβαια συμπεράσματα σχετικά με την φύση που μας περιβάλλει αλλά και για τον άνθρωπο.

Οι αισθήσεις, τα πάθη και προλήψεις από την εποχή του Επίκουρου μέχρι και σήμερα δεν έχουν αλλάξει και αποτελούν τα κριτήρια της αλήθειας.[i]

Με τα κριτήρια της αλήθειας ελέγχουμε εάν μια γνώμη είναι αληθής ή ψευδής. [1]

Αυτά χρησιμοποιεί ο λογισμός μας έτσι ώστε να οδηγούμαστε στους επιλογισμούς δηλαδή στα συμπεράσματα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε το περιβάλλον μας και να προχωρούμε στις προτιμήσεις και αποφυγές στην προσωπική μας ζωή. Όταν προκύπτουν νέα δεδομένα και είμαστε βέβαιοι γι αυτά, τότε αναπροσαρμόζουμε τους επιλογισμούς μας.

Στην σύγχρονη εποχή, μέρος της επικούρειας μεθόδου την είπαν “αρχή της διαψευσιμότητας”. Για πρώτη φορά ο Καρλ Πόππερ την έθεσε το 1919 και την ξαναδιατύπωσε τη δεκαετία του ‘60. Σύμφωνα με αυτή, για να είναι χρήσιμη (ή έστω επιστημονική) μια επιστημονική θέση (θεωρία, “νόμος”, αρχή κ.λ.π.) πρέπει να μπορεί να ελεγχθεί και να αποδειχτεί εάν είναι τελικά λανθασμένη οπότε να διαψευσθεί.

Στον αιώνα της ψηφιακής εποχής ο κανόνας είναι επίσης ένα εργαλείο ώστε να είμαστε καλύτεροι και στις καθημερινές ενέργειές μας. Προσωπικά τον χρησιμοποιώ στην εργασία μου, στην πληροφορική με εξαιρετικά αποτελέσματα.

Μεγάλη αξία έχει ο κανόνας και για να ξεχωρίζουμε την εσκεμμένη ψηφιακή παραπληροφόρηση, τα hoaxes, την αμπελοσοφία, την σαχλαμάρα και την μπούρδα π.χ. που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, από την πραγματική πληροφορία.

Βέβαια σαχλαμάρες θα συναντούμε πάντοτε στη ζωή μας, αυτοί που τις λένε ζουν ανάμεσά μας θα έλεγα. Αν σας κάνει εντύπωση η λέξη, αν δεν σας αντηχεί όμορφα, μπορείτε να διαβάσετε ένα βιβλιαράκι του Χάρη Φράνκφουρτ που λέγεται “Η αβάσταχτη ελαφρότητα της σαχλαμάρας”. Εκεί διακρίνουμε τέσσερα βασικά σημεία:

1.Αυτός που λέει σαχλαμάρες, αδιαφορεί για την αλήθεια
2.Παρόλα αυτά δεν θέλει να πει ψέματα, λέει απλώς σαχλαμάρες
3.Έχει μεγάλη θέληση για να εντυπωσιάσει
4.Αναπτύσσει ρητορικό λόγο

Σημείο δεύτερο – Ο φόβος του θανάτου και η σύγχρονη υπαρξιακή ψυχοθεραπία

Στον 21ο αιώνα της ψηφιακής εποχής, ο σύγχρονος ψυχοθεραπευτής, ο καθηγητής Ίρβιν Γιάλομ, χρησιμοποιεί τον Επίκουρο στα πλαίσια της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας. Η καταπολέμηση του φόβου του θανάτου που προτείνει ο Επίκουρος, γίνεται μέθοδος ενός διάσημου σύγχρονου ψυχοθεραπευτή. Γράφει ο Γιάλομ στο βιβλίο “Στον Κήπο του Επίκουρου- Αφήνοντας πίσω τον φόβο του θανάτου”:

