Πριν από μερικά χρόνια παρακολουθήσαμε έντονες συζητήσεις στον δημόσιο χώρο με αφορμή την εμφάνιση ενός ρεύματος μαχητικού αθεϊσμού. Οι εκφραστές αυτού του ρεύματος (μεταξύ άλλων, οι Ρίτσαρντ Ντόκινς, Kρίστοφερ Χίτσενς και Ντάνιελ Ντένετ) πρόβαλλαν αρκετά γνωστά επιχειρήματα, κυρίως κατά της πίστης στον Θεό των μονοθεϊστικών θρησκειών.
Επεδίωκαν να στηρίξουν ακραιφνείς εκδοχές του νεωτερικού φυσιοκρατικού κοσμοειδώλου και των κοσμικών ιδεωδών των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Αντιδρούσαν, μεταξύ άλλων, στην αναβίωση συντηρητικών ή και φονταμενταλιστικών αντιλήψεων, με λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνες πολιτικές εκφάνσεις, όπως η ισλαμική τρομοκρατία.
Είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς την επίδρασή τους στην ενίσχυση αθεϊστικών πεποιθήσεων, οι οποίες, ούτως ή άλλως, είναι ευρέως διαδεδομένες στον υλιστικό, εκκοσμικευμένο πολιτισμό μας που έχει κυριαρχήσει σε ένα απομαγευμένο κόσμο. Ωστόσο, οι αντιπαραθέσεις οι οποίες προέκυψαν εμπλούτισαν τον σχετικό προβληματισμό και κατέστησαν προφανή την ανάγκη να επεξεργαστούμε εναλλακτικές αντιλήψεις της θρησκείας και της έννοιας του Θεού.
Μιλώντας για θρησκεία, μπορεί να αναφέρεται κανείς σε ένα σύνολο πεποιθήσεων με οντολογικό περιεχόμενο που συνήθως παραπέμπουν σε μια υπερβατική διάσταση, καθώς και σε χαρακτηριστικά βιώματα και λατρευτικές-τελετουργικές πρακτικές, οι οποίες αναδεικνύουν αξίες και αρχές οργάνωσης του βίου. Αυτές οι όψεις του θρησκευτικού φαινομένου είναι συμπληρωματικές, με διαφορετική έμφαση στη μία ή την άλλη, ανάλογα με τη συμμετοχή σε κάποια μορφή ζωής ή πολιτισμική παράδοση, και με την ερμηνευτική προσέγγιση που την προσδιορίζει.
Είναι πάντως κατανοητό πως η σημασία της θρησκείας δεν έγκειται τόσο στις μεταφυσικές πεποιθήσεις για την ύπαρξη ενός υπέρτατου Όντος ή πνευμάτων με υπερφυσικές ιδιότητες, όσο στη λειτουργία που οι σχετικές πεποιθήσεις επιτελούν στη ζωή ατόμων και κοινωνιών. Έτσι, για παράδειγμα, σύμφωνα με αυτή την άποψη, εκείνο που μετράει, ή θα έπρεπε να μετράει περισσότερο για ένα χριστιανό, δεν είναι τόσο η διδασκαλία για τη φύση του Τριαδικού Θεού, την Ανάσταση εκ νεκρών και τη μετά θάνατον ζωή, όσο το πρακτικό αντίκρισμα των σχετικών δογμάτων και η νοηματοδότηση και καθοδήγηση του βίου την οποία καθιστούν δυνατή.
Για ορισμένους φιλοσόφους που διευρύνουν και προεκτείνουν αυτή τη γραμμή σκέψης, ενδιαφέρουν πρωτίστως, η αξιακή-πνευματική υφή της θρησκευτικής στάσης ζωής και όχι οι συγκεκριμένες οντολογικές τοποθετήσεις που τη συνοδεύουν, οι οποίες βρίσκονται στο στόχαστρο παλαιών και πρόσφατων αθεϊστικών επιθέσεων. Η θρησκεία δεν ανταγωνίζεται την επιστήμη, προβάλλοντας εναλλακτικές κοσμολογικές και ανθρωπολογικές υποθέσεις που αντιστρατεύονται ευθέως τα πορίσματα της φυσικής ή της βιολογίας. Βέβαια, για την υιοθέτηση μιας στάσης ζωής η οποία αναγνωρίζει στον κόσμο τη διάσταση της ιερότητας, με ηθικές υποδηλώσεις για τις βασικές υπαρξιακές μας επιλογές, απαιτείται η εγκατάλειψη ακραίων φυσιοκρατικών αντιλήψεων. Οι τελευταίες απολυτοποιούν το γνωστικό κύρος της επιστήμης και εξαντλούν την προσπέλαση της πραγματικότητας στις επιστημονικές διερευνήσεις.
Εάν μας πείθει αυτή η συλλογιστική, μπορούμε να συμφωνήσουμε πως ο κοσμικός ανθρωπισμός, τον οποίο επαγγέλλονται αγνωστικιστές και άθεοι, χρειάζεται να εμπλουτιστεί από τον πνευματικό πυρήνα των μεγάλων θρησκευτικών παραδόσεων. Έτσι, είναι ίσως ευπρόσδεκτη η μερική αναμάγευση του φυσιοκρατικού μας κοσμοειδώλου με την ανίχνευση εγγενών αξιών που δεν εξαρτώνται από τις θελήσεις, τις διαθέσεις και τις επιθυμίες μας, αλλά τις καθορίζουν. Η αίσθηση του θαυμασμού και του ιερού δέους απέναντι στην τάξη του σύμπαντος που μας περιβάλλει, η προσήλωση σε επιστημικές κανονιστικές αρχές που καθοδηγούν τη σκέψη, ο σεβασμός απέναντι στην απαραβίαστη ηθική υπόσταση των έλλογων ανθρώπινων όντων και του αντικειμενικού νοήματος της ζωής τους, αλλά και η γενικότερη αποδοχή της αξίας της ζωής όλων των έμβιων οργανισμών, είναι μερικά από τα γνωρίσματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν στοιχεία μιας θρησκείας χωρίς Θεό. Για τον Αμερικανό φιλόσοφο Ρόναλντ Ντουόρκιν, τη θρησκεία αυτή ασπάζονται, σε τελική ανάλυση, τόσο άθεοι όσο και θεϊστές, πιστοί της μιας ή της άλλης παραδοσιακής θρησκείας.
Ο ισχυρός αξιακός ρεαλισμός που παρουσιάζεται εδώ σηματοδοτεί την αναβίωση κάποιας εκδοχής πλατωνισμού, η οποία όμως δεν θεμελιώνεται σε μια εξωκοσμική υπερβατική αντίληψη. Θα μιλούσαμε ενδεχομένως για «εμμενή υπέρβαση» ή και για «φυσικοποιημένο πλατωνισμό», χρησιμοποιώντας όρους που έχουν ήδη προταθεί από σύγχρονους φιλοσόφους για να δηλώσουν παραλλαγές μη θεϊστικών θρησκευτικών προσεγγίσεων. Εναλλακτικές ερμηνείες αυτών των εγχειρημάτων αναμάγευσης του φυσικού κόσμου αναφέρονται σε κλασικά πρότυπα πανθεϊσμού, πανενθεϊσμού, ή και αντικειμενικού ιδεαλισμού, που τονίζουν τον οντολογικά μη αναγώγιμο χαρακτήρα της πνευματικής διάστασης.
Οι εκλεπτυσμένες αυτές μεταφυσικές θεωρήσεις, οι οποίες αποφεύγουν την απλουστευτική αθεϊστική πολεμική, μάλλον θα απορριφθούν από τους υποστηρικτές αμιγών, φυσιοκρατικών και επιστημονιστικών τοποθετήσεων που αρνούνται την ύπαρξη εγγενών και μη περαιτέρω εξηγήσιμων αξιών. Από την άλλη πλευρά, στοχαστές με πίστη στη διδασκαλία των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών θα συνεχίσουν, πιθανότατα, να υπερασπίζονται ως περισσότερο εύλογη, την αναφορά σε ένα Θεό, Δημιουργό, Παντοδύναμο, Παντογνώστη και Πανάγαθο, με τα χαρακτηριστικά ενός υπερβατικού αγαπητικού Προσώπου.
«Είτε δεν υπάρχει αδικία στον κόσμο, είτε δεν υπάρχει θεός!» -Επίκουρος
Ωστόσο, για πολλούς από εμάς, παραμένουν ισχυροί σοβαροί λόγοι αμφισβήτησης του κλασικού θεϊσμού, όπως το πρόβλημα του κακού μέσα στον κόσμο. Η γενικότερη αγνωστικιστική μας τοποθέτηση δεν επιτρέπει την αποδοχή της ύπαρξης υπερφυσικών όντων με θαυματουργές δυνάμεις, τα οποία προνοούν για τον άνθρωπο. Και εφόσον δεν είναι εφικτό κάποιο άλμα πίστης, η επιλογή μιας θρησκείας χωρίς Θεό φαίνεται ορθολογικά προτιμότερη.
ΔΕΣ: Απλά επιχειρήματα για άθεους
Επεδίωκαν να στηρίξουν ακραιφνείς εκδοχές του νεωτερικού φυσιοκρατικού κοσμοειδώλου και των κοσμικών ιδεωδών των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Αντιδρούσαν, μεταξύ άλλων, στην αναβίωση συντηρητικών ή και φονταμενταλιστικών αντιλήψεων, με λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνες πολιτικές εκφάνσεις, όπως η ισλαμική τρομοκρατία.
Είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς την επίδρασή τους στην ενίσχυση αθεϊστικών πεποιθήσεων, οι οποίες, ούτως ή άλλως, είναι ευρέως διαδεδομένες στον υλιστικό, εκκοσμικευμένο πολιτισμό μας που έχει κυριαρχήσει σε ένα απομαγευμένο κόσμο. Ωστόσο, οι αντιπαραθέσεις οι οποίες προέκυψαν εμπλούτισαν τον σχετικό προβληματισμό και κατέστησαν προφανή την ανάγκη να επεξεργαστούμε εναλλακτικές αντιλήψεις της θρησκείας και της έννοιας του Θεού.
Μιλώντας για θρησκεία, μπορεί να αναφέρεται κανείς σε ένα σύνολο πεποιθήσεων με οντολογικό περιεχόμενο που συνήθως παραπέμπουν σε μια υπερβατική διάσταση, καθώς και σε χαρακτηριστικά βιώματα και λατρευτικές-τελετουργικές πρακτικές, οι οποίες αναδεικνύουν αξίες και αρχές οργάνωσης του βίου. Αυτές οι όψεις του θρησκευτικού φαινομένου είναι συμπληρωματικές, με διαφορετική έμφαση στη μία ή την άλλη, ανάλογα με τη συμμετοχή σε κάποια μορφή ζωής ή πολιτισμική παράδοση, και με την ερμηνευτική προσέγγιση που την προσδιορίζει.
Είναι πάντως κατανοητό πως η σημασία της θρησκείας δεν έγκειται τόσο στις μεταφυσικές πεποιθήσεις για την ύπαρξη ενός υπέρτατου Όντος ή πνευμάτων με υπερφυσικές ιδιότητες, όσο στη λειτουργία που οι σχετικές πεποιθήσεις επιτελούν στη ζωή ατόμων και κοινωνιών. Έτσι, για παράδειγμα, σύμφωνα με αυτή την άποψη, εκείνο που μετράει, ή θα έπρεπε να μετράει περισσότερο για ένα χριστιανό, δεν είναι τόσο η διδασκαλία για τη φύση του Τριαδικού Θεού, την Ανάσταση εκ νεκρών και τη μετά θάνατον ζωή, όσο το πρακτικό αντίκρισμα των σχετικών δογμάτων και η νοηματοδότηση και καθοδήγηση του βίου την οποία καθιστούν δυνατή.
Για ορισμένους φιλοσόφους που διευρύνουν και προεκτείνουν αυτή τη γραμμή σκέψης, ενδιαφέρουν πρωτίστως, η αξιακή-πνευματική υφή της θρησκευτικής στάσης ζωής και όχι οι συγκεκριμένες οντολογικές τοποθετήσεις που τη συνοδεύουν, οι οποίες βρίσκονται στο στόχαστρο παλαιών και πρόσφατων αθεϊστικών επιθέσεων. Η θρησκεία δεν ανταγωνίζεται την επιστήμη, προβάλλοντας εναλλακτικές κοσμολογικές και ανθρωπολογικές υποθέσεις που αντιστρατεύονται ευθέως τα πορίσματα της φυσικής ή της βιολογίας. Βέβαια, για την υιοθέτηση μιας στάσης ζωής η οποία αναγνωρίζει στον κόσμο τη διάσταση της ιερότητας, με ηθικές υποδηλώσεις για τις βασικές υπαρξιακές μας επιλογές, απαιτείται η εγκατάλειψη ακραίων φυσιοκρατικών αντιλήψεων. Οι τελευταίες απολυτοποιούν το γνωστικό κύρος της επιστήμης και εξαντλούν την προσπέλαση της πραγματικότητας στις επιστημονικές διερευνήσεις.
Εάν μας πείθει αυτή η συλλογιστική, μπορούμε να συμφωνήσουμε πως ο κοσμικός ανθρωπισμός, τον οποίο επαγγέλλονται αγνωστικιστές και άθεοι, χρειάζεται να εμπλουτιστεί από τον πνευματικό πυρήνα των μεγάλων θρησκευτικών παραδόσεων. Έτσι, είναι ίσως ευπρόσδεκτη η μερική αναμάγευση του φυσιοκρατικού μας κοσμοειδώλου με την ανίχνευση εγγενών αξιών που δεν εξαρτώνται από τις θελήσεις, τις διαθέσεις και τις επιθυμίες μας, αλλά τις καθορίζουν. Η αίσθηση του θαυμασμού και του ιερού δέους απέναντι στην τάξη του σύμπαντος που μας περιβάλλει, η προσήλωση σε επιστημικές κανονιστικές αρχές που καθοδηγούν τη σκέψη, ο σεβασμός απέναντι στην απαραβίαστη ηθική υπόσταση των έλλογων ανθρώπινων όντων και του αντικειμενικού νοήματος της ζωής τους, αλλά και η γενικότερη αποδοχή της αξίας της ζωής όλων των έμβιων οργανισμών, είναι μερικά από τα γνωρίσματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν στοιχεία μιας θρησκείας χωρίς Θεό. Για τον Αμερικανό φιλόσοφο Ρόναλντ Ντουόρκιν, τη θρησκεία αυτή ασπάζονται, σε τελική ανάλυση, τόσο άθεοι όσο και θεϊστές, πιστοί της μιας ή της άλλης παραδοσιακής θρησκείας.
Ο ισχυρός αξιακός ρεαλισμός που παρουσιάζεται εδώ σηματοδοτεί την αναβίωση κάποιας εκδοχής πλατωνισμού, η οποία όμως δεν θεμελιώνεται σε μια εξωκοσμική υπερβατική αντίληψη. Θα μιλούσαμε ενδεχομένως για «εμμενή υπέρβαση» ή και για «φυσικοποιημένο πλατωνισμό», χρησιμοποιώντας όρους που έχουν ήδη προταθεί από σύγχρονους φιλοσόφους για να δηλώσουν παραλλαγές μη θεϊστικών θρησκευτικών προσεγγίσεων. Εναλλακτικές ερμηνείες αυτών των εγχειρημάτων αναμάγευσης του φυσικού κόσμου αναφέρονται σε κλασικά πρότυπα πανθεϊσμού, πανενθεϊσμού, ή και αντικειμενικού ιδεαλισμού, που τονίζουν τον οντολογικά μη αναγώγιμο χαρακτήρα της πνευματικής διάστασης.
Οι εκλεπτυσμένες αυτές μεταφυσικές θεωρήσεις, οι οποίες αποφεύγουν την απλουστευτική αθεϊστική πολεμική, μάλλον θα απορριφθούν από τους υποστηρικτές αμιγών, φυσιοκρατικών και επιστημονιστικών τοποθετήσεων που αρνούνται την ύπαρξη εγγενών και μη περαιτέρω εξηγήσιμων αξιών. Από την άλλη πλευρά, στοχαστές με πίστη στη διδασκαλία των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών θα συνεχίσουν, πιθανότατα, να υπερασπίζονται ως περισσότερο εύλογη, την αναφορά σε ένα Θεό, Δημιουργό, Παντοδύναμο, Παντογνώστη και Πανάγαθο, με τα χαρακτηριστικά ενός υπερβατικού αγαπητικού Προσώπου.
«Είτε δεν υπάρχει αδικία στον κόσμο, είτε δεν υπάρχει θεός!» -Επίκουρος
Ωστόσο, για πολλούς από εμάς, παραμένουν ισχυροί σοβαροί λόγοι αμφισβήτησης του κλασικού θεϊσμού, όπως το πρόβλημα του κακού μέσα στον κόσμο. Η γενικότερη αγνωστικιστική μας τοποθέτηση δεν επιτρέπει την αποδοχή της ύπαρξης υπερφυσικών όντων με θαυματουργές δυνάμεις, τα οποία προνοούν για τον άνθρωπο. Και εφόσον δεν είναι εφικτό κάποιο άλμα πίστης, η επιλογή μιας θρησκείας χωρίς Θεό φαίνεται ορθολογικά προτιμότερη.
ΔΕΣ: Απλά επιχειρήματα για άθεους
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου