Ασφάλεια: ανάγκη ή ιδιοτέλεια;

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η βασική μέριμνα του ανθρώπου είναι η ασφάλεια, είναι το θεμέλιο της ζωής του και αφορά την επιβίωσή του. Όλα τα άλλα φαίνονται εποικοδομήματα - ακόμη κι αν δεν είναι. Είναι όμως μια έννοια που ο καθημερινός άνθρωπος χρησιμοποιεί ως αυτονόητη παραπλανητικά και χωρίς εμβάθυνση στο νόημά της.

Τι σημαίνει η ασφάλεια, τι αφορά, ποιους τομείς της ζωής;

Αρχικά, η ασφάλεια σχετίζεται με τη ζωική επιβίωση όλων των όντων. Είναι η πραγματικά θεμελιώδης ανάγκη που τείνει να συντηρεί αυτή την επιβίωση για χάρη του συνόλου της ζωής. Επομένως, σε αυτήν εμπίπτουν οι φυσικές ανάγκες για τροφή, νερό, ξεκούραση, φως. Αν το δούμε από την πλευρά όλης της ανθρωπότητας (και φυσικά και του ζωικού, φυτικού) η επιβίωση απαιτεί επιπρόσθετα ικανότητα και ευνοϊκές συνθήκες για αναπαραγωγή. Αυτά είναι γενικώς τα κατώτερα στοιχεία της ασφάλειας, που δεν έχουν ακόμη από τη φύση τους σχέση με τον ανταγωνισμό του περιβάλλοντος.

Τα στοιχεία του περιβάλλοντος όμως προσθέτουν περισσότερους παράγοντες στην ανάγκη για ασφάλεια. Αυτό οφείλεται είτε σε καιρικές συνθήκες είτε στην σπανιότητα ορισμένων αγαθών, τα οποία δεν επαρκούν για χρήση από όλους είτε πρόκειται για το ζωικό, είτε για το ανθρώπινο, είτε για το ίδιο το φυτικό. Επομένως, για να προστατευθούν τα αναγκαία αγαθά λαμβάνονται μέτρα (και όχι μόνον από τον άνθρωπο) για την περιφρούρησή τους. Εδώ εμφανίζεται ο ανταγωνισμός που από πολλούς θεωρείται ανεξάλειπτος, δηλαδή τόσο ένα με τη φύση των όντων που είναι αδύνατον να εξαλειφθεί – κατά την άποψή μας λανθασμένα.

Στον άνθρωπο όμως τα πράγματα είναι πολύ περισσότερο πολύπλοκα. Οι ανάγκες δεν αφορούν μόνον τη φυσική του επιβίωση, αλλά και τη συνείδησή του. Η εξελικτική του πορεία (χωρίς να αναφερόμαστε στις υπάρχουσες αντίθετες θεωρίες με τις οποίες διαφωνούμε λόγω της απλοϊκότητάς τους) τον έχει οδηγήσει σε μία πολυσύνθετη συνειδησιακή κατάσταση με επιπλέον ανάγκες διαφορετικού είδους από τις παραπάνω, που επιβάλλονται από την, εγγενή επίσης, τάση του να επιβιώσει ως άνθρωπος, ως σκεπτόμενος και αυτοσυνείδητος άνθρωπος. Σε αυτό το σημείο μάλλον έχει παρεμβληθεί μία στρέβλωση η οποία μετέτρεψε την ανάγκη σε εποικοδόμηση. Αυτή η εποικοδόμηση μετέτρεψε την ανάγκη σε κυριαρχία.Ακόμη και ο ανταγωνισμός έπαψε να εξυπηρετεί την πραγματική ανάγκη, μετατρεπόμενος σε αυθαιρεσία της συνείδησης λόγω επιπλοκών και ανεπαρκούς διαχείρισης του εσωτερικού του κόσμου εκ μέρους του ανθρώπου. Εδώ πλέον άρχισε να αισθάνεται ως ανάγκη την κυριαρχία επάνω στους άλλους, να υπερασπίζεται τα κεκτημένα προνόμιά του ενάντια στους άλλους δήθεν για λόγους ασφάλειας αλλά και το δήθεν δικαίωμά του να τους εξουσιάζει. Έτσι, η ελευθερία που αποκόμιζε ως αποτέλεσμα της ασφάλειας έπαψε να έχει τον χαρακτήρα μιας εσωτερικής αναζήτησης ή, μάλλον δεν πρόλαβε να τον αποκτήσει ποτέ, και έγινε η αναζήτηση της κυριαρχίας επάνω στο περιβάλλον. Βέβαια, οι δικαιολογίες πάντοτε υπάρχουν, αλλά σε μια έντιμη διερεύνηση συχνά διαβλέπει κανείς την τάση για κυριαρχία με το ένδυμα της ανάγκης για ασφάλεια.

Αλλά το νόημα της ασφάλειας δεν έχει καμμία απολύτως σχέση με την κυριαρχία και τις απαιτήσεις της. Η ασφάλεια δεν μπορεί να προστατεύει τις στρεβλώσεις, αλλά το φυσιολογικό και την αρμονία μεταξύ ανθρώπων και ειδών. Σχετίζεται με την αρμονία σε επίπεδο καθολικότητας (ατομική, κοινωνική και πλανητική) και μόνον υπό αυτόν τον όρο ο ανταγωνισμός για τον άνθρωπο μπορεί να είναι, παροδικά και μόνον, θεμιτός ως ηθική άμυνα και όχι στρέβλωση. Ο ίδιος ο ανταγωνισμός θα χρειαζόταν σε βάθος ανάλυση, για να ξεφύγουμε από την αρπάγη του αυτονόητου που μας έχει φυλακίσει. Όμως αυτό θα το πραγματευθούμε κάπως σε ένα άλλο άρθρο, επειδή πλήρης ανάλυση δεν μπορεί να γίνει όχι μόνον λόγω του περιορισμένου χαρακτήρα ενός άρθρου, αλλά κυρίως λόγω του αχανούς χαρακτήρα του θέματος που απαιτεί υπομονή και συνεργασία στο να διακρίνουμε τι αντίθετες δυνατότητες θα προκύψουν ως υπάρχουσες κατά την πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης.

Αυτή η κυριαρχία μπορεί να εκφράζεται με δύο τρόπους:

α) Με επιθετική δράση ενάντια στους άλλους, όπως είναι κάθε αντικοινωνική δράση που μπορεί να εκφράζεται σε οποιοδήποτε επίπεδο κοινωνικής ισχύος και αποτελεί μορφή εξουσιαστικότητας, είτε πρόκειται για κυριαρχικότητα στα πλαίσια μιας οικογένειας είτε για κυριαρχικότητα στα πλαίσια της πολιτικής ή της παγκόσμιας κοινωνίας.

β) Με παράλειψη δράσης που απορρέει από την αδιαφορία για τους άλλους (παθητική κυριαρχία) και δείχνει τάση για καλοπέραση μαζί με σκληρότητα, πράγμα που χαρακτηρίζει π.χ. τους δυτικούς λαούς (αν και όχι μόνον), γιατί αυτοί, μέσω της παιδείας τους, της ιστορίας τους και των θεσμών τους, είχαν τη δυνατότητα (που άλλοι δεν είχαν) να αντιδράσουν σε αυτό τον ευτελισμό της ανθρώπινης ζωής, αλλά δεν το έκαναν. Οι φιλανθρωπίες δεν αποτελούν σοβαρή βοήθεια και αυξάνουν την εξάρτηση. Η εξάρτηση όμως στρεβλώνει την ασφάλεια και δεν αποτελεί ελευθερία.

Ένα καίριο ιστορικό γεγονός είναι ότι ο άνθρωπος δεν μπόρεσε ποτέ να συνδυάσει την ασφάλεια με την ελευθερία, γι’ αυτό και είχαμε το φαινόμενο ο μεν δυτικός καπιταλισμός να προβάλει υπερβολικά την ελευθερία αλλά στρεβλωμένη και ασύδοτη, χωρίς ευθύνη, ο δε ανατολικός σοσιαλισμός την ασφάλεια χωρίς καμμία ελευθερία. Στην πραγματικότητα, και τα δύο προσβάλλουν τελικά και την ελευθερία και την ασφάλεια, αλλά για να αποκαλυφθεί αυτό χρειάστηκε να περάσει αρκετός χρόνος ώστε να επιφέρει τα αποτελέσματά του.

Καμμία ασφάλεια δεν είναι αληθινή, αν δεν αυξάνει την με ευθύνη ελευθερία του ατόμου και της κοινωνίας, τοπικά, περιφερειακά και παγκόσμια. Η λέξη “ευθύνη” κατέχει το κλειδί της αληθινής ελευθερίας.

Αυτές οι δύο στρεβλώσεις της κυριαρχίας έχουν δημιουργήσει έναν κόσμο όπου πολλοί είναι αυτοί που δεν έχουν τα στοιχειώδη για την επιβίωσή τους, μερικοί έχουν υπερβολικά πολλά και αρκετοί έχουν τόσα ώστε να επιζητούν μία ατομιστική “ησυχία” και τη συνεχή ικανοποίηση των φανταστικών αναγκών τους. Επιπρόσθετα, σε μεγάλο μέρος του πλανήτη (που τείνει να εξαπλωθεί παντού) τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν αναγνωρίζονται και υπάρχουν μόνον όταν τα επιβάλλουν οι συσχετισμοί δυνάμεως. Οι εξουσιαστές και οι εξουσιαζόμενοι συχνά είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι η αδιαφορία ή η φιλανθρωπία που δεν στοχεύει σε ειλικρινή εμπέδωση μιας διαφορετικής κατάστασης τοπικά και παγκόσμια αποτελεί μόνον επιφανειακή ικανοποίηση της ενοχλητικής προσωπικής ανάγκης για ανιδιοτέλεια και σβήσιμο των ενοχών.

Πέραν όμως αυτών των αναγκών που άπτονται κυρίως της σωματικής και ψυχολογικής επιβίωσης του ανθρώπου, ενδεχομένως θα πρέπει να σκεφθούμε ότι υπάρχουν και άλλες ανάγκες που σχετίζονται με την πνευματική ασφάλεια. Οι θρησκείες προσπάθησαν να θεραπεύσουν αυτό το τραύμα του φόβου ανυπαρξίας αλλά ανεπιτυχώς, επειδή χρησιμοποίησαν και αυτές τον φόβο και την επιβολή δογματικών απόψεων (μαζί με επιβολή και εγκόσμιας εξουσίας που ήταν πάντοτε παρούσα) και κατέλυσαν την δυνατότητα ελευθερίας και ακεραιότητας του ανθρώπου. Επιπλέον, απαξίωσαν τόσο το σώμα και την πράξη εν όψει ενός μελλοντικού παραδείσου, που δημιούργησαν ένα σχίσμα μέσα στον άνθρωπο και ευτέλισαν το σύνολο της ζωής που τα περιλαμβάνει όλα. Από το άλλο μέρος, και οι ίδιες οι κοινωνίες θεώρησαν ότι ελευθερία είναι οποιαδήποτε εκκεντρικότητα ή ακόμη και τάση για κατάργηση της ελευθερίας της δικής τους ή των άλλων, την οποία υποτίθεται ότι προστάτευαν δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο αυτοαναίρεσης του ανθρώπου. Αυτό το τελευταίο εκφράστηκε συχνά με ηθελημένη υποταγή σε υποδουλωτικές τακτικές και θεωρίες ή με υποδούλωση άλλων για λόγους συμφέροντος, αυθαιρεσίας, ιδεολογίας ή θρησκείας.

Βλέπουμε, εν κατακλείδι, ότι υπάρχει στο θεμέλιο της κοινωνίας μία ψυχολογική στρέβλωση της έννοιας της ανάγκης και της ασφάλειας που δεν μπορεί να θεραπευτεί από την πολιτική, επειδή αυτή η στρέβλωση τροφοδοτεί συνεχώς στο πολιτικό πεδίο πρόσωπα που αντιστρατεύονται αυτή την ασφάλεια. Εδώ ακριβώς προκύπτει η ανάγκη για τον άνθρωπο, ατομικά και κοινωνικά, να αναλάβει ο ίδιος την αλλαγή του εαυτού του με ό,τι συνεπάγεται αυτή (αλλαγή αντίληψης, στόχων και προσδοκιών), επειδή αυτή είναι η μόνη συνθήκη που θα τον οδηγήσει στην επιθυμητή ασφάλεια. Αν δεν θέλει να κάνει αυτή την αλλαγή ή δεν την θεωρεί αναγκαία, τότε είναι μάταιη κάθε μεμψιμοιρία και απόδοση ευθυνών. Η σχέση αιτίου και αποτελέσματος, δηλαδή στρέβλωσης και έλλειψης ασφάλειας, θα υπάρχει πάντοτε παρά την αυτοτύφλωση με τις φαντασιώσεις της περί του αντιθέτου και θα λειτουργεί μέχρι τη θεραπεία της.

Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν από οιονδήποτε ενδιαφέρεται για το θέμα, αλλά εν συντομία αυτά είναι βασικές επισημάνσεις στον κύκλο των ιδεών που θεωρούνται αφελώς αυτονόητες από τους ανθρώπους.