Στο κεφάλαιο αυτό θα συζητήσω τρία από τα γνωστά επιχειρήματα του Επίκουρου τα οποία αποδείχθηκαν πολύτιμα στην δουλειά μου με πολλούς ασθενείς αλλά και με τον ίδιο μου εαυτό, για την ανακούφιση του προσωπικού μου άγχους θανάτου. Αυτά είναι:Η θνητότητα της ψυχής η οποία απελευθερώνει το άγχος μιας μεταθανάτιας κατάστασης αιώνιας τιμωρίας

Το υπέρτατο τίποτα του θανάτου τον οποίο ποτέ δεν θα αισθανθούμε διότι οι αισθήσεις αφορούν τους ζωντανούς οργανισμούς

Το επιχείρημα της συμμετρίας, γνωρίζουμε ότι πριν γεννηθούμε δεν υπήρχαμε για αιώνες, έτσι και μετά μετά το βιολογικό μας τέλος δεν θα υπάρχουμε εππίσης.

Σημείο τρίτο – οι επιθυμίες της ψηφιακής καταναλωτικής κοινωνίας

Ο καταναλωτικός τρόπος ζωής της σύγχρονης εποχής, η κρίση τόσο η οικονομική όσο και των αξιών, μπορεί να μην είναι ισοπεδωτικός για την ατομικότητά μας εάν αξιολογούμε τα δεδομένα με την επικούρεια φιλοσοφία.

Ένα ωραίο παράδειγμα είναι ο αλγόριθμος των επιθυμιών. Στο βιβλίο του Χάρη Λύττα “Λάθε Βιώσας”, υπάρχει μια πολύ καλή ανάλυση του τρόπου αντιμετώπισης των επιθυμιών την σύγχρονη εποχή ακολουθώντας τα αχνάρια του Επίκουρου. Στο κεφάλαιο “η θεοποίηση των επιθυμιών” διαβάζουμε:

Επιθυμίες γεννιούνται κάθε στιγμή. Γιατί να τις αφήνετε να περιμένουν; (από διαφήμιση τράπεζας για δανειοδότηση σε λίγα λεπτά, “στις καλές εποχές”).

Κρατάμε επιγραμματικά τον εξής επικούρειο αλγόριθμο διαχείρισης των επιθυμιών :

Από τις επιθυμίες, οι μεν είναι φυσικές και αναγκαίες, είναι αυτές που διώχνουν τον πόνο όπως το ποτό διώχνει την δίψα. Άλλες είναι φυσικές αλλά μη αναγκαίες, και είναι αυτές που ποικίλλουν μόνον την ηδονή και δεν διώχνουν τον πόνο όπως τα πολυτελή γεύματα και άλλες ούτε φυσικές ούτε και αναγκαίες, αλλά δημιουργούνται από τις κενές δόξες (κενές γνώμες) όπως αυτές για στεφάνια και αναθέσεις ανδριάντων.[2]

Και φυσικά το σημαντικό είναι να θέτουμε πάντοτε το εξής ερώτημα: “Τι θα μου συμβεί αν πραγματοποιηθεί αυτό που επιζητώ κατόπιν της επιθυμίας μου και τι εάν δεν πραγματοποιηθεί”. [3]

Σημείο τέταρτο – το θείο ως πρότυπο μακαριότητας

Ένα άλλο παράδειγμα και τελευταίο για σήμερα, αλλά πρώτο στην εξέταση της επικούρειας φιλοσοφίας μιας και αποτελεί την 1η Κύρια Δόξα και την πρώτη παράγραφο της ηθικής επιτομής του Επίκουρου, είναι αυτό “περί θεών”. Την εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης, η έννοια του θείου διόλου δεν απουσιάζει από την ανθρωπότητα, το αντίθετο μάλιστα. Δηλώνει παρόν ακόμη και σε προοδευμένα και πολυπολιτισμικά σύγχρονα κράτη, σύμφωνα με έγκυρες πρόσφατες μελέτες.

Δυστυχώς όμως μαζί με την έννοια του θείου ως άφθαρτου και μακάριου, που είναι καθολική για τους καλούς και αγαθούς ανθρώπους, υπάρχει η πραγματικότητα των μεγάλων σύγχρονων θρησκειών που λειτουργούν πολιτικά, με καταστροφικά αποτελέσματα, όπως αυτά που συμβαίνουν στις ημέρες μας στη μέση ανατολή.

Αλλά και ατομικά υπάρχει υπερβολικά μεγάλο ποσοστό δεισιδαιμονίας και σήμερα την ψηφιακή εποχή των μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων που ο άνθρωπος ταξιδεύει ακόμη και στο διάστημα, γι αυτό και είμαστε συνεχώς ματιασμένοι.

Εδώ η επικούρεια φιλοσοφία δίνει λύση στην εποχή μας, τουλάχιστον για όσους από τα δισεκατομμύρια ανθρώπων που πιστεύουν στην ύπαρξη του θείου, έχουν την τύχη να μπορούν να διαβάσουν και ασχοληθούν με τον Επίκουρο.

Ο φιλόσοφος καταλύει την δεισιδαιμονία, καταργεί τον φόβο του θεού και προβάλλει το αγαθό του θείου ως πρότυπο μακαριότητας για τον ανθρώπινο βίο. Αξίζει κάποιος να μελετήσει ενδελεχώς την επικούρεια αυτή θέση, όφελος θα βρει, αταραξία και απονία.

Ως επίλογο θέλω να κλείσω με τα λόγια του Αμερικανού Έρικ Άντερσον. Στο βιβλίο του “Ο Επίκουρος τον 21ο αιώνα” αναφέρει ότι:

Η πραγματική θεωρία την οποία δίδασκε στον Κήπο ο Επίκουρος πριν από 23 αιώνες, εξακολουθεί μέχρι σήμερα να διατηρεί την πειστικότητά της και αξίζει τον κόπο να την διερευνήσουμε.

“Οι αναθεωρήσεις είναι πάντα αναγκαίες, αλλά ως επί το πλείστον, η προσαρμογή της επικούρειας φιλοσοφίας στον 21ο αιώνα είναι μια διαδικασία διερεύνησης ή περιορισμού των αρχαίων απόψεων – πάντα σε συμφωνία με τα πρόσφατα δεδομένα – και όχι ανατροπής τους”.[4]
------------------------
[1]Η αληθής γνώμη προκύπτει εάν μια γνώμη επιβεβαιώνεται ή δεν καταρρίπτεται (επιμαρτύρησις – μη αντιμαρτύρησις). Το ψευδές ελέγχεται όταν μια γνώμη καταρρίπτεται ή δεν επιβεβαιώνεται (αντιμαρτύρησις – μη επιμαρτύρησις). ([δόξα] ἀληθῆ τέ φασι καὶ ψευδῆ· ἂν μὲν γὰρ ἐπιμαρτυρῆται ἢ μὴ ἀντιμαρτυρῆται, ἀληθῆ εἶναι· ἐὰν δὲ μὴ ἐπιμαρτυρῆται ἢ ἀντιμαρτυρῆται, ψευδῆ τυγχάνειν ΔΛ.Ι.34)

[2]ΚΔXXIX.(29) (σύντμηση)

[3]ΕΠ. 71

[4]Σελ. 112

[i]Οι Αισθήσεις

Οι Αισθήσεις είναι το σύνολο των λειτουργιών με τις οποίες αντιλαμβανόμαστε άμεσα τους εξωτερικούς ή εσωτερικούς ερεθισμούς του περιβάλλοντός μας. Οι ερεθισμοί αυτοί προκαλούνται όταν η έκφραση των ατομικών ενώσεων επιδρά στο σώμα ως ύλη, προερχόμενη από διάφορες πηγές. Γίνεται αντιληπτή δε λόγω της ύπαρξης των αισθητήριων οργάνων που υποδέχονται την ύλη και με τις νευρικές απολήξεις που διαθέτουν μεταφέρουν την πληροφορία στον εγκέφαλο μέσω του νευρικού συστήματος.

Η αίσθηση είναι αντιληπτική σε όσα υποπίπτουν σ’ αυτή. Δεν αφαιρείται ή προστίθεται τίποτε σε αυτήν, είναι άλογη. Αληθεύει στα πάντα και το ίδιο το ον την λαμβάνει από τη φύση του ως έχει. Όλων δε των αισθητών είναι όντως αληθή. Αυτά που στοχαζόμαστε όμως διαφέρουν, άλλα από αυτά είναι αληθή και άλλα ψευδή. (τὴν τὲ αἴσθησιν αντιληπτικὴν οὖσαν τῶν ὐποπιπτὸντων αὖτη, καί μῆτε ἀφαιροῦσαν τὶ μῆτε προστιθεῖσαν τῶ ἄλογον εἶναι, διὰ παντὸς τὲ ἀληθεῦειν καί οὔτω τὲ ον λαμβὰνειν ὦς εἶχε φὺσεως αὖτο ἐκεῖνο. Πὰντων δὲ τῶν αἰσθητῶν άληθῶν ὂντων, τά δοξαστὰ διαφὲρειν, καὶ τὰ μὲν αὐτῶν εἶναι άληθῆ τὰ δὲ ψευδῆ – Σέξτος Εμπειρικός, Προς Λογικούς 8.9)

Οι προλήψεις

Την δε πρόληψη οι επικούρειοι την λέμε ως κατάληψη, ή γνώμη ορθή, ή έννοια, ή εναποθηκευμένη καθολική νόηση, δηλαδή τη μνήμη που προκαλείται από τις επαναλαμβανόμενες εξωτερικές φανερώσεις. (Τὴν δὲ πρόληψιν λέγουσιν οἱονεὶ κατάληψιν ἢ δόξαν ὀρθὴν ἢ ἔννοιαν ἢ καθολικὴν νόησιν ἐναποκειμένην, τουτέστι μνήμην τοῦ πολλάκις ἔξωθεν φανέντος – ΔΛ.I.33)
Για παράδειγμα ο άνθρωπος μόλις δει για πρώτη φορά ένα αντικείμενο όπως το τραπέζι και του εξηγήσουν ότι αυτό λέγεται έτσι, εντυπώνει το γεγονός στη μνήμη του και όταν ξαναδεί το ίδιο αντικείμενο ανακαλεί τη πρόληψη που έχει δεχθεί και γνωρίζει ότι πρόκειται για τραπέζι και όχι κάτι άλλο. Η πρόληψη λαμβάνεται σαφώς μέσω των αισθήσεων και ανήκει στα εναργή δηλαδή τα ολοφάνερα πράγματα.

Τα πάθη

Τα πάθη ή αλλιώς τα συναισθήματα είναι δύο, η ηδονή δηλαδή η τέρψη, η ευχαρίστηση και η αλγηδόνα ή αλλιώς ο πόνος. Υπάρχουν σε όλα τα ζώα και το πρώτο είναι οικείο ενώ το άλλο ξένο. Πάνω σ΄αυτά κρίνουμε τις προτιμήσεις και τις αποφυγές στην ζωή μας. (Πάθη δὲ λέγουσιν εἶναι δύο, ἡδονὴν καὶ ἀλγηδόνα, ἱστάμενα περὶ πᾶν ζῷον, καὶ τὴν μὲν οἰκεῖον, τὴν δὲ ἀλλότριον· δι’ ὧν κρίνεσθαι τὰς αἱρέσεις καὶ φυγάς – ΔΛ.I.34)