(ethos, affectus compositus/ affectus mitis/ affectus lenis)
Στη Ῥητορική του ο Αριστοτέλης εντάσσει στα έντεχνα μέσα πειθούς το ήθος του ομιλητή και το ήθος της αντίπαλης πλευράς, όπως αυτό σκιαγραφείται από τον ομιλητή. Το πρόσωπο που μιλά προβάλλει με θετικό τρόπο το ήθος και την προσωπικότητά του (τις ιδέες, τις θέσεις του, την πολιτική του στάση και συμπεριφορά) και προσεταιρίζεται έτσι το κοινό του. Αντίστροφα, μπορεί να προκαλέσει την αποστροφή των ακροατών προς τον αντίπαλο, επικρίνοντας -άμεσα ή έμμεσα και στα όρια που επιβάλλει το μέτρο- το ήθος και την προσωπικότητα εκείνου. Ιδιαιτέρως σε περιπτώσεις σοβαρών αμφιβολιών κυριωτάτην ἔχει πίστιν τὸ ἦθος (Αριστοτέλης, Ῥητορική 1.2.1356a13, «ο χαρακτήρας του ρήτορα είναι σημαντικότατο μέσο πειθούς»), γεγονός κατανοητό, αν λάβει κανείς υπόψη τη σύνθεση του ακροατηρίου τόσο των λαϊκών συνελεύσεων όσο και των δικαστηρίων στην αρχαία Αθήνα. Ως μέσο πειθούς το ήθος μπορεί να λειτουργήσει σε όλα τα τμήματα του λόγου, ιδιαιτέρως όμως ενδείκνυται για την αξιοποίησή του η εισαγωγή (το προοίμιον).
Ενδιαφέρουσα είναι η θέση του Κοϊντιλιανού (Institutio oratoria 6.2.8-9) ότι το ήθος αποτελεί μορφή ψυχικής συγκίνησης, όπως και το πάθος. Ενώ όμως τα πάθη είναι ισχυρές ψυχικές συγκινήσεις, που συνταράσσουν έντονα, αν και παροδικά, τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου -πάθη είναι η λύπη και η συμπάθεια (ο ἔλεος), η οργή, ο φόβος, το μίσος, ο φθόνος, η επιθυμία- το ἦθος δηλώνει διάθεση ηπιότερη αλλά και, γενικά, μια πιο σταθερή ψυχική κατάσταση. Ως ήρεμη και διαρκέστερη συγκίνηση, που συχνά συνδέεται με μια καλόβουλη και φιλάνθρωπη προδιάθεση, το ήθος τέρπει και προκαλεί συμπάθεια στο κοινό. Συγγενής με αυτή τη μορφή ήθους είναι η πνευματώδης (χιουμοριστική) διάθεση του ομιλητή, που ανανεώνει το ενδιαφέρον του ακροατή, αμβλύνοντας ταυτόχρονα τα πάθη του.
Κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα ο Λυσίας ως μέγας τεχνίτης της ἠθοποιίας χρησιμοποιεί με μεγάλη ευχέρεια και αποτελεσματικότητα το ήθος ως μέσο πειθούς· κανένα από τα πρόσωπά του δεν είναι ἀνηθοποίητον ή ἄψυχον (Λυσίας8.1). Ένα απλό παράδειγμα προσφέρει το προοίμιο του λόγου Κατὰ Φίλωνος δοκιμασίας (§§1-4). Με την πρώτη κιόλας φράση ο ομιλητής κατηγορεί τον Φίλωνα για θράσος, αφού τολμά να παρουσιαστεί ενώπιον της Βουλής, για να δοκιμασθεί (να κριθεί αν είναι άξιος να αναλάβει το αξίωμα για το οποίο έχει κληρωθεί). Παράλληλα προβάλλει το δικό του έντιμο ήθος, αφού αναφέρεται εμφατικά στην ηθική του υποχρέωση, βάσει των όρκων που έχει δώσει, να αποδείξει πόσο ακατάλληλος και ανάξιος είναι ο κατηγορούμενος να αναλάβει ένα υψηλό δημόσιο αξίωμα. Έτσι στην ανηθικότητα του Φίλωνα αντιπαρατίθεται με ενάργεια η εντιμότητα του κατηγόρου του. Ο κατήγορος δεν παραλείπει εξάλλου να αναφερθεί στην προσωπική του αδυναμία να παρουσιάσει με απόλυτη πληρότητα όλα όσα έχει διαπράξει ο κατηγορούμενος - και πάλι επιδιώκεται από τη μια η διέγερση της συμπάθειας και της εύνοιας του ακροατηρίου προς τον ίδιο κι από την άλλη η πρόκληση στην ψυχή και το πνεύμα των ακροατών αρνητικών συναισθημάτων και κρίσεων για τον κατηγορούμενο.
Στον λόγο Ὑπὲρ Μαντιθέου (Ἐν βουλῇ Μαντιθέῳ δοκιμαζομένῳ ἀπολογία) -πρόκειται και πάλι για λόγο του Λυσία και μάλιστα για περίπτωση δοκιμασίας- ο κατηγορούμενος Μαντίθεος αντιμετωπίζει το κατηγορητήριο, που αποβλέπει στον αποκλεισμό του από το αξίωμα του βουλευτή, με κύριο αποδεικτικό μέσο της καταλληλότητας και αξίας του για το αξίωμα το ήθος του, όπως αυτό αναδεικνύεται μέσα από την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή του. Στην προβολή της προσωπικότητάς του και του έργου του αφιερώνει το κύριο μέρος της απόδειξης (§§9-19): ο ίδιος προβάλλει τον εαυτό του ως αλτρουϊστή, πατριώτη, γενναίο, πρόθυμο σε κάθε περίπτωση να εκτελέσει τις εντολές της πόλης και των αρχόντων της. Στον επίλογο (§§20-21) θα προσπαθήσει να μετριάσει την εντύπωση της έπαρσης που ενδεχομένως να γέννησε αυτή η λαμπρή αυτοπαρουσίαση. Επικαλείται γι' αυτό τις αρχές των ίδιων των κριτών του επαινώντας τους με έμμεσο αλλά σαφή τρόπο: είναι αυτοί οι ίδιοι που θεωρούν άξιους όσους έχουν να επιδείξουν λαμπρή προσωπική και οικογενειακή ιστορία προσφοράς προς την πόλη.
Το ήθος των αντιπάλων σκιαγραφείται από τον Δημοσθένη στον λόγο του Περὶ τῆς Ῥοδίων ἐλευθερίας §§ 25, 31, 33: υπάρχουν Αθηναίοι πολίτες που δεν συμβουλεύουν σωστά τον δήμο, σύμφωνα δηλαδή με το συμφέρον της πόλης, αλλά σύμφωνα με ό,τι συμφέρει τους αντιπάλους της. Αυτοί είναι οι Αθηναίοι ολιγαρχικοί, που δεν υποστηρίζουν το αίτημα του δήμου της Ρόδου. Ο ρήτορας καλεί τους συμπολίτες του να αρνηθούν να συστρατευτούν με τις θέσεις εκείνων που στηρίζουν τα σχέδια των εχθρών της πατρίδας.
Ο ίδιος λόγος προσφέρει ένα παράδειγμα για το πώς το ήθος του ακροατή αξιοποιείται επίσης από τον ομιλητή, προκειμένου να ενισχυθεί η δύναμη πειθούς του λόγου: Ο Δημοσθένης ξεκινά με έμμεσο έπαινο αλλά και ήπια επίκριση των συμπολιτών του, που διακρίνονται από αναβλητικότητα ως προς την εφαρμογή των αποφάσεων που λαμβάνουν, μολονότι δείχνουν ετοιμότητα στη λήψη των σωστών αποφάσεων (§1). Αργότερα θα προβάλει τη δράση τους ως εξαιρετικών πολεμιστών (§23) και υπερασπιστών των Ελλήνων (§30). Το συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα: δεν θα πρέπει να φοβηθούν μια βάρβαρη γυναίκα, αφού έχουν νικήσει πάμπολλες φορές τον Πέρση βασιλιά και δεν έχουν ηττηθεί ποτέ από αυτόν, παρά μόνο ύστερα από εξαγορά άλλων Ελλήνων από εκείνον και προδοσία της πόλης. Θα πρέπει μάλιστα να αναλάβουν αμέσως δράση.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου