Μύθος και φιλοσοφία

Ο ελληνικός όρος μύθος έχει μεταφερθεί σε πολλές άλλες γλώσσες: mito στα ιταλικά. mythe στα γαλλικά, myth στα αγγλικά. mythos στα γερμανικά, και ούτε καθεξής. Μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι ότι, αν καθόμασταν όλοι μαζί να συζητήσουμε τη σημασία αυτής της λέξης, θα προέκυπταν αμέσως σημαντικές διαφορές.

 

Με τη λέξη μύθος οι Έλληνες αναφέρονταν στη «λέξη», τον «λόγο», τη «διήγηση». Οποίος, λοιπόν, περιμένει ότι ο μύθος αναφέρεται αποκλειστικά σε θρησκευτικές ή μυθικές διηγήσεις, ή απλούστατα σε ιστορίες που δεν φαίνονται πιστευτές, θα απογοητευτεί: οι σημασίες αυτές αποδόθηκαν εκ των υστέρων εξαιτίας της μοίρας αυτού του όρου.

 

Στις απαρχές της ελληνικής λογοτεχνίας, δηλαδή στον Όμηρο και τον Ησίοδο, ο μύθος δηλώνει διαλόγους ή διηγήσεις, αλλά όχι αυτούς που είναι απίστευτοι ή βρίθουν υπερφυσικών στοιχείων.

 

Αντιθέτως, στη γλώσσα των επών χαρακτηρίζονται ως μύθος διηγήσεις οι οποίες είναι οπωσδήποτε αξιόπιστες Στον Όμηρο χαρακτηρίζεται μύθος ο ορμητικός λόγος των αντρών πολεμιστών στο πεδίο της μάχης-και όταν ο Ποσειδώνας αψηφά την εντολή ταυ Δία να εγκαταλείψει τη μάχη, η απάντηση του «σκληρή και δυνατή» χαρακτηρίστηκε μύθος (Όμηρος, Ιλιαδα Χν. στ. 202) Στο ίδιο μοτίβο, στις συνελεύσεις χαρακτηρίζονται μύθος οι προφορικές δεήσεις των ηρώων που έχουν το απαραίτητο κύρος.

 

Ο μύθος της επικής γραφής αναφέρεται σε λόγο δυναμικό, που ζητά κατά κάποιον τρόπο να παίξει ηγετικό ρόλο; απόδειξη το γεγονός ότι ποτέ δεν ακούγεται από στόμα γυναικών, οι οποίες, άλλωστε, δεν έχουν εξουσία, παρά μόνο από άντρες, και μάλιστα δεν ταιριάζει σε άντρες πολύ νέους. Ο μύθος επομένως εκφράζει πρώτο απ' όλα κύρος .

 

Μόνο στη μετέπειτα πορεία του ελληνικού πολιτισμού, με τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, πέραν του Πλάτωνα, ο όρος αυτός θα αρχίσει να περιγράφει τον μυθικό λόγο, στον οποίο εμφανίζονται στοιχείο θαυμαστό ή, εν πόση περιπτώσει, στοιχεία που θέτουν υπό αμφισβήτηση την αξιοπιστία του. Ακριβώς γύρω από την αξιοπιστία του μύθου θα αναπτυχθεί μεγάλο μέρος της ελληνικής σκέψης πάνω σε τέτοιου είδους διηγήσεις, καταφεύγοντας σε ερμηνευτικές στρατηγικές που -όπως στην αλληγορία- θα προσπαθήσουν να διασώσουν τη σπουδαιότητα της μυθολογίας χωρίς να αποδεχτούν τις ντροπιαστικές, μερικές φορές σκανδαλώδεις, κυριολεκτικές σημασίες αυτής.

 

Όπως και να έχει όταν αναφερόμαστε στον μύθο των κλασικών, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι αυτή η μορφή λόγου παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με τον ποιητικό λόγο: οι ποιητές δημιούργησαν και δημιουργούν τους μύθους. 

 

Το λατινικό fabula

Κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση δεν χρησιμοποιήθηκε ο όρος μύθος για τις μυθολογικές διηγήσεις, αλλά ο λατινικός fabula (απ' όπου προέρχεται ο ιταλικός όρος favola και ο γαλλικός fable, οι οποίοι αντιστοιχούν στο ελληνικό «παραμύθι»).

 

Ο ελληνικός όρος επανέρχεται στη σκηνή χάρη στον Giambattista Vico στην Ιταλία και τον Christian Gottlob Heyne στη Γερμανία κατά το δεύτερο μισό του 18 αιώνα. Από εκεί και έπειτα, οι διακυμάνσεις, ή μάλλον οι ριζικές μεταμορφώσεις, του μύθου ακολουθούν ταραχώδη πορεία.

 

Ο μυθικός λόγος αρχίζει να παίρνει την έννοια της έκφρασης ενός προφιλοσοφικού πολιτισμού προορισμένου να αντικατασταθεί από τη λογική. Εξαιτίας της πρώτης αυτής μεταβολής, ο «μύθος» θα υποστεί ακόμα μία αλλαγή, η οποία θα ολοκληρώσει και θα εξελίξει ακόμα περισσότερο τη σημασία του.

 

Πράγματι, θα χάσει οριστικά την αρχική αξία που έχει ως τρόπος απαγγελίας και μορφής λόγου και θα παρουσιαστεί ως «τρόπος σκέψης»; δηλαδή εκδήλωση μίας αρχαϊκής λογικής, σχεδόν πρωτόγονης, και οπωσδήποτε διαφορετικής οπό εκείνη των σύγχρονων ανθρώπων, η οποία εξέφραζε με τρόπο γοητευτικά «μυθικό» ιστορικές μνήμες ή κοσμολογικές και φιλοσοφικές ιδέες.