Οι «Τρεις Ελιές», σε υψόμετρο περίπου 500 μ., είναι ένα χαμηλό ύψωμα στην είσοδο των Στενών της Πέτρας, στο βορειοδυτικό τμήμα του Άνω Ολύμπου. Ο λόφος πήρε το όνομά του από τρεις άγριες ελιές μέσα στο πυκνό δάσος που τον καλύπτει. Είναι το παλιότερο γνωστό νεκροταφείο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον Μακεδονικό Όλυμπο και είναι επίπεδο, αλλά δεν μπορεί να αποκλεισθεί και η πιθανότητα να έχουν καταστραφεί τύμβοι με εκχερσώσεις και ισοπεδώσεις, αφού είναι μία από τις ελάχιστες οριζόντιες εκτάσεις που προσφέρονται για καλλιέργεια κοντά στον παρακείμενο οικισμό της Πέτρας. Το νεκροταφείο ανασκάφηκε σε μεγάλο ποσοστό από αρχαιοκαπήλους. Οι εντοπισμένοι τάφοι ήταν συνολικά 75 αλλά η ανασκαφή δεν ολοκληρώθηκε.
Τα δύο υψώματα, του οικισμού και του νεκροταφείου, χωρίζονται από μια βαθιά κοίτη χειμάρρου και επικοινωνούν μεταξύ τους με παλιό, ίσως αρχαίο μονοπάτι. Η ίδια η Πέτρα[1] είναι ένας αρχαίος/βυζαντινός/μεταβυζαντινός οικισμός, σε θέση οχυρή, με εξέχουσα στρατηγική σημασία, στην είσοδο μέγιστων διόδων της περιοχής του Ολύμπου προς τη Θεσσαλία (Περραιβία) και την Άνω Μακεδονία (Βελβενδό, Σέρβια). Δεδομένης της ύπαρξης του νεκροταφείου, δεν αποκλείεται να εντοπιστούν κάποτε αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου κάτω από τις νεώτερες φάσεις του οικισμού, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Ηρακλείου (λόφος Πλαταμώνα). Η πόλη πήρε το όνομά της από έναν μεγάλο βράχο στην κορυφή του υψώματος πάνω στον οποίο βρίσκεται ο οικισμός. Στο ομώνυμο πέρασμα βρέθηκαν δύο νεκροταφεία της «μυκηνότροπης» Ύστερης Εποχής του Χαλκού του Ολύμπου.
Τα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία είναι κατά κανόνα νεκροταφεία τύμβων, κατασκευασμένων από ποταμίσια τρόχαλα με δακτύλιο από τρόχαλα μεγαλύτερα. Ανασκάφηκαν σε σωστική ανασκαφή της ΙΣΤ' Εφορείας 57 τάφοι σε 20 τύμβους της παραολύμπιας περιοχής του Δίου. Δύο τύμβοι, συνολικά με 7 τάφους, ανασκάφηκαν στη θέση Κλαδερή, δύο στη θέση Αραπόλακκος με 3 τάφους, και δεκαπέντε στη θέση Γαβριά με 67 τάφους.
Ο εντοπισμός των τύμβων του Ολύμπου είναι αρκετά πολύπλοκος, επειδή κάθε τυμβοειδές έξαρμα δεν είναι απαραίτητα ταφικό, αν και συχνά βρίσκονται δίπλα σε τύμβους που αποδεικνύονται ταφικοί. Αρκετές περιπτώσεις φαίνονται να είναι αποθέσεις χειμάρρων, ενώ υπάρχουν λιθοσωροί τεχνητοί που είναι ακόμη ανερμήνευτοι. Αντίθετα, πολλοί ταφικοί τύμβοι δεν διακρίνονται, επειδή είναι πυκνά καλυμμένοι με πουρνάρια ή έχουν επιχωθεί με αποθέσεις ρευμάτων. Σε μια περίπτωση διαπιστώθηκε η εκμετάλλευση φυσικής απόθεσης χαλικιού για τη δημιουργία ταφικού τύμβου. Οι τύμβοι των νεκροταφείων είναι κατά προτίμηση συγκεντρωμένοι στις όχθες των χειμάρρων (όπως οι περισσότεροι αρχαιολογικοί χώροι στον Όλυμπο) που στη ρίζα του όρους βρίσκονται σε μεγάλο ύψος σε σχέση με την κοίτη τους. Ίσως η συγκέντρωση στις όχθες να ερμηνεύεται από την αμεσότητα της πρώτης ύλης, τις μεγάλες δηλαδή αποθέσεις χαλικιών μέσα στις κοίτες των χειμάρρων. Διάσπαρτοι τύμβοι υπάρχουν στις πλαγιές και χαμηλότερα ανάμεσα στους χειμάρρους, σε μικρότερη όμως πυκνότητα.
Οι τύμβοι καλύπτουν κατά κανόνα περισσότερους από έναν τάφους, χωρίς σαφώς ορισμένη διάταξη στον τύμβο. Περιέχουν συνήθως περισσότερους από έναν νεκρούς, κατά κανόνα έναν ενταφιασμό και ανακομιδές παλιότερων ενταφιασμών.
Όπως πρόσφατα διαπιστώθηκε στη θέση «Πηγή Αθηνάς» μεταξύ Φίλας και Ηρακλείου, οι ταφικοί τύμβοι από τρόχαλα της περιοχής του Μακεδονικού Ολύμπου ανάγουν την καταγωγή τους στην εποχή πριν από τη «μυκηνότροπη» Χαλκοκρατία, τουλάχιστον. «Αρχαία» νεκροταφεία τύμβων με λιθοσωρούς αναφέρονται και από την αρχαιότητα στην Αρκαδία.
Οι νεκροί
Σε όλα τα νεκροταφεία επικρατεί αποκλειστικά ο ενταφιασμός. Οι νεκροί στο νεκροταφείο της Πέτρας (Τρεις Ελιές) ήταν ελαφρά συνεσταλμένοι όπως παλιότερα στη «μυκηνότροπη» εποχή (Αγ. Δημήτριος, Σπάθες), αλλά και τοποθετημένοι ανάσκελα, όπως ήταν κατά κανόνα -αλλά όχι απαραίτητα- και στα νεκροταφεία των τύμβων.
Στο νεκροταφείο της Πέτρας οι τάφοι ήταν πιο συχνά ατομικοί, όπως του τέλους της Μέσης Εποχής του Χαλκού στην Πηγή Αθηνάς. Στα νεκροταφεία των τύμβων, όπως και στη «μυκηνότροπη» εποχή, οι τάφοι ήταν οικογενειακοί με ανακομιδές και κοινές ταφές. Αρκετά συχνά μάλιστα ενήλικες ήταν θαμμένοι μαζί με παιδιά. Εκτός από τον παραμερισμό των παλιότερων νεκρών στις άκρες του τάφου η τη μεταφορά τους έξω από αυτόν (συνήθειες που ήταν γνωστές στην περιοχή από την εποχή της «μυκηνότροπης» χαλκοκρατίας), υπάρχουν και παραδείγματα λάκκων μέσα στον ίδιο τον τάφο όπου ήταν τοποθετημένα τα οστά, γεγονός που προδίδει κάποια προσεκτικότερη μεταχείριση στους παλιότερους νεκρούς.
Όπως προαναφέρθηκε, στα νεκροταφεία των τύμβων παρατηρήθηκε το φαινόμενο μικρότερων τύμβων που δεν περιείχαν κανέναν τάφο. Στο παλιότερο νεκροταφείο τύμβων της Πηγής Αθηνάς του τέλους Μέσης - αρχών Ύστερης Εποχής του Χαλκού που πρόσφατα ανασκάφηκε δίπλα στην Εθνική Οδό N. Πόρρων - Πλαταμώνα, διαπιστώθηκαν μικροί λιθοσωροί, αδιάγνωστης μέχρι στιγμής χρήσης, με δυσδιάκριτες κυκλικές κατασκευές που συχνά περιείχαν όστρακα κ.ά. Είναι ακόμη άγνωστο αν οι μικρότεροι λιθοσωροί που δεν περιείχαν ταφική κατασκευή της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου υπήρξαν κάτι ανάλογο.
Οι τάφοι
Από την Εποχή της «μυκηνότροπης» Χαλκοκρατίας (Αγ. Δημήτριος - α. Σπάθες και β. Στου Λάκκου τ' Αμπέλι, Λιτόχωρο α. Πλατεία Δημαρχείου, Λείβηθρα - α. Βακούφικα και β. Παλιά Λεπτοκαριά και γ. Βουλκάνη) επικρατούσαν στην περιοχή οι κιβωτιόσχημοι τάφοι, χωρίς όμως να αποκλείεται η χρήση άλλων τύπων, αφού στη γειτονική Πύδνα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου βρέθηκε λαξευμένος θαλαμοειδής τάφος με είσοδο, δρόμο και τύμβο.
Στην Πέτρα, όπως και στη «μυκηνότροπη» Ύστερη Εποχή του Χαλκού, επικρατούσε ο κοινός πλακοπερίβλητος τύπος, με δάπεδο στα φυσικά στρώματα της περιοχής. Τότε εμφανίστηκε δειλά ο κιβωτιόσχημος τάφος που ήταν κτισμένος πολύ προσεγμένα με αργούς λίθους σε επάλληλες σειρές, τύπος σταθερότερος στις πλευρικές πιέσεις που κυριάρχησε αργότερα στα νεκροταφεία των τύμβων. Οι εσωτερικοί αρμοί της ξερολιθιάς καλύπτονταν με πηλό καλής ποιότητας. Με στρώση από τον ίδιο πηλό καλυπτόταν και το δάπεδο του τάφου. Μία από τις πιο χαρακτηριστικές συνήθειες στον Όλυμπο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, όπως και της «μυκηνότροπης» Χαλκοκρατίας, είναι ότι οι καλυπτήριες πλάκες σφραγίζονταν με στρώση από πηλό, συνήθεια που παρατηρείται στη μεσοελλαδική εποχή της νοτιότερης Ελλάδος, π.χ. στη Λέρνα, αλλά που δεν εντοπίστηκε στο νεκροταφείο της Πηγής Αθηνάς. Στα νεκροταφεία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου του Ολύμπου η στρώση του πηλού είναι λεπτότερη απ' ό,τι παλιότερα. Στη θέση Κλαδερή διαπιστώθηκε η περίπτωση λίθινου σήματος πάνω στον τάφο και πάνω ακριβώς από τον σημαινόμενο τάφο.
Οι απλοί λάκκοι υπήρχαν στην περιοχή από τα τέλη της Μέσης Εποχής του Χαλκού τουλάχιστον, σημαινόμενοι και καλυμμένοι κάτω από τον τύμβο με μικρό λιθοσωρό (Πηγή Αθηνάς). Επανεμφανίστηκαν στην αρχή της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην Πέτρα, μερικές φορές καλυμμένοι με σχιστόπλακες, και στη συνέχεια στα νεκροταφεία των τύμβων. Ταφικοί πίθοι εμφανίζονται σπάνια και μόνο στα νεκροταφεία των τύμβων.
Τα κτερίσματα
Στα νεκροταφεία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου τα κτερίσματα των προηγούμενων νεκρών παραμερίζονταν, όπως και τα οστά της ανακομιδής, συχνά θρυμματισμένα, στην άκρη του τάφου. Μερικές φορές βρέθηκαν κτερίσματα πάνω στην κάλυψη του τάφου, βυθισμένα στον πηλό της μόνωσης. Κομμάτια του ίδιου αγγείου βρέθηκαν μερικές φορές σε διάφορα βάθη μέσα στον λάκκο πάνω από τον τάφο.
Αντίθετα από την εποχή της «μυκηνότροπης» Χαλκοκρατίας (όπου κυριαρχούσαν τα μυροδοχεία), στα νεκροταφεία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου του Ολύμπου οι νεκροί συνοδεύονταν από μεγαλύτερη ποικιλία σχημάτων.
Η τροχήλατη κεραμική όλων των νεκροταφείων ακολουθεί την Υπομυκηναϊκή/Πρωτογεωμετρική παράδοση. Η περίπου ισάριθμη χειροποίητη, στιλβωμένη ή απλώς λειασμένη, σπανιότατα γραπτή αμαυρόχρωμη, συναγωνίζεται και συχνά ξεπερνά σε ποιότητα τη γραπτή και τροχήλατη. Η ραγδαία της μείωση στην Υστερογεωμετρική παραλία του πιερικού Ηρακλείου (λόφος Πλαταμώνα, Κρανιά) υπέρ της τροχήλατης και γραπτής υπήρξε έντονα αισθητή και μάλλον δυσάρεστη.
Όσον αφορά τα κοσμήματα, οι τοξωτές πόρπες εμφανίζονται στην Πέτρα μαζί με περόνες, ενώ στα νεκροταφεία των τύμβων κυριαρχούν οι οκτώσχημες πόρπες και οι πολύ μακριές περόνες. Τα δαχτυλίδια ήταν πάντα απλοί δακτύλιοι με την εξαίρεση μερικών οκτώσχημων δαχτυλιδιών από την Πέτρα και ενός σιδερένιου δαχτυλιδιού με σφενδόνη από τα νεκροταφεία των τύμβων. Σπάνια ήταν τα βραχιόλια, πάντως από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού υπάρχει στην περιοχή ο γνωστός τύπος του χάλκινου βραχιολιού με επικαλυπτόμενα άκρα, που συνεχίζεται ως και τα νεκροταφεία των τύμβων. Το στέλεχος, λεπτό στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού, βαραίνει σταδιακά στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Στα νεκροταφεία των τύμβων εμφανίζονται και άλλοι τύποι βραχιολιών, που όμως ποτέ δεν φτάνουν το βάρος και την ποικιλία της Βεργίνας. Στην Πέτρα τα περιδέραια ήταν κατασκευασμένα από χάντρες γυάλινες και λίγες από σάρδιο (φτωχότερα από ό,τι στην εποχή της «μυκηνότροπης» Χαλκοκρατίας όπου υπήρχε πολύ μεγαλύτερη ποικιλία και ποσότητα με κεχριμπάρι, γυαλί, κρύσταλλο, κόκκαλο, άφθονο σάρδιο, κ.ά.) Στα νεκροταφεία των τύμβων τα περιδέραια έγιναν πλουσιότερα. Μολονότι η εποχή ήταν δύσκολη, στην Πέτρα βρέθηκε και ένα ζευγάρι χρυσοί σφηκωτήρες. Από τα σκουλαρίκια, που ήταν πάντα σχεδόν απλοί δακτύλιοι, αξιοσημείωτο είναι ένα ασημένιο ζευγάρι με κοκκιδωτή διακόσμηση από την Πέτρα.
Τα όπλα είναι σιδερένια, λίγα μαχαίρια στην Πέτρα, περισσότερα στα νεκροταφεία των τύμβων και δύο σπαθιά τύπου Naue.
Μερικές από τις πληροφορίες που μπορεί να αντλήσει κανείς από τα παραπάνω νεκροταφεία είναι ότι η κοινωνία του 10ου-9ου αιώνα στον Μακεδονικό Όλυμπο είχε επαφή με τον πολιτιστικό κύκλο Εύβοιας - Θεσσαλίας και δεν ήταν απομονωμένη από το γίγνεσθαι της νότιας Ελλάδας, ότι μερικοί από τους άντρες ήταν πολεμιστές αλλά όχι βαριά οπλισμένοι, ότι αν εξαιρεθούν οι μεγάλες πόρπες και περόνες που συγκρατούσαν τα ρούχα, οι γυναίκες δεν έφεραν τα πολλά και βαριά χάλκινα κοσμήματα που χαρακτηρίζουν άλλες θέσεις στη Μακεδονία και ότι όλοι σχεδόν αγαπούσαν το διονυσιακό ποτό, αφού συνοδεύονταν συνήθως στους τάφους τους με κρατήρες, σκύφους και κάνθαρους.
Μολονότι υπάρχουν αρκετές ενδείξεις στις διάφορες θέσεις-σκοπιές των υπωρειών του Ολύμπου, δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί ανασκαφικά οι οικισμοί που σχετίζονται με τα νεκροταφεία. Αντίθετα, δεν έχει εντοπιστεί το νεκροταφείο που σχετίζεται με τον γεωμετρικό οικισμό στην Κρανιά, περιοχής του αρχαίου Ηρακλείου.
--------------------
1 Αναφερόμενη από την αρχαιότητα. Βλ. π.χ. Διόδωρος 31.11 ἔφη γὰρ ἑαυτὸν ἐξ Ἰταλίας εἰς τὴν Ἑλλάδα μέλλοντα περαιοῦν τὰς δυνάμεις ἀποθεωρῆσαι τὴν ἀνατολὴν καὶ τότε τὸν πλοῦν ποιησάμενον ἐνάτης ὥρας καταπλεῦσαι μηδενὸς ἀπολειφθέντος εἰς Κέρκυραν, ἐκεῖθεν δὲ τεταρταῖον ἐν Δελφοῖς καλλιερήσαντα τῷ θεῷ μετὰ πέντε ἡμέρας εἰς Μακεδονίαν γενέσθαι καὶ παραλαβεῖν τὰς δυνάμεις, ἐν ἡμέραις δὲ ταῖς ἁπάσαις πεντεκαίδεχα βιάσασθαι τὰ στενά· τὰ κατὰ τὴν Πέτραν καὶ παρατάξασθαι καὶ νικῆσαι Περσέα· καθόλου δὲ τέταρτον ἔτος ἀντοφθαλμοῦντος τοῦ βασιλέως τοῖς Ῥωμαίοις, ἑαυτὸν ἐν ταὶς προειρημέναις ἡμέρας ἀπεφήνατο κεκυριευκέναι πάσης Μακεδονίας. Liv. 32.26 item Petram in Pieria ab iisdem Thessalia Perrhaebisque captam. Liv. 45.41 inter praesidia eius saltum ad Petram evasi et ad pugnam rege coacto acie vici.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου