ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΣΩΜΑ - Πλάτων και παιδεία

«ἀκολασίας δέ καί νόσων πληθυουσῶν ἐν πόλει

ἄρ' οὐ δικαστήρια τε καί ἱατρεῖα πολλά ἀνοίγεται...
τῆς δέ κακῆς τε καί αἰσχρᾶς παιδείας ἐν πόλει...
μεῖζον... τεκμήριον... τό δεῖσθαι ἱατρῶν καί δικαστῶν».
(Πλάτων, Πολιτεία, 405α.)

Δεν υπάρχει τίποτε θειότερο, το οποίο να μπορούσε να σκεφθεί ο άνθρωπος, από την παιδεία αυτού του ίδιου και των οικείων του». Δεν βρίσκω προσφορότερη φιλοσοφική εισαγωγή στην παιδεία από αυτή του Πλάτωνος στον διάλογο Θεάγης 1221), κι αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί ανταποκρίνεται στο πιστεύω μου ότι η γνήσια φιλοσοφία είναι αναζήτηση του θειότερου, δηλαδή, προσπάθεια υπέρβασης από το απλώς υπάρχειν, ολό-πλευρης ψυχοπνευματικής ανάπτυξης του ανθρώπου, και δεύτερον γιατί κατηγορηματικά εκφράζεται εδώ η άρνηση της δυνατότητας σύγκρισης της παιδείας με άλλες αξίες, εφόσον το θειότερον, που της ανήκει ουσιαστικά, λειτουργεί ως κατηγόρημα της αξιακής υπεροχής της. Μόρφωση του ανθρώπου, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της παιδείας, σημαίνει κυρίως δύο επιτεύξεις: α) ακριβή γνώση και περιορισμό της άγνοιας, γνώση όμως που δεν είναι πανουργία, αλλά δύναμη διανοητική και συνάμα ηθική δύναμη μετατροπής της ζωής σε βίον, του ζην στο ευ ζην - αυτό σημαίνει όχι απλώς συσσώρευση γνώσεων, αλλά φρόνηση, αρμονία των μερών της ανθρώπινης ψυχής και ηγεμονία του λογικού και, β) μάθηση του μέτρου, της αναλογίας, ιδέας που έχει εφαρμογή παντού, στη φύση, στο ανθρώπινο σώμα και στην ανθρώπινη ψυχή, στην κοινωνία - πολιτεία.

Οι προηγούμενες, γνωστές, φιλοσοφικές θέσεις, είναι προϋποθέσεις μιας τρίτης βα-σικής αρχής, που η φιλοσοφία ονομάζει εγκράτεια κι εγώ συνηθίζω ν’ αποκαλώ αρχοντιά, με την αρχαία σημασία του όρου, τη δηλωτική ότι είναι κάποιος άρχοντας του εαυτού του, ελεύθερος από τα πάθη του, γνώστης των τρόπων που εναρμονίζουν κατά το δυνατόν τη σχέση του σώματος και της ψυχής του. Οι έννοιες αρχοντιά και αρμονία δεν παραπέμπουν τόσο σε μέρη που αξιολογικά διαφέρουν, αλλά σε μέρη που συνταιριάζονται και, υπακούοντας στην αρχή του καλύτερου, λειτουργούν ως όλο. Αυτή την ιδέα θα επιχειρήσω να δείξω μέσα από το θέμα μου για το άγιον, στη φιλοσοφική του σύλληψη, σώμα και με ε-μπνευστική πηγή τον Πλάτωνα.

Είναι γνωστό ότι ήδη στην ιπποκρατική ιατρική -τουλάχιστον στα έργα «Περί ιερής Νούσου» και στο 4ο βιβλίο του «Περί διαίτης», δεν ισχύει η διάκριση της ψυχής από το σώμα. Και για τον Πλάτωνα το σώμα δεν είναι μόνο σήμα, τάφος για την ψυχή, όπως λέγεται στην ορφικής προέλευσης πλατωνική θεώρηση του Φαίδωνος. Το ίδιο το σώμα δεν είναι κακόν, αφού ο Αθηναίος φιλόσοφος στο μεγάλο παιδευτικό του έργο, την Πολιτεία, επιτάσσει παράλληλα την άσκηση του σώματος με τη γυμναστική και της ψυχής με τη φιλοσοφία, ενώ στον διάλογο Τίμαιος προσθέτει στη φροντίδα της ψυχής και τη μουσική -όλα αυτά αν θέλει κάποιος να αποκαλείται δίκαια καλός - ωραίος - και αγαθός (88ο), και τόσο στον Φαιδρό όσο και στην Πολιτεία με το ερωτικό του λεξιλόγιο της σχέσης της ψυχής με τις ιδέες, ο Πλάτων καθαγιάζει την κατ’ εξοχήν σωματική αίσθηση, την αφή.

Η αξία του σώματος δηλώνεται ήδη στον Φαίδρο με τη θεώρηση του ως όλου. Ο Πλάτων, μολονότι μόνο δύο φορές σ' όλο του το έργο κάνει μνεία του Ιπποκράτη, στον Φαίδρο επιλέγει να αναφερθεί στον μεγάλο Κώο γιατρό μέσα από την κατανόηση του σώματος ως όλου: «Εἰ μέν Ἱπποκράτει γε τῶν Ἀσκληπιαδῶν δεῖ τι πιθέσθαι, οὐδέ περί σώματος ἄνευ τῆς μεθόδου ταύτης» (Φαίδρος 270ο). Αυτό δεν είναι απλή υιοθέτηση της βασικής αρχής της ιπποκρατικής μεθόδου, όταν στην αναφορά αυτή ο λόγος που διακρίνει την τριβήν ή εμπειρίαν από την τέχνην είναι διερευνητικός της φύσης του σώματος παράλληλα με εκείνην της ψυχής, που είναι για τον Πλάτωνα ουσία του ανθρώπου (βλ. π.χ. Αλκιβιάδης 130&).

Παρατηρήθηκε πρόσφατα (L.Ayache, Hippocrate, Paris, PUF 1994, σ. 119), ότι ο Πλάτων δεν κατανόησε την ιπποκρατική αρχή του όλου, καθόσον θεμελίωσε την αναλογία ιατρικής και ρητορικής στη διάκριση ανάμεσα στο σώμα, αντικείμενο της πρώτης και στη ψυχή, αντικείμενο της δεύτερης. Και συζητείται (Δ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη, Περιηγητής, 1983, σ. 59) το αν το χωρίο αποτελεί υπαινιγμό στην αληθινή μέθοδο του Ιπποκράτη, «αν με το όλον εννοεί ο Πλάτων το παν, τότε... ο Ιπποκράτης βάσιζε την ιατρική του σε μια γενικότερη γνώση της φύσης».

Επειδή έμαθα να σκέπτομαι εφαρμόζοντας την πλατωνική αρχή ότι συχνά η αλήθεια είναι πολυδιάστατη, ότι, όταν σου προτείνουν δυο, είναι ορθότερο να κάνεις όπως τα παιδιά, να πάρεις και τα δύο, θα υποστηρίξω ότι με το όλον, όπως στον Ιπποκράτη, έτσι και στον Πλάτωνα νοούνται και η συζυγία σώματος και ψυχής και η συζυγία με την όλη φύση.

Στον διάλογο Τίμαιος ο Πλάτων δεν αποκαθιστά μόνο, ως προς την ίδια την προηγούμενη φιλοσοφία του, τη φύση, τον αισθητό κόσμο στο σύνολο του, προβάλλοντας τον, παρά τη θεώρηση του ως αντιγράφου του νοητού κόσμου, ως πρότυπο διάρκειας και αρμονίας που πρέπει να μιμηθούν ο άνθρωπος και η πολιτεία, αλλά διατυπώνει και ορισμένες απόψεις για τη σχέση σώματος - φύσης, σώματος - ψυχής ιδιαίτερα επίκαιρες ή και προφητικές για τη ζωή μας σήμερα, θα τις παραθέσω με μια σειρά που στοιχειοθετεί την απόδειξη της προηγούμενης θέσης μου.

Οι αρρώστιες είναι συνέπεια της διατάραξης της κατάστασης των τεσσάρων στοιχείων, της γης, της φωτιάς, του νερού και του αέρα, που συνιστούν το ανθρώπινο σώμα. Υπερβολή - πλεονεξία - ή έλλειψη -ένδεια-, βασικές έννοιες της φιλοσοφίας και της ιατρικής, αντίμαχες στην θεμελιακή έννοια του μέτρου (μέτριου), είναι αιτίες νόσων, όπως και η μετάβαση του ενός στοιχείου από την οικεία θέση του σε αλλότρια, ή η κακή κατανομή των στοιχειακών συστατικών (Τίμ. 82). Γιατί μια είναι η αρχή της υγείας του σώματος, η ίδια που ισχύει και για την ψυχή: να είναι καλόν, δηλαδή να είναι ωραίο, και το ωραίο δεν είναι ποτέ άμετρο∙ το ζωντανό ον για να είναι καλόν και αγαθόν πρέπει να είναι σύμμετρο. Σε ό, τι αφορά την υγεία και την αρρώστια, την αρετή και την κακία καμμία συμμετρία και αμετρία δεν είναι σημαντικότερη από εκείνη της ίδιας της ψυχής προς το ίδιο σώμα (87c). Όταν μια πολύ ισχυρή ή πολύ μεγάλη ψυχή συσταθεί σ' ένα πολύ αδύναμο ή πολύ μικρό σώμα ή αντίστροφα, τότε, καθώς απουσιάζει η συμμετρία, χάνεται η ωραιότητα, αλλά και βρίσκει πρόσφορο έδαφος η νόσος.

Ό, τι στη φιλοσοφία ισχύει, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, η αρχή της ένωσης της αφετηρίας με το τέλος -με την έννοια ότι κάθε διερεύνηση μπορεί να έχει μια προεξάρχουσα ιδέα στην οποία και καταλήγει- επαληθεύεται ακόμη μια φορά: μετά τον πρώτο εκφραστή της, τον γιατρό και φιλόσοφο από τον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, πρώτο επίσης διδάξαντα την ιδέα της ισονομίας των στοιχείων του σώματος, Αλκμαίωνα. Η ιδέα επανέρχεται με τον Αθηναίο Πλάτωνα. Εδώ ο λόγος για την αρρώστια της ψυχής επαναφέρει στο προσκήνιο της προβληματικής της υγείας την αξία της γνώσης. Υπάρχουν αρρώστιες της ψυχής «δια σώματος έξιν», η άνοια, η μανία, οι ηδονές, οι λύπες, η αμάθεια -η μέγιστη νόσος (881). Κατηγορική προσταγή -θεραπεία η φροντίδα και της ψυχής και του σώματος: «Μία δή σωτηρία πρός ἄμφω, μήτε ψυχήν ἄνευ σώματος κινεῖν μήτε σῶμα ἄνευ ψυχῆς γίγνησθον ἰσορρόπω καί ὑγιῆ» (885).

Ο Πλάτων - κι εδώ θα τον ακολουθήσει ο Αριστοτέλης (περί γενέσεως και φθοράς 336 b10) - ήξερε πως για όλα τα είδη υπάρχει μια ορισμένη διάρκεια ζωής «τεταγμένοι χρόνοι του βίου» (89ο). Πρώτος συνέλαβε την ιδέα του χρονοδιακόπτη του βίου. Για τούτο και, εκτός από τα νοσήματα που έχουν μεγάλους κινδύνους, δεν συνιστούσε τα φάρμακα. Ό, τι έχει μέγιστη σημασία είναι η ισορροπία της σχέσης σώματος και ψυχής, η ευεξία του πρώτου - που επιτυγχάνεται με την κίνηση και την άσκηση, όπως υποστηρίζει ο φιλόσοφος και στους Νόμους (789ο), με τη μεσότητα των ηδονών (Νόμοι 792d) - και η καλή κατάσταση της ψυχής που επιτυγχάνεται με τη διαρκή παίδευση της.

Η τελευταία πλατωνική αλήθεια που θέλω να αναφέρω εδώ, παρμένη από το τελευταίο έργο του μεγάλου φιλοσόφου, τους Νόμους, αφορά την άσκηση της παιδείας και την υγεία, το έργο του παιδαγωγού και του γιατρού, και συνάμα τη σχέση των δύο αυτών με τον άνθρωπο ως παιδαγωγούμενο ή έχοντα ανάγκη ιατρικής βοήθειας. Μη δίνεις, υποστηρίζει ο Πλάτων, συμβουλή, παιδευτική ή ιατρική, αν δεν στη ζητήσουν. Παραλλάσσοντας μια αρχή ενός σύγχρονου ξένου παιδαγωγού και φιλοσόφου - που λέει ότι: πρέπει να θέλεις να είσαι ευτυχισμένος και να βάλεις γι’ αυτό το δικό σου μερίδιο προσπάθειας - θα έλεγα πως η ελευθερία της προσωπικότητας εκφράζεται μέσα από την ίδια τη συνεργία του ανθρώπου στο ορθό, το υγιές, την αυτοσυνείδητη προσφυγή του στον ειδήμονα. Και αυτό είναι ήδη παιδευτική πράξη.