Ένα ερώτημα κανονικό και φυσιολογικό. Μπορεί να το θέσει ένα παιδί ή ένας ενήλικας. Ένας μουσικός ή ένας που δεν ασχολείται με την μουσική. Γιατί επτά (ντο, ρε, μι, φα, σολ, λα, σι) κι όχι έξι ή οκτώ. Διότι η περίπτωση της πεντατονικής έχει να κάνει με την επτατονική που της λείπει το δεύτερο και έκτο σκαλί (ντο, μι, φα, σολ, σι). Αυτή η τελευταία είναι η κλίμακα που στον ελληνικό χώρο λειτουργεί στην Ηπειρώτικη μουσική παράδοση.
Απ’ όσα γνωρίζω περί του ζητήματος πρόκειται για την πρώτη απόπειρα παγκοσμίως προς απάντηση του ως άνω ερωτήματος. Παρακαλώ αν κάποιος γνωρίζει σχετική προηγούμενη να μου την γνωστοποιήσει, ώστε να αποσύρω την παράγραφο αυτή, χειρονομία την οποία θα κάνω αμέσως, δίχως καμμιά δυσκολία.
Το ερώτημά μας λοιπόν είναι: γιατί το επτατονικόν της μουσικής κλίμακας, είναι σχεδόν παγκόσμιο; Πρόκειται περί τυχαίου δεδομένου ή υπάρχει κάποια ερμηνεία του. Μάλλον θα λέγαμε, μπορεί να βρεθεί μια εξήγηση. Ή κάποιες εξηγήσεις που να στηρίζονται σε αξιόπιστα δεδομένα.
Εάν δεν κάνουμε τον κόπο να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, μάλλον δεν θα πράξουμε ορθά. Συνεπώς τίθεται το ερώτημα: πότε και πώς ο πρωτόγονος άνθρωπος ξεκίνησε την περιπέτειά του μέσα στα μουσικά μονοπάτια; Υπάρχουν ιστορικά στοιχεία; Ποιά είναι τα παλαιότερα εξ αυτών;
Εδώ διαθέτουμε μια σιγουριά. Τα παλαιότερα στοιχεία τα μεταφέρει η μυθολογία. Τουλάχιστον έτσι συμβαίνει στον ελληνικό πολιτισμό.
Στο σημείο αυτό θα κάνουμε μια στάση. Τι πάει να πει μύθος και μυθολογία. Αναγκαστικά θα προστρέξουμε στο λεξικό. Στην ιστορία της λέξης. Επειδή δε ο μέγιστος δάσκαλος του Ελληνικού λαού, σε ό,τι αφορά στη γλώσσα του, είναι και θα είναι ο Όμηρος, ας δούμε πώς το εννοεί. Μεταξύ των άλλων δευτερευουσών εννοιών, το αναφέρει με την βαρυσήμαντη σημασία του ιστορείν και του διηγήσθαι (Οδ. Γ΄. 94 , Δ΄. 324 κ.λπ.). Η ρίζα είναι από το μαθ-αίνω.
Εάν βασιστούμε λοιπόν σ’ αυτή την αρχή, θα πρέπει να ερευνήσουμε, τους σχετικούς μύθους της ελληνικής μυθολογίας, κατά σειρά ιστορικής αρχαιότητος.
Για να ερμηνεύσουμε τους μύθους, στην περίπτωσή μας αυτούς που σχετίζονται με τα μουσικά πράγματα, κρίνουμε σκόπιμο να ξεκαθαρίσουμε μερικά βασικά δεδομένα του ζητήματος. Δεδομένα που σχετίζονται με την ιεραρχική εξέλιξη των βασικών στοιχείων που απαρτίζουν το σύνθετο αυτό ανθρώπινο φαινόμενο που λέγεται μουσική.
Ποια είναι, κατ’ αρχάς, τα βασικά στοιχεία της μουσικής. Αναμφίβολα προηγείται η φωνητική μουσική. Το σόλο τραγούδι. Επιδίδονται σ’ αυτό πολλά ζώα. Ζώα όλων των ειδών. Άσχετα με την επίδοσή τους. Ας βαθμολογήσουμε με άριστα τα ωδικά πτηνά στον τομέα της «μουσικής» φλυαρίας. Για τους ανθρώπους να πούμε ότι δεν ξεκίνησαν και καλλίτερα. Πώς αυτό; Να, επειδή διαθέτουμε ακόμα δείγματα από πρωτόγονους λαούς, οι οποίοι αν συναγωνίζονταν με κάποια πτηνά, μάλλον θα έπαιρναν δεύτερες και τρίτες θέσεις. Δεν πρόκειται για κάποια ειρωνεία από την μεριά μας. Πρόκειται για μια διαπίστωση. Για μια πραγματικότητα. Για ένα δεδομένο της φύσης.
