ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Κατὰ Φιλίππου α΄ (4) (31-46)

Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα συμβουλευτικού λόγου του Δημοσθένη, αξιοπρόσεκτο και για τον τρόπο επιχειρηματολογίας και για το χαρακτηριστικό δημοσθενικό ύφος και τη δραστική ειρωνεία.

[31] Δοκεῖτε δέ μοι πολὺ βέλτιον ἂν περὶ τοῦ πολέμου καὶ ὅλης τῆς παρασκευῆς βουλεύσασθαι, εἰ τὸν τόπον, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῆς χώρας, πρὸς ἣν πολεμεῖτε, ἐνθυμηθείητε, καὶ λογίσαισθ᾽ ὅτι τοῖς πνεύμασιν καὶ ταῖς ὥραις τοῦ ἔτους τὰ πολλὰ προλαμβάνων διαπράττεται Φίλιππος, καὶ φυλάξας τοὺς ἐτησίας ἢ τὸν χειμῶν᾽ ἐπιχειρεῖ, ἡνίκ᾽ ἂν ἡμεῖς μὴ δυναίμεθ᾽ ἐκεῖσ᾽ ἀφικέσθαι.

[32] δεῖ τοίνυν ταῦτ᾽ ἐνθυμουμένους μὴ βοηθείαις πολεμεῖν (ὑστεριοῦμεν γὰρ ἁπάντων), ἀλλὰ παρασκευῇ συνεχεῖ καὶ δυνάμει. ὑπάρχει δ᾽ ὑμῖν χειμαδίῳ μὲν χρῆσθαι τῇ δυνάμει Λήμνῳ καὶ Θάσῳ καὶ Σκιάθῳ καὶ ταῖς ἐν τούτῳ τῷ τόπῳ νήσοις, ἐν αἷς καὶ λιμένες καὶ σῖτος καὶ ἃ χρὴ στρατεύματι πάνθ᾽ ὑπάρχει· τὴν δ᾽ ὥραν τοῦ ἔτους, ὅτε καὶ πρὸς τῇ γῇ γενέσθαι ῥᾴδιον καὶ τὸ τῶν πνευμάτων ἀσφαλές, πρὸς αὐτῇ τῇ χώρᾳ καὶ πρὸς τοῖς τῶν ἐμπορίων στόμασιν †ῥᾳδίως ἔσται.†

[33] Ἃ μὲν οὖν χρήσεται καὶ πότε τῇ δυνάμει, παρὰ τὸν καιρὸν ὁ τούτων κύριος καταστὰς ὑφ᾽ ὑμῶν βουλεύσεται· ἃ δ᾽ ὑπάρξαι δεῖ παρ᾽ ὑμῶν, ταῦτ᾽ ἐστὶν ἁγὼ γέγραφα. ἂν ταῦτ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πορίσητε, τὰ χρήματα πρῶτον ἃ λέγω, εἶτα καὶ τἄλλα παρασκευάσαντες, τοὺς στρατιώτας, τὰς τριήρεις, τοὺς ἱππέας, ἐντελῆ πᾶσαν τὴν δύναμιν νόμῳ κατακλείσητ᾽ ἐπὶ τῷ πολέμῳ μένειν, τῶν μὲν χρημάτων αὐτοὶ ταμίαι καὶ πορισταὶ γιγνόμενοι, τῶν δὲ πράξεων παρὰ τοῦ στρατηγοῦ τὸν λόγον ζητοῦντες, παύσεσθ᾽ ἀεὶ περὶ τῶν αὐτῶν βουλευόμενοι καὶ πλέον οὐδὲν ποιοῦντες,

[34] καὶ ἔτι πρὸς τούτῳ πρῶτον μέν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὸν μέγιστον τῶν ἐκείνου πόρων ἀφαιρήσεσθε. ἔστι δ᾽ οὗτος τίς; ἀπὸ τῶν ὑμετέρων ὑμῖν πολεμεῖ συμμάχων, ἄγων καὶ φέρων τοὺς πλέοντας τὴν θάλατταν. ἔπειτα τί πρὸς τούτῳ; τοῦ πάσχειν αὐτοὶ κακῶς ἔξω γενήσεσθε, οὐχ ὥσπερ τὸν παρελθόντα χρόνον εἰς Λῆμνον καὶ Ἴμβρον ἐμβαλὼν αἰχμαλώτους πολίτας ὑμετέρους ᾤχετ᾽ ἔχων, πρὸς τῷ Γεραιστῷ τὰ πλοῖα συλλαβὼν ἀμύθητα χρήματ᾽ ἐξέλεξε, τὰ τελευταῖ᾽ εἰς Μαραθῶν᾽ ἀπέβη καὶ τὴν ἱερὰν ἀπὸ τῆς χώρας ᾤχετ᾽ ἔχων τριήρη, ὑμεῖς δ᾽ οὔτε ταῦτα δύνασθε κωλύειν οὔτ᾽ εἰς τοὺς χρόνους, οὓς ἂν προθῆσθε, βοηθεῖν.

[35] καίτοι τί δήποτ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, νομίζετε τὴν μὲν τῶν Παναθηναίων ἑορτὴν καὶ τὴν τῶν Διονυσίων ἀεὶ τοῦ καθήκοντος χρόνου γίγνεσθαι, ἄν τε δεινοὶ λάχωσιν ἄν τ᾽ ἰδιῶται οἱ τούτων ἑκατέρων ἐπιμελούμενοι, εἰς ἃ τοσαῦτ᾽ ἀναλίσκεται χρήματα, ὅσ᾽ οὐδ᾽ εἰς ἕνα τῶν ἀποστόλων, καὶ τοσοῦτον ὄχλον καὶ παρασκευὴν ὅσην οὐκ οἶδ᾽ εἴ τι τῶν ἁπάντων ἔχει, τοὺς δ᾽ ἀποστόλους πάντας ὑμῖν ὑστερίζειν τῶν καιρῶν, τὸν εἰς Μεθώνην, τὸν εἰς Παγασάς, τὸν εἰς Ποτείδαιαν;

[36] ὅτι ἐκεῖνα μὲν ἅπαντα νόμῳ τέτακται, καὶ πρόοιδεν ἕκαστος ὑμῶν ἐκ πολλοῦ τίς χορηγὸς ἢ γυμνασίαρχος τῆς φυλῆς, πότε καὶ παρὰ τοῦ καὶ τί λαβόντα τί δεῖ ποιεῖν, οὐδὲν ἀνεξέταστον οὐδ᾽ ἀόριστον ἐν τούτοις ἠμέληται· ἐν δὲ τοῖς περὶ τοῦ πολέμου καὶ τῇ τούτου παρασκευῇ ἄτακτα, ἀδιόρθωτα, ἀόρισθ᾽ ἅπαντα. τοιγαροῦν ἅμ᾽ ἀκηκόαμέν τι καὶ τριηράρχους καθίσταμεν καὶ τούτοις ἀντιδόσεις ποιούμεθα καὶ περὶ χρημάτων πόρου σκοποῦμεν, καὶ μετὰ ταῦτ᾽ ἐμβαίνειν τοὺς μετοίκους ἔδοξε καὶ τοὺς χωρὶς οἰκοῦντας, εἶτ᾽ αὐτοὺς πάλιν, εἶτ᾽ ἀντεμβιβάζειν,

[37] εἶτ᾽ ἐν ὅσῳ ταῦτα μέλλεται, προαπόλωλεν τὸ ἐφ᾽ ὃ ἂν ἐκπλέωμεν· τὸν γὰρ τοῦ πράττειν χρόνον εἰς τὸ παρασκευάζεσθαι ἀναλίσκομεν, οἱ δὲ τῶν πραγμάτων οὐ μένουσι καιροὶ τὴν ἡμετέραν βραδυτῆτα καὶ εἰρωνείαν. ἃς δὲ τὸν μεταξὺ χρόνον δυνάμεις οἰόμεθ᾽ ἡμῖν ὑπάρχειν, οὐδὲν οἷαί τ᾽ οὖσαι ποιεῖν ἐπ᾽ αὐτῶν τῶν καιρῶν ἐξελέγχονται. ὁ δ᾽ εἰς τοῦθ᾽ ὕβρεως ἐλήλυθεν ὥστ᾽ ἐπιστέλλειν Εὐβοεῦσιν ἤδη τοιαύτας ἐπιστολάς.

ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΙΣ.
[38] Τούτων, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῶν ἀνεγνωσμένων ἀληθῆ μέν ἐστι τὰ πολλά, ὡς οὐκ ἔδει, οὐ μὴν ἀλλ᾽ ἴσως οὐχ ἡδέ᾽ ἀκούειν. ἀλλ᾽ εἰ μέν, ὅσ᾽ ἄν τις ὑπερβῇ τῷ λόγῳ, ἵνα μὴ λυπήσῃ, καὶ τὰ πράγμαθ᾽ ὑπερβήσεται, δεῖ πρὸς ἡδονὴν δημηγορεῖν· εἰ δ᾽ ἡ τῶν λόγων χάρις, ἂν ᾖ μὴ προσήκουσα, ἔργῳ ζημία γίγνεται, αἰσχρόν ἐστι φενακίζειν ἑαυτούς, καὶ ἅπαντ᾽ ἀναβαλλομένους ἃν ᾖ δυσχερῆ πάντων ὑστερεῖν τῶν ἔργων,

[39] καὶ μηδὲ τοῦτο δύνασθαι μαθεῖν, ὅτι δεῖ τοὺς ὀρθῶς πολέμῳ χρωμένους οὐκ ἀκολουθεῖν τοῖς πράγμασιν, ἀλλ᾽ αὐτοὺς ἔμπροσθεν εἶναι τῶν πραγμάτων, καὶ τὸν αὐτὸν τρόπον ὥσπερ τῶν στρατευμάτων ἀξιώσειέ τις ἂν τὸν στρατηγὸν ἡγεῖσθαι, οὕτω καὶ τῶν πραγμάτων τοὺς βουλευομένους, ἵν᾽ ἃν ἐκείνοις δοκῇ, ταῦτα πράττηται καὶ μὴ τὰ συμβάντ᾽ ἀναγκάζωνται διώκειν.

[40] ὑμεῖς δ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πλείστη δύναμιν ἁπάντων ἔχοντες, τριήρεις, ὁπλίτας, ἱππέας, χρημάτων πρόσοδον, τούτων μὲν μέχρι τῆς τήμερον ἡμέρας οὐδενὶ πώποτ᾽ εἰς δέον τι κέχρησθε, οὐδὲν δ᾽ ἀπολείπετε, ὥσπερ οἱ βάρβαροι πυκτεύουσιν, οὕτω πολεμεῖν Φιλίππῳ. καὶ γὰρ ἐκείνων ὁ πληγεὶς ἀεὶ τῆς πληγῆς ἔχεται, κἂν ἑτέρωσε πατάξῃ τις, ἐκεῖσ᾽ εἰσὶν αἱ χεῖρες· προβάλλεσθαι δ᾽ ἢ βλέπειν ἐναντίον οὔτ᾽ οἶδεν οὔτ᾽ ἐθέλει.

[41] καὶ ὑμεῖς, ἂν ἐν Χερρονήσῳ πύθησθε Φίλιππον, ἐκεῖσε βοηθεῖν ψηφίζεσθε, ἂν ἐν Πύλαις, ἐκεῖσε, ἂν ἄλλοθί που, συμπαραθεῖτ᾽ ἄνω κάτω, καὶ στρατηγεῖσθ᾽ ὑπ᾽ ἐκείνου, βεβούλευσθε δ᾽ οὐδὲν αὐτοὶ συμφέρον περὶ τοῦ πολέμου, οὐδὲ πρὸ τῶν πραγμάτων προορᾶτ᾽ οὐδέν, πρὶν ἂν ἢ γεγενημένον ἢ γιγνόμενόν τι πύθησθε. ταῦτα δ᾽ ἴσως πρότερον μὲν ἐνῆν· νῦν δ᾽ ἐπ᾽ αὐτὴν ἥκει τὴν ἀκμήν, ὥστ᾽ οὐκέτ᾽ ἐγχωρεῖ.

[42] δοκεῖ δέ μοι θεῶν τις, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῖς γιγνομένοις ὑπὲρ τῆς πόλεως αἰσχυνόμενος τὴν φιλοπραγμοσύνην ταύτην ἐμβαλεῖν Φιλίππῳ. εἰ γὰρ ἔχων ἃ κατέστραπται καὶ προείληφεν ἡσυχίαν ἔχειν ἤθελε καὶ μηδὲν ἔπραττεν ἔτι, ἀποχρῆν ἐνίοις ὑμῶν ἄν μοι δοκεῖ, ἐξ ὧν αἰσχύνην καὶ ἀνανδρίαν καὶ πάντα τὰ αἴσχιστ᾽ ὠφληκότες ἂν ἦμεν δημοσίᾳ· νῦν δ᾽ ἐπιχειρῶν ἀεί τινι καὶ τοῦ πλείονος ὀρεγόμενος ἴσως ἂν ἐκκαλέσαιθ᾽ ὑμᾶς, εἴπερ μὴ παντάπασιν ἀπεγνώκατε.

[43] θαυμάζω δ᾽ ἔγωγε, εἰ μηδεὶς ὑμῶν μήτ᾽ ἐνθυμεῖται μήτ᾽ ὀργίζεται, ὁρῶν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὴν μὲν ἀρχὴν τοῦ πολέμου γεγενημένην περὶ τοῦ τιμωρήσασθαι Φίλιππον, τὴν δὲ τελευτὴν οὖσαν ἤδη ὑπὲρ τοῦ μὴ παθεῖν κακῶς ὑπὸ Φιλίππου. ἀλλὰ μὴν ὅτι γ᾽ οὐ στήσεται, δῆλον, εἰ μή τις κωλύσει. εἶτα τοῦτ᾽ ἀναμενοῦμεν; καὶ τριήρεις κενὰς καὶ τὰς παρὰ τοῦ δεῖνος ἐλπίδας ἂν ἀποστείλητε, πάντ᾽ ἔχειν οἴεσθε καλῶς;

[44] οὐκ ἐμβησόμεθα; οὐκ ἔξιμεν αὐτοὶ μέρει γέ τινι στρατιωτῶν οἰκείων νῦν, εἰ καὶ μὴ πρότερον; οὐκ ἐπὶ τὴν ἐκείνου πλευσόμεθα; ποῖ οὖν προσορμιούμεθ᾽; ἤρετό τις. εὑρήσει τὰ σαθρά, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῶν ἐκείνου πραγμάτων αὐτὸς ὁ πόλεμος, ἂν ἐπιχειρῶμεν· ἂν μέντοι καθώμεθ᾽ οἴκοι, λοιδορουμένων ἀκούοντες καὶ αἰτιωμένων ἀλλήλους τῶν λεγόντων, οὐδέποτ᾽ οὐδὲν ἡμῖν μὴ γένηται τῶν δεόντων.

[45] ὅποι μὲν γὰρ ἄν, οἶμαι, μέρος τι τῆς πόλεως συναποσταλῇ, κἂν μὴ πᾶσα, καὶ τὸ τῶν θεῶν εὐμενὲς καὶ τὸ τῆς τύχης συναγωνίζεται· ὅποι δ᾽ ἂν στρατηγὸν καὶ ψήφισμα κενὸν καὶ τὰς ἀπὸ τοῦ βήματος ἐλπίδας ἐκπέμψητε, οὐδὲν ὑμῖν τῶν δεόντων γίγνεται, ἀλλ᾽ οἱ μὲν ἐχθροὶ καταγελῶσιν, οἱ δὲ σύμμαχοι τεθνᾶσι τῷ δέει τοὺς τοιούτους ἀποστόλους.

[46] οὐ γὰρ ἔστιν, οὐκ ἔστιν ἕν᾽ ἄνδρα δυνηθῆναί ποτε ταῦθ᾽ ὑμῖν πρᾶξαι πάνθ᾽ ὅσα βούλεσθε· ὑποσχέσθαι μέντοι καὶ φῆσαι καὶ τὸν δεῖν᾽ αἰτιάσασθαι καὶ τὸν δεῖν᾽ ἔστι, τὰ δὲ πράγματ᾽ ἐκ τούτων ἀπόλωλεν· ὅταν γὰρ ἡγῆται μὲν ὁ στρατηγὸς ἀθλίων ἀπομίσθων ξένων, οἱ δ᾽ ὑπὲρ ὧν ἂν ἐκεῖνος πράξῃ πρὸς ὑμᾶς ψευδόμενοι ῥᾳδίως ἐνθάδ᾽ ὦσιν, ὑμεῖς δ᾽ ἐξ ὧν ἂν ἀκούσηθ᾽ ὅ τι ἂν τύχητε ψηφίζησθε, τί καὶ χρὴ προσδοκᾶν;

***
ΠΙΣΤΕΙΣ (§§ 31-50)
[31] Έχω τη γνώμη, Αθηναίοι, πως οι αποφάσεις σας για τον πόλεμο και για όλη γενικά την προετοιμασία θα είναι πολύ καλύτερες, αν λάβετε υπόψη σας τη γεωγραφική θέση της περιοχής εναντίον της οποίας πρόκειται να πολεμήσετε, και αν επίσης σκεφθείτε ότι ο Φίλιππος πετυχαίνει τα περισσότερα εκμεταλλευόμενος τους ανέμους και τις εποχές του έτους προλαμβάνοντάς μας· περιμένει δηλαδή τα μελτέμια ή το χειμώνα και διενεργεί τις επιχειρήσεις του, όταν εμείς λόγω καιρού δεν θα μπορούμε να φτάσουμε εκεί.

[32] Έχοντας λοιπόν αυτά υπόψη μας, δεν πρέπει να πολεμούμε με έκτακτες επικουρικές αποστολές (γιατί θα φτάνουμε κατόπιν εορτής σε όλα), αλλά με συνεχή προετοιμασία και μόνιμη στρατιωτική δύναμη εκεί. Μπορεί αυτή η δύναμη να χρησιμοποιεί ως βάση για τους χειμερινούς μήνες τη Λήμνο, τη Θάσο, τη Σκιάθο και τα νησιά αυτής της περιοχής, στα οποία υπάρχουν λιμάνια, προμήθειες και όλα όσα χρειάζεται ένας στρατός. Και την εποχή του έτους που είναι εύκολο να πλησιάσει κανείς στη στεριά και οι άνεμοι δεν δημιουργούν κινδύνους, η δύναμή σας θα μπορεί εύκολα να σταθμεύει κοντά στις ακτές της χώρας του και στις εισόδους των εμπορικών λιμανιών της.

[33] Τον τρόπο και τον χρόνο χρησιμοποίησης αυτής της δύναμης θα τον καθορίσει ανάλογα με την περίσταση αυτός που εσείς θα ορίσετε αρχηγό τους· όσα όμως από την αρχή πρέπει να γίνουν από σας, αυτά είναι όσα έχω προτείνει εγγράφως. Αν, Αθηναίοι, εξοικονομήσετε πρώτα τα χρήματα που σας λέω, και στη συνέχεια προχωρήσετε και στις άλλες γενικά προετοιμασίες, τους στρατιώτες, τις τριήρεις, τους ιππείς, και υποχρεώσετε με νόμο όλη αυτήν τη δύναμη να μείνει ακέραιη για τη διεξαγωγή του πολέμου, διαχειριζόμενοι οι ίδιοι τα χρήματα και οι ίδιοι επίσης εξοικονομώντας τους πόρους, ελέγχοντας τον στρατηγό για τις πράξεις του, τότε θα παύσετε να συζητάτε συνεχώς για τα ίδια ζητήματα, χωρίς ποτέ να φτάνετε σε κανένα αποτέλεσμα.

[34] Εκτός από αυτό, Αθηναίοι, κατά πρώτον θα στερήσετε επιπλέον εκείνον από την κύρια πηγή των εσόδων του. Ποια είναι αυτή; Ο Φίλιππος σας πολεμάει με χρήματα από τους συμμάχους σας ληστεύοντας τα εμπορικά σκάφη. Έπειτα ποιο άλλο, εκτός από αυτό, πλεονέκτημα υπάρχει; Θα απαλλαγείτε από τα δεινοπαθήματα και οι ίδιοι, και δεν θα συμβεί όπως στο παρελθόν, αφού εισέβαλε ο Φίλιππος στη Λήμνο και στην Ίμβρο, αποχώρησε έχοντας δικούς σας αιχμαλώτους, και όταν κοντά στον Γεραιστό συνέλαβε τα εμπορικά πλοία και άρπαξε αμύθητα πλούτη και όπως τελευταία έκανε απόβαση στον Μαραθώνα και έφυγε από τη χώρα μας απαγάγοντας την ιερή τριήρη, ενώ εσείς ούτε μπορείτε να εμποδίσετε αυτές τις προσβολές ούτε να τρέξετε σε βοήθεια τον προκαθορισμένο χρόνο.

[35] Αλήθεια, για ποιον τέλος πάντων λόγο, Αθηναίοι, νομίζετε ότι η γιορτή των Παναθηναίων και των Διονυσίων γίνεται πάντοτε στη σωστή ημερομηνία, είτε κληρωθούν ειδικοί είτε ερασιτέχνες αυτοί που θα φροντίσουν για την καθεμιά από αυτές τις δύο γιορτές, για τις οποίες ξοδεύονται τόσο πολλά χρήματα όσα σε καμιά αποστολή βοήθειας, και έχουν τόσο πολύν κόσμο και απαιτούν τόση προετοιμασία όση δεν γνωρίζω αν γίνεται σε καμιά άλλη εκδήλωση, ενώ όλες οι εκστρατευτικές σας αποστολές φτάνουν πολύ αργά για την περίσταση, όπως στη Μεθώνη, στις Παγασές και στην Ποτίδαια;

[36] Ο λόγος είναι, επειδή όλα εκείνα έχουν καθοριστεί με νόμο και ο καθένας από σας γνωρίζει πολύ πιο πριν ποιος από τη φυλή του θα είναι ο χορηγός ή ο γυμνασίαρχος, πότε, από ποιον και τι πρόκειται να πάρει κάποιος και τι πρέπει να κάνει· τίποτε σ᾽ αυτά δεν έχει αφεθεί ώστε να είναι ανεξέλεγκτο ή αόριστο· αντίθετα, σε ό,τι αφορά τον πόλεμο και την προετοιμασία του, όλα είναι άτακτα, λανθασμένα και αόριστα. Το αποτέλεσμα είναι το εξής: μόλις ακούμε κάτι καινούργιο, τότε διορίζουμε τριηράρχους, κανονίζουμε γι᾽ αυτούς τις αντιδόσεις και ασχολούμαστε με την εξεύρεση χρημάτων· εν συνεχεία αποφασίζουμε να επανδρωθεί ο στόλος από μετοίκους και απελεύθερους, μετά πάλι από εμάς τους ίδιους, μετά να βάζουμε στη θέση μας εκείνους· τελικά, όσο αυτά καθυστερούν,

[37] έχει χαθεί προκαταβολικά και ο σκοπός για τον οποίο στρατεύουμε με τον στόλο μας. Γιατί τον χρόνο της δράσης τον σπαταλάμε για τις προετοιμασίες, ενώ οι ευκαιρίες για τα έργα δεν περιμένουν τη δική μας βραδύτητα και την υποκριτική δικαιολογία μας. Και όσες δυνάμεις πιστεύουμε ότι είχαμε στο μεταξύ στη διάθεσή μας ως βασικό στήριγμα, αποδεικνύεται ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτε, όταν το απαιτούν οι ίδιες οι περιστάσεις. Εκείνος όμως έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό αλαζονείας, ώστε να στέλνει κιόλας στους Ευβοείς τέτοιου είδους επιστολές:

ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ
[38] Τα περισσότερα απ᾽ όσα διαβάστηκαν, Αθηναίοι, είναι αληθινά, που μακάρι να μην ήταν, και ίσως να μην είναι και ευχάριστα να τα ακούει κανείς. Αλλ᾽ αν, όσα κάποιος ομιλητής παραλείψει στο λόγο του για να μην σας λυπήσει, ξεπερνιούνται από την πραγματικότητα, τότε πρέπει να αγορεύει για να σας ευχαριστεί· αν όμως η κομψότητα των λόγων, όταν δεν είναι η αρμόζουσα, γίνεται στην πράξη ζημία, τότε είναι ντροπή να εξαπατάτε τον εαυτό σας, να αναβάλλετε όλα όσα είναι δύσκολα, και σας προλαβαίνουν όλα τα γεγονότα·

[39] είναι ντροπή επίσης να μην μπορείτε να μάθετε μήτε και αυτό ακόμη, ότι, όσοι διεξάγουν σωστά έναν πόλεμο, δεν πρέπει να ακολουθούν τα γεγονότα, αλλά να είναι μπροστά από αυτά (: να τα προλαβαίνουν) και ότι, όπως ακριβώς θα αξίωνε κάποιος από τον στρατηγό να ηγείται του στρατού, έτσι ακριβώς να απαιτεί και οι βουλευτές να διαχειρίζονται τις πολιτικές υποθέσεις, για να εκτελούνται όσα τυχόν αποφασίζουν εκείνοι, και να μην αναγκάζονται να ακολουθούν κατά πόδας τα γεγονότα.

[40] Εσείς όμως, Αθηναίοι, αν και έχετε τη μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη από όλους, τριήρεις, οπλίτες, ιππείς, έσοδα από φόρους, ποτέ μέχρι σήμερα δεν έχετε χρησιμοποιήσει τίποτε από αυτά όπως πρέπει, και πολεμάτε τον Φίλιππο, όπως ακριβώς πυγμαχούν οι βάρβαροι, χωρίς να διαφέρετε καθόλου από αυτούς· όποιος δηλαδή από εκείνους χτυπηθεί, πιάνει πάντα το σημείο στο οποίο τον χτύπησαν· και αν κάποιος τον χτυπήσει αλλού, εκεί πάνε τα χέρια του· να βάλει όμως τα χέρια του μπροστά και να κοιτάξει κατάματα τον αντίπαλο ούτε ξέρει ούτε θέλει να μάθει.

[41] Έτσι και εσείς, αν έχετε πληροφορίες ότι ο Φίλιππος βρίσκεται στη Χερρόνησο, προς τα εκεί αποφασίζετε να τρέξετε σε βοήθεια, αν στις Θερμοπύλες, προς τα εκεί, αν κάπου αλλού, τρέχετε πίσω του πάνω κάτω· εκείνος κατευθύνει τις κινήσεις σας· μόνοι σας δεν έχετε πάρει καμιά απόφαση που να σας ωφέλησε στον πόλεμο· δεν κάνετε επίσης καμιά πρόβλεψη πριν σας βρουν τα γεγονότα, παρά αφού πληροφορηθείτε ότι κάτι ή έχει συμβεί ή συμβαίνει. Αυτά ίσως μπορούσαν να συμβαίνουν στο παρελθόν· σήμερα όμως έχουν φτάσει τα πράγματα στο πιο κρίσιμο σημείο, ώστε τέτοιες ενέργειες δεν επιτρέπονται πλέον.

[42] Μου φαίνεται, Αθηναίοι, πως κάποιος θεός, που ντρέπεται για την πόλη μας, έχει εμφυσήσει στον Φίλιππο αυτήν την ασίγαστη δραστηριότητα. Αν δηλαδή, αρκούμενος σε όσα έχει υποτάξει και προκαταλάβει, ήταν διατεθειμένος να ησυχάσει και δεν προέβαινε σε καμιάν άλλη ενέργεια, νομίζω ότι μερικοί από σας θα ήταν ικανοποιημένοι με αυτά για τα οποία θα είχαμε κατακριθεί επισήμως για καταισχύνη, ανανδρία και για ό,τι πιο αισχρό υπάρχει. Τώρα όμως με το να ασχολείται συνεχώς με κάτι και να του έχει ανοίξει η όρεξη για όλο και περισσότερα, ίσως και σας συνεφέρει, εφόσον βέβαια δεν έχετε απελπιστεί πέρα για πέρα.

[43] Προσωπικά όμως εκπλήσσομαι, που κανένας από σας, Αθηναίοι, ούτε νοιάζεται ούτε οργίζεται, μόλο που βλέπει ότι το ξεκίνημα του πολέμου αφορούσε την τιμωρία του Φιλίππου, ενώ στο τέλος του ο στόχος μας είναι να μην υποστούμε εμείς ζημίες από αυτόν. Ακόμη, ότι δεν πρόκειται να σταματήσει, είναι φανερό, εκτός και αν κάποιος τον εμποδίσει. Αυτό λοιπόν θα περιμένουμε; Έχετε την εντύπωση ότι όλα θα πάνε καλά, αν αποστείλετε άδειες τριήρεις με μόνη την ελπίδα που σας δίνει κάποιος;

[44] Δεν θα μπούμε στα πλοία οι ίδιοι; Δεν θα εκστρατεύσουμε οι ίδιοι με ένα μικρό τουλάχιστον μέρος δικών μας στρατιωτών, έστω τώρα, αν στο παρελθόν δεν το κάναμε; Δεν θα πλεύσουμε εναντίον της χώρας του; «Αλλά πού θα αγκυροβολήσουμε;» με ρώτησε κάποιος. Ο ίδιος ο πόλεμος, αν τον επιχειρήσουμε, θα βρει, Αθηναίοι, τα αδύνατα σημεία του εχθρού· αν όμως καθόμαστε εδώ στην πόλη ακούοντας τους ρήτορες να λοιδορούν και να κατηγορούν ο ένας τον άλλον, ποτέ δεν πρόκειται να πετύχουμε τίποτε από όσα πρέπει να γίνουν.

[45] Οπουδήποτε σταλεί μαζί με τους μισθοφόρους και ένα μέρος των πολιτών, έστω και αν δεν αποτελείται όλη η δύναμη από πολίτες, τότε και οι διαθέσεις των θεών, πιστεύω, είναι ευνοϊκές και η Τύχη πολεμά στο πλευρό μας· όπου όμως στείλετε έναν στρατηγό με ένα απλό ψήφισμα και με τις ελπίδες που σας δίνουν από το βήμα, τίποτε δεν γίνεται για σας απ᾽ όσα πρέπει· αντίθετα, οι εχθροί γελούν εις βάρος σας, ενώ οι σύμμαχοι έχουν πεθάνει από τον φόβο τέτοιων εκστρατευτικών αποστολών.

[46] Γιατί δεν είναι δυνατόν, είναι αδύνατον ένας μόνο άνθρωπος να μπορέσει να πετύχει για σας όλα όσα επιθυμείτε· μπορεί βέβαια να υποσχεθεί και να σας διαβεβαιώσει, ακόμη και να κατηγορήσει τον έναν ή τον άλλον, αλλά από τέτοια χάνονται οι υποθέσεις της πόλης. Γιατί, όταν από τη μια ο στρατηγός ηγείται άθλιων απλήρωτων μισθοφόρων, από την άλλη υπάρχουν εδώ άνθρωποι που με ευκολία σας λένε ψέματα για τις ενέργειες εκείνου, και εσείς αποφασίζετε ό,τι σας καπνίσει απ᾽ όσα θα ακούσετε, τι πρέπει να περιμένετε;