Κατάβασις ή σύνοψις του ψόφου* του θανάτου

Κατάβασις εν τη στενοτέρα σημασία της λέξεως σημαίνει την εκ του βίου τούτου μετάβασιν εις άλλον τόπον, κατ’ αρχάς μεν υπό την γην, έπειτα εις μακρινόν τι μέρος επί της γης και τέλος εις άλλον κόσμον καθόλου. Ο άλλος ούτος τόπος ποικίλλει αναλόγως των λαών και των εποχών, ως και αναλόγως του κλίματος, του πολιτισμού και της μάλλον ή ήττον προηγμένης ηθικής συνειδήσεως των ανθρώπων.
Το αυτό ισχύει και περί των μέσων, δια των οποίων συντελείται υπό των θανόντων η κατάβασις ή μετάβασις αυτή, ως δεικνύει η αντιπαραβολή λ.χ. των περί τούτων παραστάσεων των Ελλήνων και των Αιγυπτίων ή και των διαφόρων παραστάσεων, αίτινες επικρατούσιν εις τα διάφορα τμήματα της Ελλάδος.
Αι παραστάσεις αυταί  προϋποθέτουσιν την παράστασιν της ψυχής και της αθανασίας αυτής, συνδέονται δε προς τας γεννηθείσας κατά τους έπειτα χρόνους ιδέας περί μετεμψυχώσεως αναλήψεως και αποθεώσεως, αίτινες απαντώσι τόσον εν τη θρησκεία, όσον και εν τη φιλοσοφία.
Αι περί καταβάσεως παμπάλαιαι αύται παραστάσεις, εξαφανιζόμεναι διαρκώς, διεφυλάχθησαν υπό των ποικίλων μυστηρίων, ως καταφαίνεται ιδία εκ των μυστηριακών θρησκειών, αίτινες διηγούνται μεν καταβάσεις θεών εις τον Άδην, αλλά αι καταβάσεις αυταί συμβολίζουσι και την κατάβασιν των θνητών, οίτινες γινόμενοι μύσται αποκτώσιν την εγγύησιν και την βεβαιότητα της αναστάσεως, της μεταστάσεως εις την τάξιν των ζώντων, δηλαδή της αιωνιότητος, μετέχουσαι ούτω της τύχης του θεού.
Είναι γνωστός ο μύθος περί της καταβάσεως της Περσεφόνης, όστις αποτελεί τον πυρήνα των Ελευσινίων μυστηρίων. Ανάλογον μύθον εμφανίζει και η Ίσις εν Αιγύπτω και η Αστάρτη εν Βαβυλώνι, περί ταύτας δε δημιουργούνται μυστήρια, άπερ ευρίσκουσι μεγάλην διάδοσιν κατά τους χρόνους του Χριστού.
Εν τούτοις εις την αποτέλεσιν αυτών δεν συνετέλεσαν μόνον αι περί καταβάσεως παραστάσεις των παλαιοτέρων χρόνων, αλλά και διάφοροι φυσικοί μύθοι, οίτινες εχρησίμευσαν ως σύμβολα της εμφύτου προς αθανασίαν ροπής και της ανάγκης προς εξασφάλισιν αυτής.
Πολύ περισσότερον συνέβαλον αι περί καταβάσεως παραστάσεις εις την λατρείαν των νεκρών, ήτις κατά τους αρχαιοτέρους χρόνους αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα των διαφόρων θρησκειών. Ότε δε και οι καταβαίνοντες νεκροί απέκτησαν μόνομον κατοικίαν, εγεννήθησαν και περιγραφαί αυτής, ποικίλλουσαι  κατά τα διάφορα είδη της κατοικίας ταύτης.

Εκ του βιβλίου των νεκρών γνωρίζομεν πώς εφαντάζοντο οι Αιγύπτιοι την κατοικίαν ταύτην των νεκρών, εν δε τη Ελλάδι η περιγραφή του Άδου εμφανίζει πολύν πλούτον και φαντασίαν, συμφώνως προς το ευκίνητον πνεύμα των Ελλήνων και την ποικιλίαν της φύσεως.
Την μετάπτωσιν της σημασίας της καταβάσεως εις την της αναλήψεως παρατηρούμεν ιδία παρά γνωστικοίς , οίτινες παρουσιάζουσι το κατ΄εξοχήν παράδειγμα συγκρητισμού, αντλούντες εκ πασών των εις αυτούς γνωστών θρησκειών. Επειδή τον άλλον τρόπον μεταθέτουσιν εις τον ουρανόν, η ψυχή ανέρχεται μετά θάνατον εις την ουρανίαν αυτής πατρίδα, διερχομένη δια των επ’ αλλήλους κειμένων ουρανών και αποτίνουσα το ωρισμένον τέλος εις τους τελώνας και τους άλλους φρουρούς των ουρανίων διόδων.  Ίχνη των τοιούτων παραστάσεων διασώζονται και αλλαχού και εις παραμύθια του ελληνικού λαού.
Παραπλησίας παραστάσεις απαντώμεν και εν τη περί Ερμήν τον Τρισμέγιστον γραμματεία, συνδέουσι δε τέλος αυτάς προς την ειμαρμένην και την εξ αυτής απαλλαγήν, την οποίαν επιζητούσι δια των μυστηρίων.
Προς τας περί καταβάσεως παραστάσεις εν τη πρωταρχική αυτών μορφή συνδέεται η παράστασις του τόπου, δι’  ου εγίνετο η κατάβασις αυτή, και τα παρ’  Έλλησι  ψυχομαντεία, τα οποία ετοποθετούντο εις χάσματα γης, σπήλαια, βαθείας  ρωγμάς κ.τ.λ. και δια των οποίων επεκοινώνουν οι ζώντες προς τους νεκρούς και εμάνθανον παρ’ αυτών το μέλλον ή ελάμβανον χρησίμους συμβουλάς.
Οι Έλληνες γνωρίζουσιν ωρισμένους τόπους, δια των οποίων κατέρχονται οι αποθνήσκοντες εις τον Άδην, οίοι το χάσμα χθονός παρά τον Άρειον πάγον, ο Αχέρων εν Ηπείρω και αλλαχού, το Άορνον της Κύμης.
Ταύτα καταβάσια απαντώσι και παρά Βαβυλωνίοις, Ασσυρίοις, Αιγυπτίοις και άλλοις λαοίς. Και ζώντες δε κατέρχονται δι’ αυτών, ίνα αναγάγωσι προσφιλείς νεκρούς, ως συνέβη με τον Ορφέα.
Αι αντιλήψεις αύται περί καταβάσεως δίδουσιν αφορμήν εις το περί μετεμψυχώσεως δόγμα, το οποίον εξ ίσου παρά τοις Ινδοίς , τοις Αιγυπτίοις και τοις Έλλησι, και καθόλου αι θρησκευτικαί  παραστάσεις και δοξασίαι ασκούσι μεγάλην  ροπήν επί της φιλοσοφικής διανοήσεως, τελούσαι εις στενήν αλληλεπίδρασιν προς αυτάς. Κατά πόσον όμως το δόγμα τούτο ανεπτύχθη εκ των περί καταβάσεως παραστάσεων εκάστου των λαών τούτων αυτοτελώς, δεν δυνάμεθα να καθορίσωμεν. Πιθανόν είναι εν πάση περιπτώσει ότι οι πυθαγόριοι  παρέλαβον αυτό παρά των Αιγυπτίων. Πάντως είναι ανάγκη να ερευνάται κατά τας τοιαύτας υποθέσεις ο χαρακτήρ των δοξασιών τούτων, διότι ούτως ανευρίσκονται χαρακτηριστικαί λεπτομέριαι, αίτινες απαγορεύουσι πολλάκις την συσχέτισιν των υπό έρευναν συγγενών δοξασιών.
Τέλος αι περί καταβάσεως παραστάσεις, ως και αι προς αυτάς συνεχόμεναι περί του τόπου της καθόδου, των μέσων κλπ. παρέσχον εξαίρετα θέματα εις την τέχνην κατά τε τους αρχαίους χρόνους και τους νεοτέρους  χρόνους, πλούσια εις τρόπους και μορφάς. Αναφέρομεν ενταύθα την «Νύκυιαν» εν τη «Οδυσσεία» του Ομήρου και την «Αινειάδα» του Βιργιλίου, ως και την «Θείαν Κωμωδίαν» του Δάντου εκ των χριστιανικών χρόνων, ης προηγήθη πολιτική σάτιρα εν Βυζαντίω, γνωστή υπό την επιγραφήν ¨Τιμαρίων».
Όχι δε μόνον δια της τέχνης αλλά και δια της από στόματος παραδόσεως διετηρήθησαν και παρ’ αυτοίς τοις χριστιανικοίς λαοίς πλείστα όσα πανάρχαια στοιχεία εκ των περί καταβάσεως αντιλήψεων, αναμιχθέντα προς τας χριστιανικά περί ψυχής και άλλου κόσμου ιδέας.
* ψόφος=θόρυβος