Ας μείνουμε για λίγο στο σόλο τραγούδι. Το εκτελούμενο άνευ μουσικών οργάνων. Από ποια ανθρώπινη ανάγκη προέκυψε; Υπολογίστε ότι αναφερόμαστε στην αρχή του μουσικού φαινομένου. Διότι η επένδυση του σόλο τραγουδιού δια μουσικής οργανικής συνοδείας είναι βεβαίως μεταγενέστερο πολιτιστικό στάδιο. Η βεβαιότητα της τελευταίας αυτής διαπίστωσης εξασφαλίζεται από το δεδομένο ότι υπάρχουν ακόμα λαοί οι οποίοι δεν έχουν εισέλθει σ’ αυτό το στάδιο εξέλιξης του μουσικού τους πολιτισμού, αφού το τραγούδι τους συνοδεύεται μόνο από κρουστά όργανα. Κάτι που συμβαίνει βασικά στην Αφρικανική Ήπειρο.
Το τονίζουμε λοιπόν ξανά: από ποια ανθρώπινη ανάγκη προέκυψε το πανανθρώπινο αυτό φαινόμενο που λέγεται τραγούδι; Ο άνθρωπος πλην του λογικού στοιχείου του είναι προγραμματισμένος και δια του μορφωτικού στοιχείου. Ένα στοιχείο για το οποίο γίνεται σπάνια λόγος! Δηλαδή σπανίως αναφέρεται δίπλα στα άλλα βασικά στοιχεία του. Το ον αυτό έχει την τάση να δίνει μια μορφή στον εαυτό του. Στην εμφάνισή του, στον λόγο του, στις κινήσεις του, στην συμπεριφορά του. Επίσης στο περιβάλλον του και στην ίδια την φύση.
Με το τραγούδι μορφοποιεί τον λόγο του. Όλες αυτές τις λέξεις που είναι υποχρεωμένος να ξεστομίσει για να συνεννοηθεί με τους άλλους. Όλα τα επιφωνήματα και τις κραυγές που εκφέρει υπό την πίεση των αισθημάτων και συναισθημάτων του. Το τραγούδι ως διαμορφωμένος λόγος. Ως μέσον καλλιτεχνικής φωνητικής έκφρασης. Ως μέσον έκφρασης διαφόρων συναισθηματικών καταστάσεων. Αλλά και ως εργαλείο συνοχής της ομάδας. Διαθέτει κι άλλες πλευρές το τραγούδι. όπως διαπαιδαγωγικές, απομνημονευτικές, αποτρεπτικές και λατρευτικές. Όπως και να έχει το πράγμα το βέβαιο είναι ότι δεν γίνεται άνθρωπος δίχως τραγούδι.
Από τα αρχαιολογικά ευρήματα ξεκάθαρα προκύπτει το συμπέρασμα, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, ότι τα μουσικά όργανα τα κατασκεύασε και τα χρησιμοποίησε το ανθρώπινο είδος πάρα πολύ πρόσφατα, σε σχέση με τον συνολικό χρόνο της ύπαρξής του. Περίπου τα 20.000 τελευταία μπροστά στα υπόλοιπα πολλά εκατομμύρια. Τα όργανα χωρίζονται σε δυό κατηγορίες: πνευστά και έγχορδα. Αφήνουμε κατά μέρος τα κρουστά επειδή δεν παίζουν μελωδία και επομένως δεν σχετίζονται με κλίμακες και πολύ περισσότερο με τον αριθμό των φθόγγων που διαθέτουν. Ας μη ξεχνάμε ότι αυτό είναι το θέμα που μας απασχολεί.
Το πρώτο ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι το εξής: οι μουσικές κλίμακες διαμορφώθηκαν επάνω στο σόλο τραγούδι ή πάνω στα μουσικά όργανα;
Ας πούμε ότι καταλήγουμε στην δεύτερη άποψη. Στην περίπτωση αυτή τίθεται το ερώτημα: σε ποιά όργανα διαμορφώθηκαν οι κλίμακες, στα πνευστά ή στα έγχορδα;
Πιάνουμε ξανά το πρώτο ερώτημα. Εάν οι κλίμακες διαμορφώθηκαν στο φωνητικό τραγούδι τότε δεν έχουμε καθόλου στοιχεία γιο το πώς έγινε αυτό το πράγμα. Δεν υπάρχουν ούτε ηχητικά ούτε γραπτά ούτε αρχαιολογικά ούτε μυθολογικά ντοκουμέντα. Τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζουμε. Παρακαλούμε δε τον οποιονδήποτε έχει υπ’ όψιν του κάτι σχετικό να μας το πληροφορήσει.
Θα πούμε όμως την άποψή μας για το ζήτημα αυτό. Γιατί οι κλίμακες δεν διαμορφώθηκαν στη φωνητική μουσική αλλά στα όργανα, όπως νομίζουμε. Όλοι οι λαοί που αυτή τη στιγμή βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της φωνητικής μουσικής άνευ οργάνων, αγνοούν τις επτατονικές μουσικές κλίμακες. Ένα επιχείρημα που μπορεί να μην είναι ικανό, όμως είναι ισχυρό. Από την άλλη πουθενά στη φύση δεν υφίσταται άκουσμα που να έχει σχέση με επτατονκή κλίμακα. Επίσης ούτε στην πρωτόγονη ανθρώπινη φωνητική επίδοση μπορεί να παρατηρηθεί κάτι ανάλογο, όπως ακόμα μπορούμε να παρατηρήσουμε, όπως προείπαμε.
Είμαστε λοιπόν αναγκασμένοι να διερευνήσουμε την δεύτερη εκδοχή. Ότι οι κλίμακες προέκυψαν από την χρήση των οργάνων. Προς την κατεύθυνση αυτή η ελληνική μυθολογία διαθέτει αρκετό υλικό. Μάλιστα καλύπτει και το φάσμα των πνευστών και το φάσμα των εγχόρδων οργάνων. Στην πρώτη περίπτωση παίζει ο Πάνας και στην δεύτερη ο Ερμής. Επειδή δε η ελληνική μυθολογία είναι κατηγορηματική περί της αρχαιότητος των δύο θεών υπέρ του Πάνα, θα καταπιαστούμε κατ’ αρχάς μ’ αυτόν.
Επί πλέον η μυθολογία συνάδει και με την αποκτηθείσα πλέον ικανή γνώση, περί του βαθμού δυσκολίας κατασκευής και εκτέλεσης των δύο κατηγοριών των οργάνων, πνευστών και εγχόρδων. Πράγματι τα έγχορδα όργανα απαιτούν μεγαλύτερη μουσική ικανότητα και δεξιοτεχνία απ’ ότι τα πνευστά.
Στο σημείο αυτό μια διευκρίνιση: μη ρωτήσετε μουσικούς της μιάς κατηγορίας ή της άλλης. Οι μουσικοί των πνευστών θα σας πούνε ότι τα έγχορδα είναι δυσκολότερα. Οι μουσικοί των εγχόρδων θα σας πούνε ότι τα πνευστά είναι δυσκολότερα στην εκτέλεση. Θα μάθετε την αλήθεια μόνον από μουσικούς που εκτελούν όργανα και των δύο κατηγοριών.
Ξεκινάμε λοιπόν την έρευνα από τον αρχαιότερο θεό του ελληνικού μουσικού πολιτισμού τον τραγόμορφο Πάνα. Αυτόν τον απτόητο ερωτιάρη. Αφού δεν άφηνε τίποτε δίχως να το γονιμοποιήσει ήρθε η ώρα που αγάπησε μια Νύμφη από την Αρκαδία. Την κόρη του Ποταμού Λάδωνα Σύριγγα. Έλα όμως που η πανέμορφη Νύμφη δε γούσταρε καθόλου τον τραγόμορφο θεό. Γνώριζε όμως η άμοιρη ότι δεν επρόκειτο να γλιτώσει σε καμμιά περίπτωση από το ερωτικό μένος του θεού. Μπρος γκρεμός και πίσω Πάνας.
Πάνω στην απελπισία της, ικέτευσε τον Δία να την σώσει. Τον ελέγανε και Σωτήρα βλέπετε τον Δία τότε. Έτσι την στιγμή που τη έπιασε ο Πάνας εκείνη μεταμορφώθηκε σε καλαμιά. Τρελός από θυμό και απογοήτευση ο Πάνας έσπασε την καλαμιά σε κομμάτια. Γρήγορα όμως κατάλαβε πως έκοβε το σώμα της Νύμφης και μετανιωμένος άρχισε να κλαίει και να φιλά τα κομμάτια της καλαμιάς. Ακούγοντας τους ήχους που έβγαιναν, καθώς ξεφυσούσε κλαίγοντας, οδηγήθηκε στην κατασκευή της σύριγγας.
Μια ιστορική αλήθεια ειπωμένη μέσα από έναν πανέμορφο μύθο. Πράγματι ο ανοιχτός σωλήνας του καλαμιού όταν δεχθεί ρεύμα αέρος παράγει ήχο. Ήχο με γλυκιά χροιά και απαλή φωνή. Σάν την ομορφιά της Νύμφης. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα παγκοσμίως και διαχρονικώς, με αποκορύφωμα τον φλάουτο, τον βασιλιά των πνευστών. Δεν υπάρχει μέρος στην υφήλιο που να μην ακούγεται το όργανο αυτό.
Όταν φυσήξουμε λοιπόν στο άκρο του ανοιχτού σωλήνα με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να σπάει το ρεύμα του αέρα επάνω στην περιφέρεια του ανοίγματος, τότε παράγεται ήχος. Ο σωλήνας μπορεί να είναι ανοιχτός ή κλειστός στο άλλο άκρο. Μέχρι στιγμής έχουμε μιά νότα, έναν φθόγγο. Το πολύ δύο. Η δεύτερη νότα ακούγεται με δυνατότερο φύσημα και συνήθως σε διάστημα οκτάβας. Ιδού λοιπόν η οκτάβα με φυσικότατο τρόπο. Άνευ λογικής επεξεργασίας ή επιλογής.
Η τελευταία παρατήρηση είναι τεράστιας μουσικολογικής σημασίας, διότι ξεκαθαρίζει ένα βασικότατο στοιχείο της μουσικής κλίμακας. Δηλαδή την αρχή και το τέλος της. Όπως θα διαπιστώσουμε δε στη συνέχεια, η σύριγγα ερμηνεύει εντελώς και κατηγορηματικά όλες τις νότες της επτατονικής κλίμακας με απόλυτα φυσικό τρόπο. Δεν αφήνει αξεδιάλυτη καμμιά πτυχή του θέματος.
Παρατήρησε σιγά-σιγά ο άνθρωπος ότι, εάν ο σωλήνας αυτός είχε σε κάποιο σημείο τρύπα, έβγαζε άλλον τόνο. Επίσης ότι παίζονταν, εάν ανοιγόκλεινε την τρύπα με το δάκτυλο, ακούγονταν μια στοιχειώδης μελωδία. Με την πάροδο του χρόνου έφτασε στο σημείο να εκμεταλλευτεί όλα τα ευκίνητα δάκτυλά του που είναι ο δείκτης ο μέσος κι ο παράμεσος και των δύο χεριών.
Πράγματι έφτιαξε την φλογέρα η οποία ακόμα και σήμερα λειτουργεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Να πώς ένας βοσκός μ’ ένα μαχαιράκι μυτερό φτιάχνει την φλογέρα του μέσα σε δέκα λεπτά περίπου.
Κόβει ένα καλάμι από κόμπο σε κόμπο ή από γόνυ σε γόνυ όπως λέγεται ειδικότερα. Το μήκος του σωλήνα αυτού είναι περίπου 25 εκατοστά του μέτρου. Κάνει στο μέσον του σωλήνα μια τρύπα τριών περίπου χιλιοστών, όπως και τις υπόλοιπες. Κατόπιν στο κάτω μισό του σωλήνα τοποθετεί τα έξι δάκτυλά του, συμπεριλαμβανομένης και της τρύπας που ήδη έχει ανοίξει. Τα δάκτυλα μοιράζουν το μήκος του σωλήνα σε ίσες αποστάσεις ώστε να μην είναι ούτε πολύ κοντά ούτε πολύ μακριά. Έτσι οι τρύπες απέχουν μεταξύ τους περίπου δύο εκατοστά.
Όταν λοιπόν κλείσουμε όλες τις τρύπες και φυσήξουμε ανοίγοντας στη συνέχει με τη σειρά, από κάτω προς τα επάνω μια-μια όλες τις τρύπες, θα ακούσουμε την Λυδική (ματζόρε) κλίμακα με τις επτά νότες της (ντο, ρε μι, φα σολ, λα σι). Για να συμπληρώσουμε την οκτάβα στο τέλος κλείνουμε όλες τις τρύπες και φυσάμε δυνατότερα. Εάν δε ξεκινήσουμε από την δεύτερη τρύπα, τότε έχουμε την Φρυγική (μινόρε)κλίμακα (ρε, μι, φα, σολ, λα, σι, ντο, ρε). Και αν από την τρίτη έχουμε την Δωρική (μι, φα, σολ, λα, σι, ντο, ρε, μι). Έχουμε δηλαδή στο ίδιο όργανο όλες τις βασικές κλίμακας της παγκόσμιας μουσικής.
Έτσι δεν εξηγείται μόνο το επτατονικό της κάθε κλίμακας αλλά επί πλέον και η ποικιλία των βασικών κλιμάκων. Είναι γνωστό ότι η κατασκευή των εγχόρδων απαιτεί πολύ περισσότερες και πολυπλοκότερες γνώσεις και δεξιοτεχνίες απ’ ότι απαιτεί η κατασκευή της φλογέρας. Γι’ αυτό, κατά την ελληνική μυθολογία, το πρώτο έγχορδο όργανο, την λύρα, την κατασκεύασε ο πανέξυπνος και πανούργος ( = παν + έργο) Ερμής.
Έχουμε και τον άλλο τύπο σύριγγας, τον λεγόμενο αυλό του Πανός. Αντί να έχουμε όλες τις νότες από έναν σωλήνα, δένουμε στη σειρά σωλήνες διαφόρων μηκών, κατάλληλων για την κάθε νότα. Έτσι αντί να ανοιγοκλείνουμε τα δάκτυλα επάνω στον ίδιο σωλήνα, απλώς μεταφέρουμε το φύσημα από σωλήνα σε σωλήνα.
Το όργανο αυτό διαθέτη μιά αξεπέραστη ιδιαιτερότητα η οποία δεν έχει ακόμα γίνει διακριτή ή μάλλον δεν έχει τονιστεί αρκούντως. Είναι το μόνο όργανο που μπορεί να παιχθεί άνευ δακτύλων. Ακόμα και άνθρωπος που του λείπουν όλα τα δάκτυλα μπορεί να το παίξει. Είναι πράγματι κάτι το εντυπωσιακό, όταν για τα περισσότερα όργανα ακόμα και η απουσία ενός δακτύλου δημιουργεί τεράστιο πρόβλημα ή και παντελή αδυναμία οργανοπαιξίας.
Για μιά ακόμα φορά λοιπόν βλέπουμε πώς η μάνα φύση δίδαξε ακόμα μια τέχνη στους ανθρώπους. Όλα ξεκινούν απ’ αυτή και όλα σ’ αυτή καταλήγουν.
Το ερώτημά μας λοιπόν είναι: γιατί το επτατονικόν της μουσικής κλίμακας, είναι σχεδόν παγκόσμιο; Πρόκειται περί τυχαίου δεδομένου ή υπάρχει κάποια ερμηνεία του. Μάλλον θα λέγαμε, μπορεί να βρεθεί μια εξήγηση. Ή κάποιες εξηγήσεις που να στηρίζονται σε αξιόπιστα δεδομένα.
Εάν δεν κάνουμε τον κόπο να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, μάλλον δεν θα πράξουμε ορθά. Συνεπώς τίθεται το ερώτημα: πότε και πώς ο πρωτόγονος άνθρωπος ξεκίνησε την περιπέτειά του μέσα στα μουσικά μονοπάτια; Υπάρχουν ιστορικά στοιχεία; Ποιά είναι τα παλαιότερα εξ αυτών;
Εδώ διαθέτουμε μια σιγουριά. Τα παλαιότερα στοιχεία τα μεταφέρει η μυθολογία. Τουλάχιστον έτσι συμβαίνει στον ελληνικό πολιτισμό.
Στο σημείο αυτό θα κάνουμε μια στάση. Τι πάει να πει μύθος και μυθολογία. Αναγκαστικά θα προστρέξουμε στο λεξικό. Στην ιστορία της λέξης. Επειδή δε ο μέγιστος δάσκαλος του Ελληνικού λαού, σε ό,τι αφορά στη γλώσσα του, είναι και θα είναι ο Όμηρος, ας δούμε πώς το εννοεί. Μεταξύ των άλλων δευτερευουσών εννοιών, το αναφέρει με την βαρυσήμαντη σημασία του ιστορείν και του διηγήσθαι (Οδ. Γ΄. 94 , Δ΄. 324 κ.λπ.). Η ρίζα είναι από το μαθ-αίνω.
Εάν βασιστούμε λοιπόν σ’ αυτή την αρχή, θα πρέπει να ερευνήσουμε, τους σχετικούς μύθους της ελληνικής μυθολογίας, κατά σειρά ιστορικής αρχαιότητος.
Για να ερμηνεύσουμε τους μύθους, στην περίπτωσή μας αυτούς που σχετίζονται με τα μουσικά πράγματα, κρίνουμε σκόπιμο να ξεκαθαρίσουμε μερικά βασικά δεδομένα του ζητήματος. Δεδομένα που σχετίζονται με την ιεραρχική εξέλιξη των βασικών στοιχείων που απαρτίζουν το σύνθετο αυτό ανθρώπινο φαινόμενο που λέγεται μουσική.
Ποια είναι, κατ’ αρχάς, τα βασικά στοιχεία της μουσικής. Αναμφίβολα προηγείται η φωνητική μουσική. Το σόλο τραγούδι. Επιδίδονται σ’ αυτό πολλά ζώα. Ζώα όλων των ειδών. Άσχετα με την επίδοσή τους. Ας βαθμολογήσουμε με άριστα τα ωδικά πτηνά στον τομέα της «μουσικής» φλυαρίας. Για τους ανθρώπους να πούμε ότι δεν ξεκίνησαν και καλλίτερα. Πώς αυτό; Να, επειδή διαθέτουμε ακόμα δείγματα από πρωτόγονους λαούς, οι οποίοι αν συναγωνίζονταν με κάποια πτηνά, μάλλον θα έπαιρναν δεύτερες και τρίτες θέσεις. Δεν πρόκειται για κάποια ειρωνεία από την μεριά μας. Πρόκειται για μια διαπίστωση. Για μια πραγματικότητα. Για ένα δεδομένο της φύσης.
Ας μείνουμε για λίγο στο σόλο τραγούδι. Το εκτελούμενο άνευ μουσικών οργάνων. Από ποια ανθρώπινη ανάγκη προέκυψε; Υπολογίστε ότι αναφερόμαστε στην αρχή του μουσικού φαινομένου. Διότι η επένδυση του σόλο τραγουδιού δια μουσικής οργανικής συνοδείας είναι βεβαίως μεταγενέστερο πολιτιστικό στάδιο. Η βεβαιότητα της τελευταίας αυτής διαπίστωσης εξασφαλίζεται από το δεδομένο ότι υπάρχουν ακόμα λαοί οι οποίοι δεν έχουν εισέλθει σ’ αυτό το στάδιο εξέλιξης του μουσικού τους πολιτισμού, αφού το τραγούδι τους συνοδεύεται μόνο από κρουστά όργανα. Κάτι που συμβαίνει βασικά στην Αφρικανική Ήπειρο.
Το τονίζουμε λοιπόν ξανά: από ποια ανθρώπινη ανάγκη προέκυψε το πανανθρώπινο αυτό φαινόμενο που λέγεται τραγούδι; Ο άνθρωπος πλην του λογικού στοιχείου του είναι προγραμματισμένος και δια του μορφωτικού στοιχείου. Ένα στοιχείο για το οποίο γίνεται σπάνια λόγος! Δηλαδή σπανίως αναφέρεται δίπλα στα άλλα βασικά στοιχεία του. Το ον αυτό έχει την τάση να δίνει μια μορφή στον εαυτό του. Στην εμφάνισή του, στον λόγο του, στις κινήσεις του, στην συμπεριφορά του. Επίσης στο περιβάλλον του και στην ίδια την φύση.
Με το τραγούδι μορφοποιεί τον λόγο του. Όλες αυτές τις λέξεις που είναι υποχρεωμένος να ξεστομίσει για να συνεννοηθεί με τους άλλους. Όλα τα επιφωνήματα και τις κραυγές που εκφέρει υπό την πίεση των αισθημάτων και συναισθημάτων του. Το τραγούδι ως διαμορφωμένος λόγος. Ως μέσον καλλιτεχνικής φωνητικής έκφρασης. Ως μέσον έκφρασης διαφόρων συναισθηματικών καταστάσεων. Αλλά και ως εργαλείο συνοχής της ομάδας. Διαθέτει κι άλλες πλευρές το τραγούδι. όπως διαπαιδαγωγικές, απομνημονευτικές, αποτρεπτικές και λατρευτικές. Όπως και να έχει το πράγμα το βέβαιο είναι ότι δεν γίνεται άνθρωπος δίχως τραγούδι.
Από τα αρχαιολογικά ευρήματα ξεκάθαρα προκύπτει το συμπέρασμα, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, ότι τα μουσικά όργανα τα κατασκεύασε και τα χρησιμοποίησε το ανθρώπινο είδος πάρα πολύ πρόσφατα, σε σχέση με τον συνολικό χρόνο της ύπαρξής του. Περίπου τα 20.000 τελευταία μπροστά στα υπόλοιπα πολλά εκατομμύρια. Τα όργανα χωρίζονται σε δυό κατηγορίες: πνευστά και έγχορδα. Αφήνουμε κατά μέρος τα κρουστά επειδή δεν παίζουν μελωδία και επομένως δεν σχετίζονται με κλίμακες και πολύ περισσότερο με τον αριθμό των φθόγγων που διαθέτουν. Ας μη ξεχνάμε ότι αυτό είναι το θέμα που μας απασχολεί.
Το πρώτο ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι το εξής: οι μουσικές κλίμακες διαμορφώθηκαν επάνω στο σόλο τραγούδι ή πάνω στα μουσικά όργανα;
Ας πούμε ότι καταλήγουμε στην δεύτερη άποψη. Στην περίπτωση αυτή τίθεται το ερώτημα: σε ποιά όργανα διαμορφώθηκαν οι κλίμακες, στα πνευστά ή στα έγχορδα;
Πιάνουμε ξανά το πρώτο ερώτημα. Εάν οι κλίμακες διαμορφώθηκαν στο φωνητικό τραγούδι τότε δεν έχουμε καθόλου στοιχεία γιο το πώς έγινε αυτό το πράγμα. Δεν υπάρχουν ούτε ηχητικά ούτε γραπτά ούτε αρχαιολογικά ούτε μυθολογικά ντοκουμέντα. Τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζουμε. Παρακαλούμε δε τον οποιονδήποτε έχει υπ’ όψιν του κάτι σχετικό να μας το πληροφορήσει.
Θα πούμε όμως την άποψή μας για το ζήτημα αυτό. Γιατί οι κλίμακες δεν διαμορφώθηκαν στη φωνητική μουσική αλλά στα όργανα, όπως νομίζουμε. Όλοι οι λαοί που αυτή τη στιγμή βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της φωνητικής μουσικής άνευ οργάνων, αγνοούν τις επτατονικές μουσικές κλίμακες. Ένα επιχείρημα που μπορεί να μην είναι ικανό, όμως είναι ισχυρό. Από την άλλη πουθενά στη φύση δεν υφίσταται άκουσμα που να έχει σχέση με επτατονκή κλίμακα. Επίσης ούτε στην πρωτόγονη ανθρώπινη φωνητική επίδοση μπορεί να παρατηρηθεί κάτι ανάλογο, όπως ακόμα μπορούμε να παρατηρήσουμε, όπως προείπαμε.
Είμαστε λοιπόν αναγκασμένοι να διερευνήσουμε την δεύτερη εκδοχή. Ότι οι κλίμακες προέκυψαν από την χρήση των οργάνων. Προς την κατεύθυνση αυτή η ελληνική μυθολογία διαθέτει αρκετό υλικό. Μάλιστα καλύπτει και το φάσμα των πνευστών και το φάσμα των εγχόρδων οργάνων. Στην πρώτη περίπτωση παίζει ο Πάνας και στην δεύτερη ο Ερμής. Επειδή δε η ελληνική μυθολογία είναι κατηγορηματική περί της αρχαιότητος των δύο θεών υπέρ του Πάνα, θα καταπιαστούμε κατ’ αρχάς μ’ αυτόν.
Επί πλέον η μυθολογία συνάδει και με την αποκτηθείσα πλέον ικανή γνώση, περί του βαθμού δυσκολίας κατασκευής και εκτέλεσης των δύο κατηγοριών των οργάνων, πνευστών και εγχόρδων. Πράγματι τα έγχορδα όργανα απαιτούν μεγαλύτερη μουσική ικανότητα και δεξιοτεχνία απ’ ότι τα πνευστά.
Στο σημείο αυτό μια διευκρίνιση: μη ρωτήσετε μουσικούς της μιάς κατηγορίας ή της άλλης. Οι μουσικοί των πνευστών θα σας πούνε ότι τα έγχορδα είναι δυσκολότερα. Οι μουσικοί των εγχόρδων θα σας πούνε ότι τα πνευστά είναι δυσκολότερα στην εκτέλεση. Θα μάθετε την αλήθεια μόνον από μουσικούς που εκτελούν όργανα και των δύο κατηγοριών.
Ξεκινάμε λοιπόν την έρευνα από τον αρχαιότερο θεό του ελληνικού μουσικού πολιτισμού τον τραγόμορφο Πάνα. Αυτόν τον απτόητο ερωτιάρη. Αφού δεν άφηνε τίποτε δίχως να το γονιμοποιήσει ήρθε η ώρα που αγάπησε μια Νύμφη από την Αρκαδία. Την κόρη του Ποταμού Λάδωνα Σύριγγα. Έλα όμως που η πανέμορφη Νύμφη δε γούσταρε καθόλου τον τραγόμορφο θεό. Γνώριζε όμως η άμοιρη ότι δεν επρόκειτο να γλιτώσει σε καμμιά περίπτωση από το ερωτικό μένος του θεού. Μπρος γκρεμός και πίσω Πάνας.
Πάνω στην απελπισία της, ικέτευσε τον Δία να την σώσει. Τον ελέγανε και Σωτήρα βλέπετε τον Δία τότε. Έτσι την στιγμή που τη έπιασε ο Πάνας εκείνη μεταμορφώθηκε σε καλαμιά. Τρελός από θυμό και απογοήτευση ο Πάνας έσπασε την καλαμιά σε κομμάτια. Γρήγορα όμως κατάλαβε πως έκοβε το σώμα της Νύμφης και μετανιωμένος άρχισε να κλαίει και να φιλά τα κομμάτια της καλαμιάς. Ακούγοντας τους ήχους που έβγαιναν, καθώς ξεφυσούσε κλαίγοντας, οδηγήθηκε στην κατασκευή της σύριγγας.
Μια ιστορική αλήθεια ειπωμένη μέσα από έναν πανέμορφο μύθο. Πράγματι ο ανοιχτός σωλήνας του καλαμιού όταν δεχθεί ρεύμα αέρος παράγει ήχο. Ήχο με γλυκιά χροιά και απαλή φωνή. Σάν την ομορφιά της Νύμφης. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα παγκοσμίως και διαχρονικώς, με αποκορύφωμα τον φλάουτο, τον βασιλιά των πνευστών. Δεν υπάρχει μέρος στην υφήλιο που να μην ακούγεται το όργανο αυτό.
Όταν φυσήξουμε λοιπόν στο άκρο του ανοιχτού σωλήνα με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να σπάει το ρεύμα του αέρα επάνω στην περιφέρεια του ανοίγματος, τότε παράγεται ήχος. Ο σωλήνας μπορεί να είναι ανοιχτός ή κλειστός στο άλλο άκρο. Μέχρι στιγμής έχουμε μιά νότα, έναν φθόγγο. Το πολύ δύο. Η δεύτερη νότα ακούγεται με δυνατότερο φύσημα και συνήθως σε διάστημα οκτάβας. Ιδού λοιπόν η οκτάβα με φυσικότατο τρόπο. Άνευ λογικής επεξεργασίας ή επιλογής.Η τελευταία παρατήρηση είναι τεράστιας μουσικολογικής σημασίας, διότι ξεκαθαρίζει ένα βασικότατο στοιχείο της μουσικής κλίμακας. Δηλαδή την αρχή και το τέλος της. Όπως θα διαπιστώσουμε δε στη συνέχεια, η σύριγγα ερμηνεύει εντελώς και κατηγορηματικά όλες τις νότες της επτατονικής κλίμακας με απόλυτα φυσικό τρόπο. Δεν αφήνει αξεδιάλυτη καμμιά πτυχή του θέματος.
Παρατήρησε σιγά-σιγά ο άνθρωπος ότι, εάν ο σωλήνας αυτός είχε σε κάποιο σημείο τρύπα, έβγαζε άλλον τόνο. Επίσης ότι παίζονταν, εάν ανοιγόκλεινε την τρύπα με το δάκτυλο, ακούγονταν μια στοιχειώδης μελωδία. Με την πάροδο του χρόνου έφτασε στο σημείο να εκμεταλλευτεί όλα τα ευκίνητα δάκτυλά του που είναι ο δείκτης ο μέσος κι ο παράμεσος και των δύο χεριών.
Πράγματι έφτιαξε την φλογέρα η οποία ακόμα και σήμερα λειτουργεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Να πώς ένας βοσκός μ’ ένα μαχαιράκι μυτερό φτιάχνει την φλογέρα του μέσα σε δέκα λεπτά περίπου.
Κόβει ένα καλάμι από κόμπο σε κόμπο ή από γόνυ σε γόνυ όπως λέγεται ειδικότερα. Το μήκος του σωλήνα αυτού είναι περίπου 25 εκατοστά του μέτρου. Κάνει στο μέσον του σωλήνα μια τρύπα τριών περίπου χιλιοστών, όπως και τις υπόλοιπες. Κατόπιν στο κάτω μισό του σωλήνα τοποθετεί τα έξι δάκτυλά του, συμπεριλαμβανομένης και της τρύπας που ήδη έχει ανοίξει. Τα δάκτυλα μοιράζουν το μήκος του σωλήνα σε ίσες αποστάσεις ώστε να μην είναι ούτε πολύ κοντά ούτε πολύ μακριά. Έτσι οι τρύπες απέχουν μεταξύ τους περίπου δύο εκατοστά.
Όταν λοιπόν κλείσουμε όλες τις τρύπες και φυσήξουμε ανοίγοντας στη συνέχει με τη σειρά, από κάτω προς τα επάνω μια-μια όλες τις τρύπες, θα ακούσουμε την Λυδική (ματζόρε) κλίμακα με τις επτά νότες της (ντο, ρε μι, φα σολ, λα σι). Για να συμπληρώσουμε την οκτάβα στο τέλος κλείνουμε όλες τις τρύπες και φυσάμε δυνατότερα. Εάν δε ξεκινήσουμε από την δεύτερη τρύπα, τότε έχουμε την Φρυγική (μινόρε)κλίμακα (ρε, μι, φα, σολ, λα, σι, ντο, ρε). Και αν από την τρίτη έχουμε την Δωρική (μι, φα, σολ, λα, σι, ντο, ρε, μι). Έχουμε δηλαδή στο ίδιο όργανο όλες τις βασικές κλίμακας της παγκόσμιας μουσικής.
Έτσι δεν εξηγείται μόνο το επτατονικό της κάθε κλίμακας αλλά επί πλέον και η ποικιλία των βασικών κλιμάκων. Είναι γνωστό ότι η κατασκευή των εγχόρδων απαιτεί πολύ περισσότερες και πολυπλοκότερες γνώσεις και δεξιοτεχνίες απ’ ότι απαιτεί η κατασκευή της φλογέρας. Γι’ αυτό, κατά την ελληνική μυθολογία, το πρώτο έγχορδο όργανο, την λύρα, την κατασκεύασε ο πανέξυπνος και πανούργος ( = παν + έργο) Ερμής.
Έχουμε και τον άλλο τύπο σύριγγας, τον λεγόμενο αυλό του Πανός. Αντί να έχουμε όλες τις νότες από έναν σωλήνα, δένουμε στη σειρά σωλήνες διαφόρων μηκών, κατάλληλων για την κάθε νότα. Έτσι αντί να ανοιγοκλείνουμε τα δάκτυλα επάνω στον ίδιο σωλήνα, απλώς μεταφέρουμε το φύσημα από σωλήνα σε σωλήνα.Το όργανο αυτό διαθέτη μιά αξεπέραστη ιδιαιτερότητα η οποία δεν έχει ακόμα γίνει διακριτή ή μάλλον δεν έχει τονιστεί αρκούντως. Είναι το μόνο όργανο που μπορεί να παιχθεί άνευ δακτύλων. Ακόμα και άνθρωπος που του λείπουν όλα τα δάκτυλα μπορεί να το παίξει. Είναι πράγματι κάτι το εντυπωσιακό, όταν για τα περισσότερα όργανα ακόμα και η απουσία ενός δακτύλου δημιουργεί τεράστιο πρόβλημα ή και παντελή αδυναμία οργανοπαιξίας.
Για μιά ακόμα φορά λοιπόν βλέπουμε πώς η μάνα φύση δίδαξε ακόμα μια τέχνη στους ανθρώπους. Όλα ξεκινούν απ’ αυτή και όλα σ’ αυτή καταλήγουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου