Ο Αβραάμ ετιμήθη απ’ την ιστορία για μία και μόνη πράξη: τη θυσία του γιου του. Αυτού του μοναδικού γιου, που τόσο θαυματουργικά απέκτησε η θεϊκά γιατρεμένη Σάρρα.
Οι συνθήκες κάτω απ’ τις οποίες παρ’ ολίγον θα εθυσιάζετο ο γιος του μεγάλου προφήτη, μας παραδίδονται στο 22ο κεφάλαιο της Γένεσις. Η εντολή είναι σαφής και προφανώς την έμαθαν ή και γιατί όχι την άκουσαν (από τον εκστασιασμένο προφήτη) και πάγωσαν, όλοι οι σκηνίτες ποιμένες της πολυπληθούς πια παροικίας του προφήτη, μια και ο θεός του Αβραάμ, όπως είδαμε, μιλούσε μεν δια στόματος προφήτου, αλλά πρώτα κατέβαινε θεαματικά επάνω του!
Κάποια τέτοια στιγμή λοιπόν, ο Αβραάμ άκουσε μια φωνή: «Αβραάμ, Αβραάμ και αυτός απάντησε ιδού εγώ. Και είπε (ο Κύριος)... ύπαγε εις τον τόπον Μοριά και πρόσφερε αυτόν (τον Ισαάκ) εκεί εις ολοκαύτωμα, επί ενός των ορέων το οποίον θέλω σοι είπει». Γέν.22.2.
Η εντολή βαριά... αντίρρηση όμως καμία!
Την επομένη το πρωί, οι ετοιμασίες άρχισαν και περιγράφονται με λεπτομέρειες, ενώ δεν μας παραδίδεται η παραμικρή, μα και η πλέον ελάχιστη εικόνα των γονικών αντιδράσεων. Η Σάρρα, η θρυλική μητέρα, απουσιάζει εντελώς απ’ την αφήγηση και η εφαρμογή της τρομερής εντολής, εκτελείται απ’ τον πατέρα Αβραάμ με στρατιωτική ψυχρότητα! Μόνο, που η προσωπικότητα του Αβραάμ, δεν μας εμπνέει πια καμία εμπιστοσύνη.
Κάνει μάλιστα και κάτι εντελώς ανεξήγητο. Ενώ γνωρίζει ότι πηγαίνει τρεις μέρες δρόμο, στα βουνά απ’ όπου οι άνθρωποι κατεβάζουν συνήθως τα ξύλα... αυτός πρώτα: «έσχισε ξύλα για την θυσία και (μετά) ξεκίνησε»! Γέν.22.3. Γιατί άραγε; Δεν υπήρχαν ξύλα στο βουνό; Σε τρεις μέρες διαδρομής, δεν θα εύρισκε πουθενά ξύλα καθοδόν; Πρωί-πρωί λοιπόν, σκίζει τα ξύλα της θυσίας και τα παίρνει μαζί του, προφανώς για να πείσει με τον τρόπο αυτό και τον τελευταίο, που θλιμμένος και κατάπληκτος, παρακολουθεί τις κινήσεις του στην παροικία, ότι πράγματι ξεκινά για την ανατριχιαστική θυσία.
Δεν γνωρίζουμε γιατί, αλλά η μεγαλειώδης αυτή θυσία, θα πετύχει τον σκοπό της, ή θα γίνει καλύτερα δεκτή από το θεό, ψηλά πάνω σ’ ένα βουνό, τρεις μέρες μακριά απ’ την αβρααμική παροικία κι όχι μπροστά στα έκπληκτα μάτια του πολυπληθούς αβρααμικού οίκου. Όμως, προς στιγμήν η αφήγηση μας καθησυχάζει, αφού δείχνει τον Αβραάμ, να παίρνει μαζί του για αψευδείς μάρτυρες των τραγικών στιγμών της θυσίας... δύο παιδαρέλια (Ο΄ δυο παίδας... προφανώς δυο μικρούς δούλους) τους οποίους όμως, μετά από τρεις μέρες δρόμο την τελευταία στιγμή, αποκόπτει από το συμβάν λέγοντάς τους: «Σεις καθίσατε αυτού μετά της όνου, εγώ δε και το παιδάριο θέλομεν υπάγει...(και με την άνεση όλου του κόσμου...) τα ξύλα της ολοκαυτώσεως επέθεσε επί τον Ισαάκ τον υιόν αυτού... και επορεύοντο οι δύο ομού». Γέν.22.5- 8.
Ούτε λοιπόν και τα δυο παιδιά (δούλοι) παρευρέθησαν στην κοσμοξάκουστη αυτή "θυσία". Η διαταγή του αφέντη τους Αβραάμ, τα καθηλώνει πλάι στη γαϊδουρίτσα τους, μακριά απ’ το σημείο όπου θα εκτυλιχθεί η σπαραξικάρδια θυσία! Ο "σπλαχνικός" μάλιστα πατέρας, εξακολουθεί να μας δείχνει το απίστευτα ψυχρό προφητικό του προφίλ, φορτώνει στον Ισαάκ τα ξύλα[1[ της ίδιας του της θυσίας!!! Και επορεύοντο «ομού»... αλλα και οπωσδήποτε μόνοι!
Καθοδόν, ρώτησε ο Ισαάκ: «πατέρα που είναι το αρνί για την θυσία;» Και ο Αβραάμ ο προφήτης, σαν κάτι να ήξερε, του απάντησε: «ο θεός θα φροντίσει και για το αρνί της θυσίας». Γέν.22.7.
Έτσι, η σκηνή της υπέρτατης αυτής θυσίας, με όλες αυτές τις συνταρακτικές λεπτομέρειές της, δεν έχει άλλους μάρτυρες εκτός απ’ τον ίδιο τον Αβραάμ, με το γνωστό πλέον σε μας ευέλικτο και θεατρικό ήθος και τον μικρό Ισαάκ, που ως γιος και μοναδικός κληρονόμος της "χαλδαιικής σοφίας", του οφείλει υποταγή και ασφαλώς συνεργασία και σιωπή.
Σιωπή, που εξασφαλίζεται άνετα, γιατί αυτός είναι ο γιος που κληρονομεί την τεράστια πατρική περιουσία. Σιωπή όμως, που παραδόξως βλάπτει τελικά, την ιστορία της "θυσίας". Αφού ο Ισαάκ το παρακάνει επιδεικτικά και ούτε μια φορά δεν αναφέρεται στο συνταρακτικό αυτό περιστατικό της ζωής του, που σύμφωνα με την αφήγηση πρέπει να έζησε πιο έντονα απ’ όλους, καθώς δεμένος πάνω στο θυσιαστήριο είδε... αγγέλους να σταματούν το μαχαίρι ακριβώς πάνω του και ένα κριάρι απ’ το πουθενά να τον αντικαθιστά στη θυσία!
Ναι, όσο και αν φαίνεται περίεργο, ούτε μια ελαφρά νύξη δεν κάνει ο Ισαάκ, ο ήρωας αυτής της μοναδικής θυσίας, για τη συγκλονιστική αυτή στιγμή, καθ’ όλη τη διάρκεια της μακρότατης ζωής του. Γιατί άραγε; Μήπως δεν τη θυμόταν; Κι όμως ήταν αρκετά μεγάλος, ώστε καθ’ οδόν για τη θυσία να θέτει σπαραξικάρδιες ερωτήσεις. Ή μήπως δεν υπήρξε ποτέ ήρωας μια τέτοια θυσία, που θα μπορούσε να τον κάνει περήφανο γι’ αυτό στην υπόλοιπη ζωή του;
Τα της θυσίας, έχουν στην Βίβλο την αναμενόμενη θεατρικότητα. Ο θεός διπλοφωνάζει ξανά τον Αβραάμ: «Αβραάμ, Αβραάμ, ο δε είπε εδώ είμαι, Μη κάνεις κακό στο παιδί, τώρα ξέρω ότι φοβάσαι τον θεό. (δηλαδή προηγουμένως... όταν του χάριζε κατ’ επανάληψη τον κόσμο ολόκληρο... δεν ήταν σίγουρος!) Κοίταξε δε ο Αβραάμ τριγύρω και είδε ένα Κριάρι πιασμένο απ’ τα κέρατα σ’ ένα θάμνο[2] έτρεξε το πήρε και το θυσίασε αντί για τον μοναχογιό του. Και ονόμασε τον τόπο εκείνο Γιαχβε-Ιερέ (ο Κύριος βλέπει)». Β.Β. Γέν.22.12-14.
Χωρίς καμία αμφιβολία λοιπόν, όχι μόνο ο Κύριος πρόβλεψε να υπάρχει κάπου εκεί κοντά ένα κριάρι, αλλά και ο προφήτης μας δεν έπεσε καθόλου έξω στην υποψία του ότι, κάποιο ζώο θα βρεθεί τελικά για να θυσιαστεί στην θέση του Ισαάκ!
Βέβαια, πολύ περισσότερα απ’ τις προβλέψεις του θεού (Γιαχβε-Ιερέ) και του προφήτη του περιλαμβάνονται εδώ, αφού και η παρ’ ολίγον αυτή θυσία, καταλήγει που αλλού... στην επανάληψη πολύ συγκεκριμένων ευλογιών: «ορκίζομε εγώ ο Κύριος (Γιαχβέ) ότι επειδή δεν μου αρνήθηκες τον μοναχογιό σου, θα σου δώσω απόγονους αναρίθμητους και θα κληρονομήσουν τις πόλεις των έχθρων σου και θα ευλογηθούν με το σπέρμα σου όλα τα έθνη της γης». Γέν.22.15-18.
Ο Κύριος, που είχε ήδη χαρίσει τα πάντα στον Αβραάμ, πολύ πριν ακόμα βεβαιωθεί (!) για την αξεπέραστη θυσιαστικότιτα του, τώρα πια απολύτως βέβαιος... του χαρίζει, μεθ’ όρκου, τα έθνη της γης! Λες και δεν το είχε κάνει ήδη κατ’ επανάληψη! (Γέν.12.3.//13.15.//15.18.//17.8).
Τα έθνη κάτω στις κοιλάδες, της Παλαιστίνης, ούτε που κατάλαβαν, ότι κάπου στα ορεινά, μια παρ’ ολίγον θυσία, ενός φιλοξενούμενου στα μέρη τους Χαλδαίου, κατέληξε σε θεϊκούς πλέον όρκους κατάσχεσης της προαιώνιας δικής τους γης... αλλά και των απογόνων τους!
Έκτοτε, όλος ο κόσμος έμαθε, για την περιλάλητη θυσία του Αβραάμ! Ωσάν αυτή να έγινε! Πολλοί λίγοι μπορούν να θυμηθούν, ότι αυτή η θυσία, τελικά δεν έγινε και φυσικά... "κανένας" δεν πρέπει να πρόσεξε, τι εισέπραξε ο Αβραάμ σε ύμνους για κάτι που τελικά δεν έκανε!
Ναι, αυτή ήταν μια παρ ολίγον θυσία... μετ’ πολλών αποδοχών!
Μια ανάλογη (πραγματική όμως αυτή τη φορά) θυσία πρωτότοκου γιου, έχουμε από την μεριά ενός απόγονο του Χαλδαίου Λωτ, του Μωαβίτη Βασιλιά Μωσά, (Mesha) που νικημένος και κυνηγημένος από τους Ισραηλίτες, κλείστηκε μέσα στα τείχη της πόλεως του και απελπισμένος: «έλαβε τον πρωτότοκον αυτού υιόν και τον πρόσφερε ολοκαύτωμα πάνω στο τοίχος». O΄Kings 4 - 3.26-27 // Μασ. Β΄ Βασιλέων 3.26-27.
Φαίνεται λοιπόν ότι σε στιγμές μεγάλου πάθους, η θυσία ανθρώπων ήταν για τους Χαλδαίους ύστατη απόδειξη αποφασιστικής αφοσίωσης στον σκοπό τους! Απ’ το αποτέλεσμα της θυσίας, την μεθ’ όρκου παραχώρησης της γης των λαών στο σπέρμα του Αβραάμ, καταλαβαίνουμε ότι ο Αβραάμ χρειαζόταν έστω και εικονικά το χαλδαιικό τυπικό της κατοχύρωσης των κατασχετικών του ονείρων.
Νομίζω λοιπόν, ότι κανείς πια δεν πρέπει να κατηγορηθεί για υπερβολικό σκεπτικισμό, αν διατυπώσει την υποψία ότι και στην διάσημη αυτή πράξη του Αβραάμ, κάτι δεν πάει καλά! Μήπως λοιπόν ήταν κι αυτό μια καλή σκηνοθεσία, όπως κι όλα τ’ άλλα, απ’ τον πρωτομάστορα Χαλδαίο, που ήξερε να μοιράζει συγκινήσεις και άλλο στη ζωή του δεν έκανε, απ’ το να γράφει σενάρια εντυπωσιασμού και να τα εκτελεί με τον οικογενειακό του θίασο;
Αναρωτιέστε ακόμα γιατί; Απλούστατα, με την απλή αυτή τελετή, της δήθεν θυσίας, εκτός από τους προαναφερθέντες ιδιοκτησιακούς καημούς του, τους οποίους με θεϊκούς πια όρκους επικύρωσε, κέρδισε και πολλά αλλά άμεσα οφέλη! Δαπάνη; Λίγος ανηφορικός δρόμος κι ένα κριάρι, που καλοφαγώθηκε ψηλά στον καθαρό βουνίσιο αέρα, με απολαυστική θεά κάτω τις πεδιάδες, που αν και ακόμα κατοικούνται απ’ τους αφελέστατου αυτούς Χαναναίους, τώρα πια οριστικά μας ανήκουν!
Αυτός λοιπόν ο εκπληκτικός εφευρέτης του θεϊκού φόβου, με την παρ’ ολίγον θυσία του μονάκριβου παιδιού του, (εικονική τεκνοθυσία) όχι μόνο κέρδισε, με μια μόνο εικονική πράξη, μια ζηλευτή θέση στην πανανθρώπινη θρησκευτική ιστορία, και έγινε το ασύγκριτο πρότυπο πίστης, αλλά... με πολύ επιτυχία έσπειρε τον τρόμο της απόλυτη υποταγή, στον πολυάριθμο πλέον οίκο του! Γιατί, κανείς ασφαλώς απ’ τους ανθρώπους της παροικίας του, δεν θα ήθελε να είναι ο επόμενος, που με θεϊκή εντολή, θα έπρεπε να υποστεί την δοκιμασία της θυσίας του παιδιού του, για να αποδείξει την ακραία θεοσέβεια του!
Και δυο λόγια για την ίδια την άξια της θυσίας!
Ποιο ακριβώς είναι το μεγαλείο αυτής της πράξης; Γιατί ένας θεός θα επιθυμούσε να φέρει αντιμέτωπο τον άνθρωπο με το ισχυρότερο και σίγουρα θετικότατο γονικό συναίσθημα; Και γιατί πρέπει όχι μόνο να υπερνικήσεις αυτό το κραταιό θεϊκό δώρο, αλλά πρέπει να είσαι εσύ ο ίδιος, που θα σηκώσεις το μαχαίρι εναντίον του παιδιού σου;
Συλλογιστήκατε ποτέ, με πόση παρανοϊκή δύναμη θα μπορούσε να αναλάβει ο,τιδήποτε ενάντιων των υπόλοιπων ανθρώπων, εκείνος που θα μπορούσε προσωπικά να θυσιάσει το ίδιο του το παιδί; Αυτή η απίστευτα ακραία συμπεριφορά και η άνευ ορίων υποταγή σε θεϊκές εντολές, θα μπορούσε άριστα να μεταβάλει οποιονδήποτε, σε παρανοϊκό υποχείριο κάποιων εκπροσώπων θεού, που θα θελήσουν να δημιουργήσουν την ομάδα των μέχρι τρέλας αφοσιωμένων στην εκτέλεση οποιονδήποτε εντολών στο μέλλον... όπως ακριβώς και έγινε! Δεν είναι αυτός ακριβώς ο άνθρωπος, απ’ τον οποίο υπέφερε και υποφέρει ακόμα η πανανθρώπινη ιστορία; Τι το καλό λοιπόν μπορεί να έχει ή να μας διδάξει μια παρ’ ολίγον θυσία παιδιού... από το χέρι του ίδιου του πατέρα του;
Μετά απ’ αυτό, σίγουρα η φήμη του θεϊκού προφήτης, ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Το ότι υπήρξε ο μόνος άνθρωπος που ο βιβλικός θεός απεκάλεσε "φίλο" του, τα λέει νομίζω όλα. Το ότι ήταν βέβαια και "μέγας" από οικονομική άποψη, αυτό σε μας είναι πλέον εντελώς κατανοητό.
Ο άνθρωπος που καταφέρνει να κλέψει την δόξα πραγμάτων που ποτέ δεν έκανε, και παρουσιάζει κάθε του επιθυμία σαν θεϊκή υπόθεση, δεν μπορεί παρά να είναι ένας ταλαντούχος απατεώνας μάγος. Ακατανόητο παραμένει, το πώς οι "σειρήνες" της θεολογίας, κατάφεραν τόσο εύκολα να αντιστρέψουν απόλυτα την ολοφάνερα αρνητική του εικόνα! Σκεφθείτε μόνο, πόσες φορές ακούσατε, ότι ο άνθρωπος αυτός, «θυσίασε το γιο του»... ενώ αυτό ποτέ δεν έχει συμβεί!!! Απλά, το αξιοθαύμαστο αποκορύφωμα της κλεμμένης δόξας του πανούργου αυτού Χαλδαίου, είναι αυτή, η παρ’ ολίγον θυσία! Αυτή η θυσία, που ποτέ δεν έγινε!
Μια γυναίκα λοιπόν που γίνεται αδελφή. Μια αδελφή που ξαναγίνεται γυναίκα. Μια στείρα γριά που καταφέρνει και γεννά. Μια θεότητα που χαρίζει ξένη γη και "ευλογεί" με αιώνια κατάσχεση του νόμιμους ιδιοκτήτες της, που ρίχνει πληγές και φωτιά στη μια πλευρά της αντίπαλης "ανηθικότητας", αλλά, άφθονο χρήμα και ευλογίες στην ημέτερη πλευρά της ανηθικότητας, με αποκορύφωμα μια σπαραξικάρδια θυσία, που αποδίδει δόξα και τιμές, αλλά που τελικά δεν έγινε, φαίνεται να είναι λίγα απ’ τα ορατά όπλα ενός προφήτη, που κατάφερε να γίνει "μέγας", εκμεταλλευόμενος τα πρωτοφανή σενάρια που γράφει και εκτελεί με πιστά μέλη της οικογενείας του!
Ο άνθρωπος αυτός, είχε εφεύρει έναν απειλητικό θεό, του οποίου το φόβο είχε μεταβάλλει σε πετυχημένη κερδοφόρο επιχείρηση. Ένας πραγματικά αξέχαστος γενάρχης, που μας άφησε ένα σαφές μήνυμα... πως η ανθρώπινη ευπιστία, είναι εξαργυρώσιμο αγαθό στα χέρια του ανθρώπου εκείνου, που ξέρει ασταμάτητα να παίζει μαζί της, πλάθοντας ασταμάτητα νέους θεϊκούς φόβους!
Η θυσία του Αβραάμ έγινε διάσημη, χωρίς να χυθεί σ’ αυτήν ούτε μια σταγόνα αίμα! Έκτοτε όμως, εκατομμύρια άνθρωποι όλων των εποχών, κάτω απ’ το βάρος της υπέρτατης αυτής θυσίας, πείσθηκαν να κάνουν όλα όσα τελικώς ο Αβραάμ κατάφερε ν’ αποφύγει!
Ατέλειωτες ορδές πιστών, θυσίασαν τα εντελώς αυτονόητα συμφέροντά τους, μαζί με όλα τα παιδιά τους, χωρίς ποτέ κανένας θεός να καταδεχθεί να σταματήσει τους ποταμούς του θυσιαζόμενου αίματος. Οι "ιερές μάχες", μπάζωσαν με τα αναρίθμητα κορμιά των πιστών παιδιών τους, όλους τους τόπους που τα αδίστακτα ιερατεία θέλησαν να πατήσουν το "ιερό" τους "πόδι", χωρίς ποτέ να σταματήσει θαυματουργικά η αιματοχυσία εκατομμύρια αθώων, που με ανυπόκριτη πίστη, έδωσαν ολόψυχα την δική τους ζωή και των μονάκριβων παιδιών τους!
Το συγκεκριμένο υπόδειγμα υποταγής υπήρξε φοβερό! Πρώτος απ’ όλους, ο οξυδερκής αυτός ανατολίτης, παρουσιάζει την άνευ όρων υποταγή στο θεϊκό θέλημα! Με την (παρ’ ολίγον) θυσία του υιού του, κατάφερε να ζητήσει απ’ τους υποτελείς του, ότι αυτός ο ίδιος απέφυγε να δώσει! Ο προφήτης Αβραάμ, παρέδωσε στους πραγματικούς κληρονόμους της "διαθήκης" του, μια νέα σχολή σκέψης, ένα σπουδαίο μυστικό υψηλής θυματοποίησης! Θυσιάζοντας (εικονικά και ανώδυνα) τα σημαντικότερα δικά σου συμφέροντα, μπορείς να εμπνεύσεις ή να απαιτήσεις, την πολύτιμη μέχρι παραφροσύνης θυσιαστική συμπεριφορά των άλλων!
Ο Αβραάμ, θυσιάζοντας εικονικά, φανέρωσε το μηχανισμό που εξασφαλίζει το υψηλότερο ζητούμενο κάθε ιερατείου, την τυφλή υποταγή των οπαδών τους στην εκτέλεση των εντολών του "θεού"! Η υποταγή στην "θεϊκή" εντολή, επέστρεψε ξανά στα απόλυτα όρια του προαβρααμικού χαλδαιικού παρελθόντος[3] και απέκτησε ξέφρενα ανταλλάγματα αφοσίωσης και αναντίρρητης θρησκευτικής υποτελείας!
Ο προφήτης αυτός, παίρνοντας όλες τις τιμές, για μια θυσία που ποτέ δεν έκανε, πρέπει να θεωρηθεί ο ευρέτης της εικονικής θυσίας και ο εισηγητής του αποδοτικότερου μοντέλου θρησκευτικής απάτης! Ο πρώτος στα παγκόσμια θρησκευτικά χρονικά, που απέδειξε, ότι με ελάχιστη σκηνοθετική πανουργία, μπορείς να απαίτησης απ’ την πίστη των άλλων, κάτι που ο ίδιος μόνο εικονικά θα χρειαστεί να προσφέρεις!
Στην μακραίωνη πορεία της αβρααμικής θρησκευτικής ιστορίας, άπειρες ήταν οι φορές, που τα ιερατεία γεμάτα ευγνωμοσύνη κατάλαβαν τον απίστευτο βαθμό θεολογικής εκμετάλλευσης των συνάνθρωπων τους, που αυτός ο αβρααμικός μηχανισμός, της εικονικής προσφοράς τους εξασφάλισε. Όσοι έκτοτε είχαν το προνόμιο να εκφράζουν επαγγελματικά τη βιβλική θεολογία, είχαν κάθε λόγο να εξυμνούν ασταμάτητα την περιλάλητη θυσία του Αβραάμ! Μια θυσία που ποτέ δεν έγινε!
------------------------------------
1. Αν μπορείτε να φαντασθείτε, ποσά ξύλα χρειάζονται για μια θυσία ολοκαυτώσεως (πλήρους αποτεφρώσεως), τότε μπορείτε να καταλάβετε ότι μιλάμε για πολλά ξύλα!
2. «Ο κριός μπλεγμένος σε φυτό, φαίνεται πως είναι δανεισμένος από την Ουρ της Χαλδαίας όπου σε βασιλικό τάφο της προγενέστερο του Αβραάμ έχει αποκαλύψει δυο Σουμερικά αγάλματα κριών από χρυσό να στέκουν δεμένα σ’ έναν θάμνο. Το θέμα ήταν συνηθισμένο στην Σουμερική τέχνη». Robert Graves & Raphael Patai «Hebrew Myths: 34.1
3. Η μοναδική περιοχή στον κόσμο που η αρχαιολογική σκαπάνη πέρα από κάθε αμφιβολία απέδειξε τις ανατριχιαστικότερες μαζικές ανθρωποθυσιαστικές τελετές, είναι η γενέτειρα του Αβραάμ η Ουρ της Χαλδαίας! Δεκαέξι τάφοι ομαδικών ζωντανοταφών (των 70 περίπου ατόμων ο καθένας) ανασκάφθηκαν και από την θέση των θυμάτων συμπεραίνεται, ότι τα θύματα αυτά οδηγήθηκαν στο βάθος του τάφου τους μισοναρκωμένα και θάφτηκαν ζώντες, κρατώντας μέχρι τελευταία στιγμή το ποτήρι της νάρκωσης τους στο χέρι! Taim Life «Παγκόσμιος Ιστορία» τόμ. 1ος σελ. 90.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου