Ο αρχαίος Eλληνικός σκεπτικισμός

Η αμφισβήτηση ανέκαθεν υπήρξε φίλη της φιλοσοφίας. Οι πρώτοι μεγάλοι Δυτικοί σκεπτικιστές είναι θρυλικές φυσιογνωμίες, παρ’ ότι οι ίδιοι επιτέθηκαν στους θρύλους. Είχαν επιτεθεί και στην ίδια τη γνώση, ακόμα και στην πιθανότητα κατάκτησής της. Ο σκεπτικισμός έχει πεθάνει πολλές φορές, αλλά όσες ξαναγεννήθηκε, αναζωπύρωσε το πνεύμα της φιλοσοφίας.

Ξενοφάνης

Ο Ξενοφάνης ήταν ποιητής-φιλόσοφος και έζησε τον 6ο π.Χ. αιώνα. Πίστευε στον Θεό, όπως φαίνεται στο περίφημο ρητό του «εις θεός εν τε θεοίσιν και ανθρώποισι μέγιστος» (Ένας θεός μέγιστος μεταξύ των θεών και των ανθρώπων), ουδέποτε όμως ισχυρίστηκε πως ήταν βέβαιος γι’ αυτό («Για όλα τα πράγματα υπάρχουν μόνο γνώμες»). Ήταν επιφυλακτικός απέναντι στις ιστορίες που αφηγούνταν διαπρεπείς ποιητές όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, όταν αναπαριστούσαν τους θεούς με ανθρώπινες αδυναμίες (ζήλια, οργή, σεξουαλικές απρέπειες). Χλεύαζε την ευπιστία.

«Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι θεοί γεννιούνται όπως οι ίδιοι, ότι ντύνονται με τα ρούχα των ανθρώπων και ότι έχουν ανθρώπινη φωνή και ανθρώπινο σώμα. Ωστόσο, αν οι αγελάδες και τα λιοντάρια είχαν χέρια που θα τους επέτρεπαν να ζωγραφίζουν… και να παράγουν έργα όπως οι άνθρωποι, θα έπλαθαν τους θεούς τους και θα τους φαντάζονταν με σώματα σαν τα δικά τους – τα άλογα θα έπλαθαν τους θεούς με αλογίσιο σώμα, οι αγελάδες με αγελαδινό».

Πύρρων ο Ηλείος

Ο Πύρρων θεωρείται ο εισηγητής του ακραίου ελληνικού σκεπτικισμού (360-217 π.Χ.). Λέγεται ότι ο επιστημολογικός μηδενισμός που ανέπτυξε ήταν συνέπεια της συνάντησής του με έναν Ινδό ασκητή, που ήταν ένας από τους «γυμνοσοφιστές», τους γιόγκι που συνόδευαν τον Μέγα Αλέξανδρο κατά τη στρατιωτική του αποχώρηση από την Ινδία. Ήταν παρόν όταν ο Κάλανος, Ινδός ασκητής που είχε αρρωστήσει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και ήταν ετοιμοθάνατος, ζήτησε να τον κάψουν ζωντανό, πράγμα που εντυπωσίασε βαθύτατα τον Πύρρωνα. Τελικά, ο Πύρρων θεώρησε ότι αυτή η νηφαλιότητα και ο αυτοέλεγχος θα πρέπει να χαρακτηρίζει ολοένα και περισσότερο τον ιδανικό φιλόσοφο, που πρέπει να είναι απρόσβλητος από πόνο, να έχει απόλυτη αυτοκυριαρχία και να μην πιστεύει σε κανένα δόγμα. Επηρεασμένος από αυτή την επίδειξη αταραξίας, ο Πύρρων διαμόρφωσε την ακραία φιλοσοφία του, που συνάγεται σε τρία σημεία:

1. Δεν υπάρχει τίποτα.
2. Εάν υπήρχε κάτι, δεν θα ήμαστε σε θέση να το γνωρίσουμε.
3. Εάν το γνωρίζαμε, δεν θα ήμαστε σε θέση να το εκφράσουμε.

Το ίδιο το κριτήριο της αλήθειας, ο παράγοντας που μας δίνει τη δυνατότητα να διαχωρίσουμε το αληθές από το ψευδές, πρέπει να υποβληθεί σε δοκιμασία. Διότι εάν περάσει επιτυχώς τη δοκιμασία, είναι ψευδές κριτήριο. Εάν όμως την περάσει σύμφωνα με τη λογική, το επιχείρημα μας επαναφέρει από εκεί που αρχίσαμε: το κριτήριο είναι αληθές επειδή είναι αληθές. Συνεπώς κανένα κριτήριο αληθείας δεν μπορεί να αποδειχθεί αληθές.