Αρχαία Ελληνική Κωμωδία: Δομή της Αρχαίας Κωμωδίας - Ιαμβικές σκηνές

1. Σωστά ο Αριστοτέλης διαπίστωσε ότι μάλιστα λεκτικὸν τῶν μέτρων τὸ ἰαμβεῖόν ἐστιν· σημεῖον δὲ τούτου, πλεῖστα γὰρ ἰαμβεῖα λέγομεν ἐν τῇ διαλέκτῳ τῇ πρὸς ἀλλήλους: το ιαμβικό μέτρο είναι το πιο που ταιριάζει στην ομιλία· φαίνεται αυτό, γιατί στις μεταξύ μας κουβέντες πολύ συχνά λέμε ιαμβικούς στίχους (Ποιητ. 1449a). Τα ιαμβικά μέτρα διατήρησαν τη συνάφειά τους με τη φυσική ομιλία ακόμα και μετά την κατάργηση των μακρών και των βραχέων, όταν ο δυναμικός τονισμός αντικατάστησε ως ρυθμιστική βάση την προσωδία. Έτσι και σήμερα δεν είναι καθόλου σπάνιο στις καθημερινές μας κουβέντες να σχηματιστούν, άθελά μας, ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι.

 

2. Κατεξοχήν διαλογικό είδος το δράμα σε όλες του τις μορφές, φυσικό ήταν να ευνοήσει τα ιαμβικά μέτρα, ιδιαίτερα στην Κωμωδία, όπου οι ποιητές επιδίωκαν να μιμηθούν τη φυσική γλώσσα των απλών ανθρώπων. Έτσι συμβαίνει τα διαλογικά μέρη της Κωμωδίας να είναι στη συντριπτική πλειοψηφία τους συνθεμένα σε ιαμβικά τρίμετρα, απαρτίζοντας ιαμβικές σκηνές και ιαμβικές συζυγίες.

 

3. Ιαμβικές σκηνές ονομάζουμε τα πολλά και ποικίλα διαλογικά μέρη, που συναντούμε σκόρπια σε ολόκληρη την έκταση των κωμωδιών, πότε ανεξάρτητα πότε ενσωματωμένα σε μεγαλύτερα μορφολογικά σύνολα. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι όχι σπάνιες Ιαμβικές συζυγίες, όπου ένα χορικό αντιστροφικό τραγούδι συνδέει δύο συνεχόμενες ιαμβικές σκηνές:

 

A' Ιαμβική σκηνή Στροφή (Ωδή)

~ ~

Β' Ιαμβική σκηνή Αντιστροφή (Αντωδή)

 

Στο παραπάνω σχήμα, εκτός από την αυστηρή μετρική αντιστοιχία του στροφικού ζεύγους, φανερή είναι και η προσπάθεια του ποιητή οι δύο ιαμβικές σκηνές να έχουν την ίδια πάνω κάτω έκταση.

 

4. Έτσι, παράδειγμα, στην Ειρήνη, όταν ο Τρυγαίος γυρίζει από τον Όλυμπο θριαμβευτής, έχοντας λευτερώσει τη θεά Ειρήνη, σε μια πρώτη διαλογική σκηνή συζητά με τον Οικέτη του (819-855), και ακολουθεί η Στροφή ενός μικρού χορικού, όπου ο Χορός τον καλοτυχίζει (856-867). Αμέσως μετά ο Τρυγαίος έχει μια δεύτερη συζήτηση με τον Οικέτη του (868-909), και η Ιαμβική συζυγία ολοκληρώνεται με την Αντιστροφή, όπου ο Χορός τον μεγαλύνει ως σωτήρα των ανθρώπων όλων! Προσέχουμε όχι μόνο ότι οι δύο ιαμβικές σκηνές έχουν πάνω κάτω την ίδια έκταση (37 στίχους η πρώτη, 42 η δεύτερη), αλλά και ότι το περιεχόμενο τόσο των διαλόγων όσο και του χορικού είναι στη συγκεκριμένη περίπτωση παρόμοιο.

 

5. Στους Όρνιθες, η Ιαμβική Συζυγία που ακολουθεί την πρώτη Παραβαση είναι πιο ελεύθερα διαμορφωμένη: η συζήτηση του Πεισθέταιρου με τον Ευελπίδη αφορά το όνομα και την οργάνωση της νεόχτιστης Νεφελοκοκκυγίας (801-850), η Στροφή ανήκει ως Μονωδία στον Ιερέα που προσκάλεσαν για την ιδρυτική θυσία (851-858)· στο διαλογικό μέρος που ακολουθεί, η μακρόσυρτη λατρευτική επίκληση του Ιερέα διακόπτεται από τις σατιρικές παρεμβάσεις του Πεισθέταιρου (859-894), και η Αντιστροφή ανήκει πάλι ως Μονωδία στον Ιερέα που αποχωρεί (895-902). Το σχήμα είναι απαραγνώριστο, αλλά τόσο το νόημα όσο και η έκταση των διαλογικών μερών διαφέρουν αρκετά, και το αντιστροφικό ζεύγος δεν αποτελεί Χορικό, αλλά Μονωδία. Το ίδιο ελεύθερα διαμορφωμένες είναι και οι δύο ακόμα Ιαμβικές Συζυγίες των Ορνίθων, εκείνη που ακολουθεί τη δεύτερη Παράβαση σχηματίζοντας τη σκηνή της Ίριδας (1118-1266), και η τελευταία, πριν από την Έξοδο, που παραλληλίζει τη σκηνή του Προμηθέα με την πρεσβεία των θεών (1494-1705).